2.2.1. Kryteria wyróżniania małych i średnich przedsiębiorstw
Definicja małego i średniego przedsiębiorstwa służy kilku celom. Przede wszystkim ułatwia kształtowanie polityki państwa wspierającego rozwój przedsiębiorczości, a więc przede wszystkim sektora małych i średnich przedsiębiorstw (Hejduk, 1994). Na przełomie lat 80-tych i 90-80-tych XX wieku nastąpiła zmiana koncepcji polityki gospodarczej, w której nadrzędnym celem stała się ochrona małych przedsiębiorstw. Wcześniej – zgodnie z paradygmatem gospodarki przemysłowej – wspierano w pierwszej kolejności liderów przemysłów, czyli duże przedsiębiorstwa. Wskazany kierunek polityki gospodarczej uległ radykalnej zmianie wraz z ze zmianą paradygmatu rozwoju gospodarczego oraz wraz z pojawianiem się coraz obszerniejszych analiz wpływu małych i średnich przedsiębiorstw na rozwój gospodarczy. Małe i średnie przedsiębiorstwa dynamizują gospodarkę i uelastyczniają ją, szybciej reagują na zmiany na rynkach. Są – przynajmniej na poziomie operacyjnym – bardziej innowacyjne (Piotrowski 2012). Wyodrębnienie grupy małych i średnich przedsiębiorstw służy także określeniu grupy podmiotów gospodarczych, podlegających wyjątkowi od generalnego zakazu udzielania pomocy publicznej w Unii Europejskiej (art. 107 ust. 1 TUFE). Definicja małych i średnich przedsiębiorstw pozwala wreszcie na opis specyfiki tej grupy podmiotów gospodarczych, ich znaczenia w gospodarce oraz innowacyjności. Potrzeby małych i średnich przedsiębiorstw stały się – od przynajmniej dziesięciu lat – podstawą programowania polityki przedsiębiorczości w Polsce (Kwieciński 2001).
Definicje małych i średnich przedsiębiorstw mogą się opierać na różnych kryteriach. Kryteria jakościowe opisują stan lub miejsce przedsiębiorstwa w danej branży. Charakterystyki ilościowe odnoszą się do bezwzględnych miar wielkości przedsiębiorstwa (Wach 2004). Kryteria behawioralne dotyczą natomiast specyfiki zarządzania i sposobu funkcjonowania przedsiębiorstwa1
. Małe i średnie przedsiębiorstwa charakteryzują się następującymi cechami jakościowymi:
a) Pozycją właściciela, który jest jednocześnie zarządzającym;
1
Kryteria behawioralne i jakościowe są z sobą często utożsamiane. Kryteria jakościowe odnoszą się do cech przedsiębiorstwa jako takiego. Natomiast kryteria behawioralne określają strukturę i zasady zarządzania małym i średnim przedsiębiorstwem.
56
b) Sposobem finansowania. Kapitał własny odgrywa podstawową rolę, podczas gdy istnieje ograniczona możliwość zaciągania długu;
c) Strukturą organizacyjną. Jest ona nieskomplikowana, a w obrębie przedsiębiorstwa istnieje tylko jedno centrum decyzyjne;
d) Z reguły niezależnością.
Powyższe cechy jakościowe, jak również pewne charakterystyki ilościowe takie jak: liczba pracowników i obroty, kształtują odmienny – niż w przypadku dużego przedsiębiorstwa – system zarządzania.
Tabela nr 3 przedstawia cechy odróżniające małe i średnie przedsiębiorstwa od dużych podmiotów gospodarczych. Małe przedsiębiorstwa charakteryzują się przede wszystkim niskim poziomem profesjonalizacji kadry i niewielkim znaczeniem hierarchii w zarządzaniu. Perspektywa planistyczna jest w ich przypadku znacznie krótsza niż dla dużych przedsiębiorstw. Małe i średnie przedsiębiorstwa są mniej rozpoznawalne i reprezentowane w środowiskach biznesowych. Wpływa na to także mniejszy udział w eksporcie tych podmiotów (zob. punkt 2.5.). Bardzo niska dywersyfikacja działalności małych i średnich przedsiębiorstw sprawia, że są one bardziej narażone na szoki popytowe i podażowe. W efekcie zarządzanie w tych przedsiębiorstwach polega z reguły na bieżącym rozwiązywaniu powstających problemów, bez możliwości przyjęcia szerszej perspektywy strategicznej. Powyższe, behawioralne charakterystyki małych i średnich przedsiębiorstw wskazują, że są one w gorszym położeniu niż duże przedsiębiorstwa. Niemniej małe i średnie przedsiębiorstwa zachowują większa elastyczność i są bardziej sprawnie zarządzane niż duże podmioty gospodarcze. Jednocześnie szybciej wdrażają projekty i innowacje. Wynika to m.in. z większej bliskości kadry zarządzającej i pracowników liniowych (Barczak oraz Walas-Trębacz 2005, s. 408-409).
