W zaleceniu wprowadzono istotne wyjątki, które zabezpieczają przedsiębiorcę przed utratą korzystnego statusu (art. 2 ust. 2 załącznika do zalecenia). Przedsiębiorca może być nadal uważany za niezależnego, nawet jeśli przekroczy próg 25% posiadania kapitału lub prawa głosu, gdy jego udziały zostały objęte przez specyficzne grupy inwestorów, takich jak:
a) fundusze podwyższonego ryzyka (w tym venture capital) i aniołowie biznesu, a inwestycja nie przekroczyła równowartości 1,25 mln euro;
b) uniwersytety lub ośrodki badawcze działające na zasadzie non-profit; c) inwestorzy instytucjonalni, w tym regionalne fundusze rozwoju;
d) samorządy lokalne z rocznym budżetem nie przekraczającym 10 mln euro oraz liczbą mieszkańców poniżej 5000.
Każdy tego rodzaju inwestor nie może jednak kontrolować przedsiębiorstwa lub posiadać więcej niż 50% udziałów, a także wpływać na jego zarządzanie w rozumieniu przedsiębiorstwa związanego.
Powyższa definicja małego i średniego przedsiębiorstwa jest wiążąca zarówno trakcie realizowania unijnej polityki gospodarczej jak i w polityce krajowej11. Większość środków, instrumentów i programów wsparcia omawianych w rozdziale trzecim jest skierowana do tej grupy przedsiębiorstw. Ponadto, status małego, średniego lub mikroprzedsiębiorstwa decyduje o intensywności pomocy publicznej.
2.3. Pojęcie innowacyjnego małego i średniego przedsiębiorstwa
2.3.1. Kryteria wyróżniania innowacyjnego małego i średniego przedsiębiorstwa
Innowacyjne przedsiębiorstwa odgrywają coraz większą rolę w gospodarce światowej. Rośnie sprzedaż i eksport dóbr średniej i wysokiej technologii. Rysunek nr 3 przedstawia udział eksportu dóbr wysokiej i średniej technologii w stosunku do całości eksportu. Potwierdza on ogólną tendencję do wzrostu znaczenia tego rodzaju eksportu. Proces ten ma także miejsce w gospodarkach, które do niedawna specjalizowały się w produkcji dóbr nisko
10
Oprócz tego, uwzględnia się także związki między przedsiębiorstwem a osobami fizycznymi, jeśli przedsiębiorstwa, z którymi są związane wspomniane podmioty działają na tych samych lub pokrewnych rynkach (zob. art. 3 ust. 3 załącznika 1 zalecenia z 2003 r.).
11
64
przetworzonych, takich jak Chiny. W coraz większym stopniu docenia się rolę innowacyjnych przedsiębiorstw dla rozwoju gospodarczego (zob. OECD 2006b, IDC 2007).
Rysunek nr 3. Udział eksportu dóbr wysokiej i średniej technologii w wybranych krajach
Źródło: Opracowano na podstawie: OECD (2008, s. 24).
Innowacyjne małe i średnie przedsiębiorstwa stanowią podgrupę małych i średnich przedsiębiorstw o szczególnych charakterystykach. Ich głównym źródłem jest prowadzona strategia, w ramach której źródłem przewagi konkurencyjnej jest skłonność przedsiębiorstwa do uczestniczenia w procesach innowacyjnych. Tego rodzaju przedsiębiorstwa wyróżniają się szczególnym nastawieniem przedsiębiorcy oraz celem w postaci szybkiego wzrostu. Jest prawdopodobne, że takie przedsiębiorstwo zastosuje nowa technologię czy tez innowacyjną metodę dostarczania swoich dóbr i usług. Ich działalność prowadzi do istotnych korzyści w postaci wzrostu dochodu, zatrudnienia, eksportu i produktywności. Podstawowym warunkiem ich funkcjonowania jest dostępność finansowania (OECD 2006a, s. 21-22).
