A. Pogranicze polsko-niemieckie ma charakter typowego pogranicza sty
kowego, na którym układy kulturowe są wyraźnie oddzielone ze względu na przebiegającą między nimi linię demarkacyjną. Wielowiekowa tradycja historyczna tego obszaru obejmowała stopniowe przechodzenie ze strefy łacińsko-germańskięj do łacińsko-zachodniosłowiańskiej, a tym samym kształtowała swoistą strefę przejściową w perspektywie tradycyjnego układu W schód-Zachód Europy . Podejmowana w wielu studiach analiza zło
żonych politycznie, etnicznie, kulturowo i religijnie losów historycznych po
granicza umożliwia wyróżnienie tych okresów, które miały istotne znaczenie w kształtowaniu się współczesnego charakteru Ziem Zachodnich.
Wiek XVIII to czas zmiany linearnego przebiegu granicy między Polską a Prusami, w wyniku której prawie całe historyczno-geograficzne pogranicze niemiecko-polskie znalazło się w Prusach, wraz z jego zróżnicowanym cha
rakterem kulturowym, wywodzącym się z poprzednich stuleci73.
Wiek XIX w pierwszych latach po kongresie wiedeńskim aż do Wios
ny Ludów cechował się współpracą ekonomiczno-społeczną oraz tolerancyjnym charakterem wzajemnych kontaktów na pograniczu. Następ
nie od 1848 roku, w wyniku rodzącej się na skutek dążenia narodu nie
mieckiego do zjednoczenia polaryzacji interesów narodowych Polaków i Niemiec — trwała rywalizacja i walka narodowościowa, a w efekcie tych procesów zaszły istotne zmiany demograficzne i etniczne74. Na okres ten przypada również proces germanizacyjny ludności polskiej, a przede wszystkim dzieci, które od wprowadzenia obowiązku szkolnego w 1825 roku zostały objęte powszechnym nauczaniem elementarnym, ze szczegól
nym egzekwowaniem postępów w nauce języka niemieckiego. Rezultaty licznych badań dotyczących rozwoju szkolnictwa na ziemiach polskich pod panowaniem pruskim potwierdzają tezę, zgodnie z którą — im bardziej i usilniej próbowano germanizować Polaków osiedlonych na zachodzie, tym bardziej zdecydowana była narodowa odpowiedź Polaków75, będąca
72 E. W ł o d a r c z y k: Pogranicze polsko-niemieckie w perspektywie historycznej. W: Pogra
nicze polsko-niemieckie. Przeszłość - Teraźniejszość - Przyszłość. Red. E. W ł o d a r c z y k . Szczecin: Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, 2001, s. 11-23.
73 M. B r o s z a t: 200 lat niemieckiej polityki wobec Polski. Warszawa: Wydawnictwo
„Volumen”, 1999, s. 29.
74 E. W ł o d a r c z y k: Pogranicze polsko-niemieckie w perspektywie historycznej..., s. 16—19.
75 W. M o 1 i k: Procesy asymilacyjne i akulturacyjne w stosunkach polsko-niemieckich w XIX i na początku XX wieku. Stan i postulaty badań. W: Procesy akulturacji/asymilacji na pograniczu polsko-niemieckim w XIX i XX wieku. Red. W. M o 1 i k, R. T r a b a. Poznań: Wydawnictwo UAM, 1999, s. 85.
zarazem przejawem rodzącego się stopniowo poczucia polskiej przynależ
ności narodowej.