Do ilościowych charakterystyk małego i średniego przedsiębiorstwa należą m. in.: wielkość zatrudnienia (najpopularniejsze kryterium), wartość rocznej sprzedaży, suma bilansowa, wartość majątku trwałego, dochód roczny netto (J. Targalski 2003, s. 14). Kryteria ilościowe są bardziej obiektywne i łatwiejsze do zdefiniowania niż kryteria jakościowe i behawioralne. Z tego względu, stały się podstawą tworzenia statystyk małych i średnich przedsiębiorstw w wielu krajach. W opracowaniach naukowych opis ilościowy uzupełnia się kryteriami jakościowymi i behawioralnymi. Choć wybór kryteriów ilościowych dla identyfikacji małych i średnich przedsiębiorstw będzie w poszczególnych krajach podobny,
57
nie oznacza to jeszcze jednak, że wartości graniczne, kwalifikujące dany podmiot do tej grupy, będą takie same. W mniejszych i słabiej rozwiniętych krajach, wartości graniczne będą z reguły istotnie niższe niż w większych i bardziej rozwiniętych państwach lub ugrupowaniach gospodarczych. Dla przykładu, w wielu krajach rozwijających przedsiębiorstwo zatrudniające więcej niż 100 pracowników będzie uważane za duże, podczas gdy w Stanach Zjednoczonych limit jest znacznie wyższy i wynosi z reguły 500 pracowników. Kolejny podpunkt zawiera opis szczegółowych kryteriów definiujących małe i średnie przedsiębiorstwo w Stanach Zjednoczonych, Japonii i Unii Europejskiej2.
Tabela nr 3. Małe i średnie przedsiębiorstwa a duże przedsiębiorstwa
Cechy MŚP Cechy dużego przedsiębiorstwa
Relatywnie niski poziom profesjonalizacji kadry zarządzającej
Wysoki poziom profesjonalizacji kadry zarządzającej
Przewaga decyzji operacyjnych Przewaga decyzji strategicznych Podejmowanie decyzji znaczących dla
firmy przez właściciela lub właścicieli
Podejmowanie decyzji na podstawie opinii zespołu doradców
Uzależnienie od małej liczby klientów, produktów i dostawców
Większa grupa klientów i dostawców, większy asortyment produktów Relatywnie mały udział w rynku Znaczący udział w rynku Niskokapitałochłonny rozwój Inwestycje wysokonakładowe Mniejsze znaczenie i nakłady na wizerunek
przedsiębiorstwa
Wykorzystanie nowoczesnych technik tworzenia wizerunku przedsiębiorstwa Funkcjonowanie kierownictwa na zasadzie
rozwiązywania bieżących problemów
Działania firmy oparte na przyjętej strategii rozwoju i strategiach cząstkowych
Niski udział eksportu Rozwinięta działalność eksportowa Brak tendencji do organizowania się
w lokalne grupy obrony swoich interesów
Uczestnictwo w licznych organizacjach gospodarczych i klubach biznesu
Źródło: Opracowanie własne, niektóre cechy za opracowaniem K. Krajewskiego (2001).
2.2.2. Definicja małego i średniego przedsiębiorstwa
W Stanach Zjednoczonych nie wyróżnia się – w odróżnieniu od Unii Europejskiej – małych i średnich przedsiębiorstw. Funkcjonuje natomiast pojęcie małego biznesu (ang. small
business). Definiuje je Small Business Act z 1953 r. Pod tym pojęciem rozumie się taką
jednostkę, która stanowi niezależną własność (ang. independently owned), działa niezależnie (ang. independently operated) i nie posiada pozycji dominującej na rynku na którym działa (ang. not dominant in its field of operations). Powyższe kryteria jakościowe nie są jednak
2
58
jedynymi, które decydują o zakwalifikowaniu danego przedsiębiorstwa do grupy małego biznesu. W praktyce znaczenie posiadają kryteria ilościowe. One decydują o możliwości wsparcia danego przedsiębiorstwa przez programy federalne. Nie są jednak jednolite dla wszystkich branż.