Innowacyjne małe i średnie przedsiębiorstwa uzyskują przewagę konkurencyjną poprzez prowadzenie działalności innowacyjnej12
. Z tego względu, konieczne jest zdefiniowanie
12
M. Gorynia (2009a, s. 55) wskazuje, że przewaga konkurencyjna w zakresie pozycji konkurencyjnej jest wynikiem zastosowania zbioru instrumentów konkurowania, które są składnikami strategii konkurowania. Jeśli obiektem, którego konkurencyjność rozpatrujemy, jest na przykład przedsiębiorstwo, to zestaw instrumentów
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Finlandia Dania Japonia EU15 Chiny Szwecja EU12 USA Irlandia
1996 2005
65
pojęcia innowacji. Pod pojęciem rozumie się zmianę, która polega na wprowadzeniu czegoś nowego (PWN 2007, s. 129). E. Okoń-Horodyńska (2003, s. 47) zwięźle definiuje innowacje jako proces polegający na przekształceniu istniejących możliwości w nowe idee i wprowadzeniu ich do praktycznego zastosowania. Definicje innowacji w naukach o zarządzaniu wskazują z kolei na cechy behawioralne procesu innowacyjnego. I tak P. Drucker (1992, s. 152-153) twierdzi, że innowacje są ciężką, celową, skoncentrowaną pracą wymagającą wiedzy, pilności, wytrwałości, zaangażowania; wymagają od innowatorów wykorzystania ich najsilniejszych stron i praca ta jest skutkiem wywołanym w gospodarce i społeczeństwie, powoduje bowiem zmianę zachowań tak przedsiębiorców, jak i konsumentów. Największą popularnością cieszy się jednak definicja J. Schumpetera z 1927 r. W tym ujęciu innowacja to nowa kombinacja środków produkcji, która może mieć miejsce w sytuacjach:
wprowadzenia na rynek nowego towaru, takiego, który konsumentom nie jest znany lub nowego gatunku znanego towaru;
wprowadzenia nowej metody produkcji lub sprzedaży, dotąd nie wypróbowanej w danej gałęzi przemysłu;
otwarcia nowego rynku zbytu, na którym jakaś gałąź przemysłu danego kraju dotychczas nie istniała, przy czym nie ma znaczenia czy rynek ten wcześniej istniał czy nie;
zdobycia nowego źródła surowców lub półfabrykatów niezależnie od tego, czy źródło to już było czy zostało stworzone;
nowej organizacji jakiegoś przemysłu – złamanie monopolu lub przeciwnie – jego stworzenie (Sekuła 2008, s. 93).
Powyższa definicja jest szeroka i obejmuje – poza zmianami w wyrobie lub procesie produkcyjnym (innowacje technologiczne) – również zmiany w strukturze organizacyjnej, a także zmiany w dziedzinie zaopatrzenia i zbytu. Początkowo innowacje rozumiano raczej wąsko, ograniczając zakres tego pojęcia do innowacji technologicznych, a więc takich, które
konkurowania może obejmować takie składniki, jak: jakość produktów, cena, odmienność oferowanych produktów, elastyczność dostosowywania produktów do potrzeb odbiorców, częstsze od innych wprowadzanie na rynek nowych produktów, zapewnianie potencjalnym klientom dobrego dostępu do produktów (rozwinięta sieć dystrybucji i informacji), szerokość asortymentu, reklama, promocja sprzedaży, zakres świadczonych usług przedsprzedażnych, zakres świadczonych usług posprzedażnych, ceny usług posprzedażnych, jakość usług posprzedażnych, warunki i okres gwarancji, wizerunek firmy, marka produktu, warunki płatności, rozbudzanie nieznanych dotychczas potrzeb (kreowanie potrzeb). Przedsiębiorstwa innowacyjne czynią podstawowym elementem strategii zmianę w jednym lub wielu wspomnianych instrumentach konkurowania.