W dwudziestoleciu międzywojennym pogranicze polsko-niemieckie stało się z jednej strony obszarem ruchów migracyjnych na skutek formal
nej możliwości wyboru przez ludność niemiecką przynależności państwo
wej, umożliwiającej jej tym samym uzyskanie uprzywilejowanego statusu prawnego na mocy postanowienia traktatu państw sprzymierzonych z Polską z 1919 roku, natomiast z drugiej — terenem ożywionego — po od
rodzeniu się państwa polskiego — życia narodowego, które przejawiało się również negatywnymi zjawiskami w postaci nacjonalizmu i agresji w sto
sunku do obcych narodowości76. Zachodzące procesy asymilacyjne na po
graniczu sprzyjały kształtowaniu się różnych postaw narodowych ludności etnicznie polskiej w Niemczech, które można ująć — zdaniem W. Wrzesiń
skiego — w pięć zasadniczych grup: (1) Polaków mających ukształtowane poczucie tożsamości narodowej i świadomych wspólnoty z ojczyzną; (2) Po
laków z wykształconym poczuciem świadomości narodowej, ale zasymilo
wanych ze społecznością niemiecką; (3) ludność etnicznie polską z ukształtowaną świadomością wspólnoty regionalnej i pozostającą w kręgu kultury polskiej i niemieckiej; (4) ludność pochodzenia polskiego, dekla
rującą niemiecką przynależność narodową, pomimo posługiwania się języ
kiem polskim jako językiem macierzystym, oraz (5) ludność etniczną pochodzenia polskiego, nie wykazującą znajomości języka polskiego ani związków z tradycjami polskimi, posługującą się językiem niemieckim w ży
ciu codziennym 7
Okres drugiej wojny światowej „przerwał” istnienie pogranicza i stał się trwałym, negatywnym komponentem poczucia tożsamości narodowej zarówno Polaków, jak i Niemców.
Lata powojenne (1 9 4 5 —1956) są związane ze zmianą granic na podsta
wie międzynarodowych ustaleń jałtańskich i poczdamskich, jak i charakteru etniczno-kulturowo-religijnego Ziem Zachodnich, spowodowanego przymu
sowym wysiedlaniem ludności niemieckiej i napływem ludności polskiej z Kresów Wschodnich oraz województw centralnych (por. tabela 9). Zmia
na struktury narodowościowej, odczuwane różnice kulturowe — powstałe w wyniku zderzenia się kultur regionalnych — pomiędzy polskimi osadnika
mi a ludnością autochtoniczną, potęgowane antyniemiecką wrogością,
76 Por. H. C h a ł u p c z a k: II [Druga] Rzeczpospolita a mniejszość polska w Niemczech.
Poznań: Instytut Zachodni, 1992; I d e m : Szkolnictwo polskie w Niemczech 1919-1939. Lu
blin: UMCS, 1996; W. W r z e s i ń s k i : Polski ruch narodowy w Niemczech 1922-1939.
Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1993.
77 W. W r z e s i ń s k i : Procesy asymilacyjne i akulturacyjne na obszarach pogranicza pol- sko-niemieckiego w okresie międzywojennym. W: Procesy àkulturacji/asymilacji na pograniczu pol
sko-niemieckim..., s. 106—107.
ukształtowaną przez negatywne stereotypy Polaka i Niemca — stały się główną barierą integracji społecznej na tym terenie, a szczelność granicy polsko-niemieckiej doprowadziła do całkowitej zmiany kulturowego charak
teru pogranicza i zaniku kontaktów między Polakami i Niemcami, odby
wającymi się w nowych realiach politycznych obydwu krajów wyłącznie w ramach starannie zaplanowanych spotkań pomiędzy przedstawicielami
„bratnich państw socjalistycznych”78.
T a b e l a 9 Pochodzenie terytorialne ludności pogranicza polsko-niemieckiego
w 1950 roku
Ludność
Województwo
szczecińskie zielonogórskie wrocławskie
tys. % tys. % tys. %
Miejscowa 14.4 2,8 15,8 2,8 84,8 5,1
Napływowa z obecne
go terenu Polski
A 29,3 5,6 14,2 2,6 72,0 4,3
B 85,7 16,5 42.5 7,6 145,2 8,6
C 11,6 2,2 5,8 1.0 24,1 1,4
D 89,3 17,2 63,0 11.4 283,7 16,9
E 109,0 20,9 139,4 25,2 173,6 10,3
F 7,4 1.4 7,0 1.3 63,9 3,8
G 12,1 2,3 19,0 3,4 144,6 8,6
H 2.4 0,4 1,3 0,2 9,3 0,6
E 346,8 66,5 292,2 52,7 916,4 54,5
Napływowa z zagranicy 160,5 30,7 246,2 44,5 677,7 40,4
Ogółem 521,7 554,2 1678,9
Objaśnienia:
A - Warszawa, Łódi, B - województwo warszawskie, łódzkie, C - województwo białostockie, olsztyń
skie, D - województwo kieleckie, lubelskie, rzeszowskie, E - województwo poznańskie, bydgoskie, gdańskie, F - województwo katowickie, G - województwo krakowskie, H - Ziemie Zachodnie do 1939 roku, £ — razem
Opracowano na podstawie: C. Osçkowski, H. Szczegóła: Pogranie» polsko-niemieckie w okresie transfor
macji (1989-1997). Zielona Góra: Wydawnictwo WSP. 1999, s. 15.