Stworzono system różnych wartości granicznych dla poszczególnych branż. Jest on zgodny z klasyfikacją NAICS (ang. North American Industry Classification Codes – Północnoamerykańska Klasyfikacja Działalności Gospodarczej). System posługuje się dla każdej z sekcji oraz podsekcji jednym z trzech kryteriów: wielkości zatrudnienia oraz wielkości wpływów albo aktywów. Z reguły wartość graniczna średniorocznego zatrudnienia wynosi 500 pracowników. Wartości minimalne oraz maksymalne wynoszą odpowiednio 100 i 1500 pracowników. Powyższe kryterium stosuje się najczęściej w ramach działalności przemysłowej i górniczej. Drugim kryterium jest średnioroczna wielkość wpływów. Wartość graniczna wynosi na ogół 0,75 mln dolarów amerykańskich. Bywa ona jednak znacznie wyższa i może wynosić 35,5 mln dolarów amerykańskich. Wspomniane kryterium występuje najczęściej w ramach działalności usługowej. Dla instytucji finansowych wprowadzono z kolei kryterium wielkości aktów. Wartość graniczna wynosi w przypadku tego kryterium 175 mln dolarów amerykańskich (US Small Business Administration 2010).
W Japonii – podobnie jak w Stanach Zjednoczonych – nie dokonano podziału na małe i średnie przedsiębiorstwa. Zdefiniowano jedynie cały sektor małych i średnich przedsiębiorstw. Wykorzystano tutaj trzy kryteria: wielkość zatrudnienia, wartość kapitału własnego lub sumę całkowitych inwestycji. Tabela nr 4 przedstawia kryteria definicyjne sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Japonii. Wystarczy, że zostanie spełnione jedno z podanych kryteriów, aby dany przedsiębiorca został zakwalifikowany jako małe i średnie przedsiębiorstwo. Może wówczas skorzystać z jednego z czterech podstawowych instrumentów wsparcia sektora małych i średnich przedsiębiorstw3
. Kryteria przynależności do sektora są zróżnicowane ze względu na rodzaj prowadzonej przez przedsiębiorstwo działalności. Wynika to z tego, że efektywna skala działalności w przemyśle, sektorze handlu i usług jest różna. Stąd też przeciętne przedsiębiorstwa przemysłowe są większe o tych funkcjonujących w sektorze usług (Audretsch, Klomp oraz Thurik, 1999). W Korei
3
Promocji innowacji i nowych przedsięwzięć, wsparcia podstaw funkcjonowania małych i średnich przedsiębiorstw, pomocy adaptacyjnej oraz wsparcia kapitałowego.
59
Południowej dokonano identyfikacji innowacyjnych małych i średnich przedsiębiorstw za pomocą podobne kryteriów definicyjnych (Hall 2002b).
Tabela nr 4. Kryteria definicyjne sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Japonii Kryterium Przemysł, budownictwo, transport i inne Handel hurtowy Handel detaliczny Usługi Zatrudnienie do 300 do 100 do 50 do 50 Kapitał własny lub inwestycje do 300 mln ¥ (ok. 2,51 mln €) do 100 mln ¥ (ok. 0,84 mln €) do 50 mln ¥ (ok. 0,42 mln €) do 50 mln ¥ (ok. 0,42 mln €)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie art. 2 japońskiej ustawy Prawo podstawowe dla małych i średnich przedsiębiorstw (nr 154 z 1963 r., z późniejszymi zmianami). Kursy walutowe na dzień 5 kwietnia 2011 r.
Unia Europejska stworzyła wspólnotową definicję małych i średnich przedsiębiorstw w 1996 roku.4 Choć nie była ona wiążąca dla państw członkowskich, ujednoliciła ona statystykę i politykę wobec małych i średnich przedsiębiorstw na poziomie wspólnotowym. Polska implementowała wspomnianą definicję w ustawie Prawo Działalności Gospodarczej z dnia 19 listopada 1999 r., osiągając w ten sposób wysoki poziom zgodności z zaleceniem Wspólnot Europejskich5
. Od 1 stycznia 2005 r. obowiązuje nowa definicja małych i średnich przedsiębiorstw6. Zaktualizowała ona progi ilościowe zawarte w poprzedniej definicji. Zmodyfikowała istotnie jakościowe kryterium niezależności przedsiębiorstwa. Ponadto, wprowadziła dodatkową kategorię tzw. mikroprzedsiębiorstw, czyli przedsiębiorstw bardzo małych, często jednoosobowych. Nową definicję wdrożyła do polskiego porządku prawnego ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej7.