66
dotyczyła interwencja w tradycyjnie pojmowanej polityce naukowo-technicznej (Hart 2001). Obecnie obserwuje się tendencję do uwzględniania wszelkich aspektów procesów innowacyjnych. Najpopularniejsze klasyfikacja zawarta w podręczniku Oslo (Oslo Manual) wyróżnia w aktualnym, trzecim wydaniu – obok innowacji technologicznych – innowacje organizacyjne i marketingowe. Koncentruje się na innowacji z punktu widzenia konkretnego przedsiębiorstwa. Innowację definiuje jako wdrożenie nowego lub znacząco udoskonalonego produktu (wyrobu lub usługi) lub procesu, nowej metody marketingowej lub nowej metody organizacyjnej w praktyce gospodarczej, organizacji miejsca pracy lub stosunkach z otoczeniem (OECD/WE 2008, s. 48). Określono w nim trzy poziomy nowości dotyczące innowacji: nowość dla firmy, nowość dla rynku oraz nowość w skali światowej. Zgodnie z powyższą definicją, wystarczającym warunkiem uznania danej zmiany za innowację jest jej przyswojenie przez daną firmę od innego przedsiębiorstwa. Prowadzi to do znaczącego rozszerzenia grupy innowacyjnych przedsiębiorstw poza grupę firm technologicznych13
. We wcześniejszych rozważaniach zdefiniowano innowacyjne małe i średnie przedsiębiorstwa. Powyższe definicje nie zawierają jednak w sobie kryteriów wyróżniania innowacyjnych małych i średnich przedsiębiorstw. Taki stan rzeczy nie jest przypadkowy. W zdecydowanej większości krajów OECD nie stworzono dotychczas ogólnie wiążącej definicji innowacyjnych przedsiębiorstw dla celów prowadzenia polityki gospodarczej i innowacyjnej. Innowacyjne przedsiębiorstwa można wyróżnić za pomocą kryteriów jakościowych, behawioralnych i ilościowych, podobnie jak w przypadku definicji małych i średnich przedsiębiorstw. W innowacyjnych przedsiębiorstwach właściciel lub menedżer jest jednocześnie innowatorem. Nie jest to z reguły wystarczające. Przynajmniej kluczowi pracownicy muszą być aktywnymi uczestnikami procesu innowacyjnego. Struktura organizacyjna i formy komunikacji powinny być – w porównaniu z przedsiębiorstwami
nieinnowacyjnymi – ułatwione. Innowacyjne małe i średnie przedsiębiorstwa są – w porównaniu do dużych przedsiębiorstw – w jeszcze większym stopniu uzależnione od
finansowania kapitałem własnym (OECD 2006a, s. 24).
Behawioralne charakterystyki innowacyjnego przedsiębiorstwa analizuje się w naukach o zarządzaniu. Nie wypracowano dotychczas ogólnej typologii funkcjonowania innowacyjnych przedsiębiorstw. Częściowo wynika to z tego, że innowacyjne
13
W opinii autora tak pojmowana innowacyjność przedsiębiorstw jest warunkiem koniecznym, ale niewystarczającym klasyfikacji danego przedsiębiorstwa do tej grupy. Problem ten zostanie szerzej poruszony w dalszej części tego punku oraz w podpunkcie 2.3.2.
67
przedsiębiorstwa nie stanowią jednorodnej grupy i różnią się istotnie między sobą. Niemniej w każdym innowacyjnym przedsiębiorstwie krytyczną rolę odgrywają umiejętności i bodźce osób sprawujących strategiczną kontrolę nad nim. Kolejnym ważnym elementem jest skłonność właścicieli do ponoszenia przyszłych zobowiązań finansowych wynikających z funkcjonowania innowacyjnej firmy. Trzecią, istotną charakterystyką innowacyjnej firmy jest integracja organizacyjna (Lazonick 2005, s. 50-51)14. J. Boguski (2009) wskazuje z kolei, że kluczowe znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania firm innowacyjnych mają takie czynniki jak: unikalne technologie dające przewagę konkurencyjną na rynku, dobra organizacja pracy, innowacyjna strategia oraz produkt bądź usługa, marketing innowacji, zespołowe uczenie się, myślenie strategiczne i systemowe, a także kreatywny personel i przedsiębiorczy menedżerowie.
Ilościowe charakterystyki innowacyjnego przedsiębiorstwa ułatwiają statystyczny opis populacji innowacyjnych małych i średnich przedsiębiorstw. Można wyróżnić kilka kryteriów ich wyróżniania:
a) Udział nakładów inwestycyjnych na działalność innowacyjną do inwestycji ogółem. Powinien on wynosić więcej niż 20%15
;
b) Stosunek nakładów na działalność badawczo-rozwojowej do przychodów. W przedsiębiorstwach innowacyjnych jest on wyższy niż 2,5%. Dla przedsiębiorstw wysokiej technologii (np. w branży farmaceutycznej, technologii kosmicznej, biotechnologicznej) przekracza 7%16;
c) Udział sprzedaży albo eksport produktów lub usług wysokiej lub średniowysokiej technologii.
Powyższe wskaźniki nie są obecnie podstawą wyróżniania innowacyjnych małych i średnich przedsiębiorstw ani w Europie ani w pozostałych państwach triady. Należy jednak oczekiwać, że staną się one w przyszłości podstawą klasyfikacji innowacyjnych małych i średnich
14
Składa się na nią szereg innych elementów, które zapewniają efektywność procesom innowacyjnym. Zob. szerzej: Ettlie oraz Reza (1992).
15
Powyższy wskaźnik wykorzystywano w badaniach nad innowacyjnymi małymi i średnimi przedsiębiorstwami prowadzonymi w Kanadzie (zob. Wang 2009).
16
Wskaźnik stosunku nakładów na działalność badawczo-rozwojową służyły dotychczas przede wszystkim identyfikacji sektorów wysokiej technologii (zob. OECD 2006c). Do określenia intensywności prac badawczo-rozwojowych wykorzystywano informacje o bezpośrednich nakładach oraz dane z tablic przepływów międzygałęziowych (nakłady pośrednie). Identyfikowano w ten sposób branże: niskiej technologii (intensywność niższa niż 1%), średnio wysokiej technologii (intensywność w przedziale 1-2,5%), średnio wysokiej technologii (intensywność w przedziale 2,5-7%) oraz wysokiej technologii (intensywność wyższa niż 7%). Jako kryterium klasyfikacji innowacyjnego przedsiębiorstwa stosunek nakładów oblicza się na poziomie pojedynczego przedsiębiorstwa.
68
przedsiębiorstw, np. w ramach OECD (por. OECD 2004a). Będzie to wymagało pokonania przynajmniej dwóch problemów. Po pierwsze, szczegółowe informacje, które pozwoliłyby na obliczenie wspomnianych wskaźników dla poszczególnych małych i średnich przedsiębiorstw (w tym zwłaszcza mikroprzedsiębiorstw), nie są z reguły dostępne. Wykorzystanie powyższych kryteriów ilościowych uwarunkowane jest zatem rozszerzeniem obowiązków sprawozdawczych przedsiębiorców. Jest to uzasadnione wyłącznie wtedy, gdy poszczególne kraje prowadzą aktywną politykę wsparcia na rzecz innowacyjnych małych i średnich przedsiębiorstw, obejmująca również wsparcie bezpośrednie dla przedsiębiorców17. Po drugie, określenia wymagają wymiary innowacyjności przedsiębiorstw, będących przedmiotem polityki publicznej. Należy wskazać, że nie wszystkie przedsiębiorstwa innowacyjne charakteryzują się wysokimi nakładami na działalność badawczo-rozwojową lub sprzedają odpowiednia ilość produktów wysokiej technologii. Pomimo to uczyniły z innowacji podstawę swojej strategii rozwoju. Ponadto, szeroka definicja innowacyjności nie sprzyja koncentracji polityki publicznej na najważniejszych źródłach innowacji i środkach interwencji o najwyższym poziomie dodatkowości (zob. punkty: 2.4 oraz 1.4).
2.3.2. Definicja innowacyjnego małego i średniego przedsiębiorstwa
Pojęcie innowacyjnego małego i średniego przedsiębiorstwa nie doczekało się dotychczas ogólnej definicji z wykorzystaniem kryteriów ilościowych. Niemniej innowacyjne małe i średnie przedsiębiorstwa stały obecnie istotnym podmiotem polityki. Wyróżnić można dwa sposoby identyfikacji innowacyjnych i nie-innowacyjnych małych i średnich przedsiębiorstw. W Korei Południowej wyodrębniono je spośród pozostałych małych i średnich przedsiębiorstw poprzez system ich certyfikacji (Kim 2007, s. 139). Rząd koreański stworzył trzy kategorie innowacyjnych małych i średnich przedsiębiorstw: przedsiębiorstwa wysoko technologiczne (ang. ventures), innowacyjne biznesy (ang. Inno-Biz) oraz przedsiębiorstwa innowacyjne w zarządzaniu (ang. management innovation-driven companies)18. Certyfikacja jest warunkiem uczestnictwa w programach wsparcia dla innowacyjnych małych i średnich
17
Przykładem środka wsparcia bezpośredniego są dotacje, granty oraz inne środki, których udzielenie uzależnione jest od dyskrecjonalnej decyzji władzy publicznej.
18
Kryterium przynależności do przedsiębiorstw wysoko technologicznych jest stosunek nakładów badawczo-rozwojowych do przychodów (wyższy niż 5%). Dwie pozostałe kategorie zostały zdefiniowane zgodnie z podręcznikiem Oslo: innowacyjne biznesy wprowadzają innowacje technologiczne, podczas gdy innowacyjne przedsiębiorstwa w zarządzaniu – innowacje nietechnologiczne.