Zalecenie Komisji Europejskiej szeroko definiuje przedsiębiorstwo w artykule 1 załącznika. Po pojęciem przedsiębiorstwa rozumie się podmiot prowadzący działalność gospodarczą bez względu na jego formę prawną. Zalicza się tu w szczególności osoby
4
Zalecenie Komisji Europejskiej 96/280/WE z dnia 3 kwietnia 1996 r. dotyczące definicji małych i średnich przedsiębiorstw.
5
Art. 54 przedmiotowej ustawy (Dz. U. 1999, Nr 101, poz.1178 z późn. zm.) 6
Zalecenia Komisji Europejskiej 2003/361/WE z dn. 6.05.2003 dotyczącego definicji mikro, małych, średnich przedsiębiorstw.
7
60
prowadzące działalność na własny rachunek oraz przedsiębiorstwa rodzinne zajmujące się rzemiosłem lub inną działalnością, a także spółki lub konsorcja prowadzące regularną działalność gospodarczą. Nowa definicja zwiększa zasięg pomocy publicznej, także w odniesieniu do ramowych programów badawczych (por. punkt 3.4). Umożliwia wspieranie małych i średnich przedsiębiorstw, w których udziały posiadają fundusze kapitału podwyższonego ryzyka, aniołowie biznesu, czy tez uniwersytety8
.
Rysunek nr 2 przedstawia wartości graniczne kwalifikacji dla małego, średniego i mikroprzedsiębiorstwa. Kryteria wielkości zatrudnienia w stosunku do poprzedniego zalecenia nie zmieniły się. Zaktualizowane zostały natomiast kryteria obrotu i rocznego bilansu. Zmiany te odzwierciedlają tendencje w kształtowaniu się cen i produktywności po roku 1996 (Komisja Europejska 2006, s. 8). Zakwalifikowanie danego przedsiębiorstwa do danej grupy wymaga każdorazowo spełnienia dwóch kryteriów. Kryterium zatrudnienia jest obligatoryjne. Natomiast przedsiębiorca może wybrać jedno z kryteriów (sprzedażowe bądź bilansowe), aby zostać zakwalifikowanym do danej grupy przedsiębiorstw. Mikroprzedsiębiorstwo nie powinno zatrudniać więcej niż 10 pracowników i uzyskiwać więcej niż 2 mln euro rocznego obrotu netto bądź sumy bilansowej aktywów. Małym przedsiębiorstwem jest każda firma, nie będąca mikroprzedsiębiorstwem, zatrudniająca nie więcej niż 50 pracowników i nie osiągająca rocznych dochodów bądź sumy aktywów wyższych niż 10 mln euro. Dla średniego przedsiębiorstwa powyższe wartości wynoszą odpowiednio 250 pracowników i 50 mln euro. Możliwość wyboru między obrotami a aktywami ma służyć uwzględnieniu specyfiki działalności w różnych branżach. Dla przykładu, w sektorze handlu uzyskuje się z reguły wyższe przychody ze sprzedaży niż w innego rodzaju działalności gospodarczej. Wszystkie podane powyżej wartości są wartościami netto i nie uwzględniają podatków pośrednich, do których uiszczania przedsiębiorstwo jest zobowiązane.
Liczba osób zatrudnionych jest podstawowym kryterium przy określaniu, do jakiej kategorii należy dane małe i średnie przedsiębiorstwo. Liczba ta dotyczy osób zatrudnionych na pełnych etatach, w niepełnym wymiarze godzin, jak również sezonowo. Do tej grupy zalicza się także:
8
Ogólnego przeglądu zalet nowej definicji dokonano w jednym z wydań czasopisma Enterprise Europe (Komisja Europejska 2003).
61
a) Osoby pracujące dla przedsiębiorstwa, podlegających mu i uważanych za pracowników na mocy prawa krajowego;
b) Właścicieli i kadrę zarządzającą (np. na kontraktach menedżerskich);
c) Wspólników prowadzących regularną działalność w przedsiębiorstwie i uczestniczących w jego zysku.