69
przedsiębiorstw. Doświadczenia koreańskie wykorzystały inne kraje Azji, w tym np. Malezja, która realizuje program 1-InnoCert (1-innocert.my).
W Europie – w tym także w Polsce – wykorzystuje się jakościowe kryterium identyfikacji innowacyjnych małych i średnich przedsiębiorstw, jakim jest prowadzanie działalności innowacyjnej. Przedsiębiorstwo innowacyjne jest to przedsiębiorstwo, które w danym okresie (z reguły 3-letnim) wprowadziło na rynek przynajmniej jedną innowację produktową lub procesową (nowy lub istotnie ulepszony produkt lub istotnie ulepszony proces). Powyższa definicja jest zgodna z metodologią zawarta w podręczniku Oslo (OECD/WE 2008). Zaletą takiej definicji innowacyjnego przedsiębiorstwa jest objęcie wszystkich podmiotów prowadzących działalność innowacyjną. Niemniej takie ujęcie posiada poważne wady. Po pierwsze, w statystykach EUROSTAT i GUS za innowacyjne uznaje się przedsiębiorstwa wprowadzające innowacje technologiczne. W ostatnich latach19
do opisu włączono przedsiębiorstwa innowacyjne w zakresie organizacji i marketingu (innowacje nietechnologiczne). Różne wymiary innowacyjności przedstawia się nadal oddzielnie, choć implementacja innowacji technologicznych jest z reguły uwarunkowana zmianami w zakresie zarządzania (por. Burns oraz Stalker 2001). Po drugie, samo prowadzenie działalności innowacyjnej nie musi oznaczać, że przedsiębiorstwo opiera swoją strategię na innowacjach. Warunkiem koniecznym i wystarczającym klasyfikacji danego przedsiębiorstwa jako innowacyjnego jest wdrożenie w danym okresie innowacji procesowej lub produktowej na poziomie danego przedsiębiorstwa. Nie ma znaczenie, czy dana innowacja jest za taką uznawana na poziomie rynku, na którym przedsiębiorstwo działa. Po trzecie, wskazany sposób identyfikacji przedsiębiorstw innowacyjnych uprzywilejowuje przedsiębiorstwa duże o bardziej zdywersyfikowanej bazie produktowej oraz zasobowej. Choć mniejsze przedsiębiorstwa wprowadzają innowacje rzadziej, mogą one mieć dla nich większe znaczenie, gdyż częściej będą dotyczyć produktu podstawowego. Ponadto, samo prowadzenie działalności innowacyjnej nie musi przekładać się na jej intensywność ani na poziom szans rynkowych, które ona stwarza. Po czwarte, kryterium prowadzenia działalności innowacyjnej nie pozwala określić grupy kluczowych dla rozwoju gospodarczego przedsiębiorstw, na których powinna być skoncentrowana polityka wspierania innowacji. Wprawdzie w Polsce innowacyjne przedsiębiorstwa – zidentyfikowane na podstawie tego kryterium – stanowią mniejszość, w wielu krajach Europy Zachodniej przedsiębiorstwa prowadzące działalność
19
70
innowacyjną stanowią większość (por. tabelę nr 8). Z tego względu, nie można prowadzić skutecznej interwencji w formie polityki wspierania innowacyjnych małych i średnich przedsiębiorstw, opierając się na tym kryterium. Ostatecznie, kryterium prowadzenia działalności innowacyjnej nie pozwala na określenie obszarów interwencji publicznej oraz podmiotów takiej interwencji wymagających. Wymóg certyfikacji pozwala politykom gospodarczym lepiej zrozumieć problemy innowacyjnych małych i średnich przedsiębiorstw. Poprzez system korzyści (w tym ulg podatkowych) małe i średnie przedsiębiorstwa są zainteresowane ujawnieniem swoich potrzeb i preferencji organom publicznych. W efekcie pozwala on na prowadzeni lepszej polityki wsparcia innowacyjnych małych i średnich przedsiębiorstw.
We wcześniejszych rozważaniach wskazano na wady obecnego kryterium klasyfikacji innowacyjnych małych i średnich przedsiębiorstw. Należy jednak wskazać, że w polskiej statystyce publicznej przyjęto wspominane kryterium do analizy stanu innowacyjności przedsiębiorstw, będącego przedmiotem rozważań w dalszej części tego rozdziału.