Rysunek nr 2. Progi i pułapy dla małych, średnich i mikroprzedsiębiorstw
62
Do liczby osób zatrudnionych nie wlicza się studentów lub praktykantów odbywających szkolenie zawodowe na podstawie umowy. Liczbę zatrudnionych osób określa się w specyficzny sposób przy wykorzystaniu tzw. rocznych jednostek roboczych (RJR). Zatrudnienie w przedsiębiorstwie na pełen etat, albo działanie w jego imieniu w ciągu całego roku referencyjnego, stanowi jedną jednostkę roboczą. Praca krócej niż rok lub w niepełnym wymiarze godzin, w tym także pracowników sezonowych, jest traktowana jako część ułamkowa rocznej jednostki roboczej.
Ważnym kryterium jakościowym kwalifikacji danego przedsiębiorstwa jest jego niezależność. Ten wymóg budził kontrowersje w okresie obowiązywania zalecenia z 1996 r. (Komisja Europejska 2006). Dlatego Komisja Europejska zdecydowała się uszczegółowić i rozszerzyć wspomniane kryterium. Przedsiębiorstwo jest niezależne, jeśli:
jest przedsiębiorstwem w pełni samodzielnym, tj. nie posiada udziałów w innych przedsiębiorstwach, a inne przedsiębiorstwa nie posiadają w nim udziałów;
posiada poniżej 25% kapitału lub głosów (w zależności, która z tych wielkości jest większa) w jednym lub kilku innych przedsiębiorstwach, a/lub inne przedsiębiorstwa posiadają poniżej 25% kapitału lub głosów (w zależności, która z tych wielkości jest większa) w tym przedsiębiorstwie.
Przedsiębiorstwo pozostaje nadal niezależne, gdy posiada udziały lub jego udziały są w posiadaniu kilku przedsiębiorców, którzy przekroczyli wspólnie limit 25%. Nie powinny one jednak być – względem siebie – przedsiębiorstwami związanymi. Nowa definicja wprowadza pojęcie przedsiębiorstwa partnerskiego, czyli takiego, które przekracza wspomniany limit 25%, nie będąc jednak jeszcze przedsiębiorstwem związanym. Udział w takim przedsiębiorstwie wlicza się wówczas do wielkości danego przedsiębiorstwa proporcjonalnie do procentowego udziału w kapitale lub prawa głosu9. Przedsiębiorstwo zależne tworzą z kolei przedsiębiorcy, którzy sprawują bezpośrednią lub pośrednią kontrolę większości kapitału lub głosów (również w drodze umów udziałowców nie będących przedsiębiorcami), albo wywierają decydujący wpływ na przedsiębiorstwo. Przy określeniu wielkości przedsiębiorstwa wlicza się w 100% danych dotyczących wielkości przychodów i majątku każdego przedsiębiorstwa związanego (Stawasz 2008, s. 201). Złożona procedura ustalania związków między przedsiębiorstwami jest podstawowym środkiem
9
Szczegółowe zasady wliczania wielkości przedsiębiorstwa partnerskiego i zależnego przedstawia na przykładach przewodnik Komisji Europejskiej (2006).
63
zabezpieczającym przed nadużyciem statusu małego i średniego przedsiębiorstwa10 . W zaleceniu wprowadzono istotne wyjątki, które zabezpieczają przedsiębiorcę przed utratą korzystnego statusu (art. 2 ust. 2 załącznika do zalecenia). Przedsiębiorca może być nadal uważany za niezależnego, nawet jeśli przekroczy próg 25% posiadania kapitału lub prawa głosu, gdy jego udziały zostały objęte przez specyficzne grupy inwestorów, takich jak:
a) fundusze podwyższonego ryzyka (w tym venture capital) i aniołowie biznesu, a inwestycja nie przekroczyła równowartości 1,25 mln euro;
b) uniwersytety lub ośrodki badawcze działające na zasadzie non-profit; c) inwestorzy instytucjonalni, w tym regionalne fundusze rozwoju;
d) samorządy lokalne z rocznym budżetem nie przekraczającym 10 mln euro oraz liczbą mieszkańców poniżej 5000.
Każdy tego rodzaju inwestor nie może jednak kontrolować przedsiębiorstwa lub posiadać więcej niż 50% udziałów, a także wpływać na jego zarządzanie w rozumieniu przedsiębiorstwa związanego.
Powyższa definicja małego i średniego przedsiębiorstwa jest wiążąca zarówno trakcie realizowania unijnej polityki gospodarczej jak i w polityce krajowej11. Większość środków, instrumentów i programów wsparcia omawianych w rozdziale trzecim jest skierowana do tej grupy przedsiębiorstw. Ponadto, status małego, średniego lub mikroprzedsiębiorstwa decyduje o intensywności pomocy publicznej.