78 Por.: Z. J a s i e w i c z: Lokalizm i regionalizm a migracje. Uwagi o związkach z teryto
rium na Ziemiach Zachodnich i Północnych Polski. W: Kultury regionalne i pogranicza kulturowe a świadomość etniczna. T. 2..., s. 105-112; T. M a r c z a k: Granica zachodnia w polskiej polity
ce zagranicznej w latach 1944-1950. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1995; C. T r o s i a k: Proces formowania się pogranicza polsko-niemieckiego w latach 1945-1993. „Przegląd Zachodni” 1993, nr 3, s. 81-87.
Okres współpracy na pograniczu PRL — NRD (1957—1971) stanowił przede wszystkim element realizacji postanowień politycznych władz Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG - przy decydującym głosie stro
ny radzieckiej), dotyczących wzajemnej współpracy i kontaktów między obu państwami o charakterze gospodarczym i kulturalnym, a nie wynik na
turalnych potrzeb regionów nadgranicznych ani też następstwo lokalnych inicjatyw społeczności polskiej i niemieckiej79. W latach sześćdziesiątych, a szczególnie po uruchomieniu w 1963 roku tzw. małego ruchu turystycz
nego oraz podpisaniu w 1966 roku porozumienia określającego warunki za
trudniania Polaków w miejscowościach przygranicznych NRD, ukształtował się pewien stały model współpracy przygranicznej, umożliwiającej bezpo
średnie zetknięcie obu społeczności i przełamywanie utrwalonych już wcze
śniejszymi doświadczeniami uprzedzeń etnicznych i negatywnych stereotypów.
Lata „otwartej granicy” (1972—1980) charakteryzowały się możliwo
ścią swobodnego, osobowego przekraczania granicy i tym samym nawiązy
wania kontaktów w wymiarze regionalnym, sprzyjających kształtowaniu się nowego typu codzienności polsko-niemieckiego obszaru kulturowego, jak również procesu wzajemnego oddziaływania i przenikania kultur. Sytuacja zaistnienia zmiany kulturowej umożliwiła z jednej strony „zderzenie” się po długotrwałej izolacji społeczności obydwu państw, natomiast z drugiej — spowodowała funkcjonowanie odmiennych wzorów zachowań kulturowych, prowadzących bardzo często do wzajemnej niechęci i konfliktów, często o charakterze narodowościowym. Okres ten umożliwił jednak ożywienie kontaktów w dziedzinie kultury i oświaty - sprzyjając wytworzeniu stałych form współpracy, z których wiele przetrwało do czasów współczesnych.
Okres „po zamknięciu granicy” (1 9 8 0 —1989) był wynikiem zmian po
litycznych zachodzących w Polsce, a zarazem świadomym aktem izolowania obywateli NRD od przemian kształtujących się w naszym kraju; charaktery
zował się zawieszeniem lub zerwaniem współpracy gospodarczej, oświa
towej i kulturalnej między regionami przygranicznymi, a tym samym
„zamknięciem” rozwijanych wcześniej procesów integracyjnych. Po wprowa
dzeniu stanu wojennego w 1981 roku wznowiono na pograniczu zorganizo
wane i kontrolowane formy wymiany wakacyjnej (wczasy pracownicze, kolonie dziecięce, obozy, młodzieżowe i studenckie hufce pracy), które po stronie niemieckiej nie miały już charakteru międzynarodowego, natomiast w Polsce zachowano ich wcześniejszą formułę80. Prowadzona zatem w tych
79 C. O s ę k o w s k i , H. S z c z e g ó ł a: Pogranicze polsko-niemieckie w okresie transfor
macji (1989-1997). Zielona Góra: Wydawnictwo WSP, 1999, s. 22—32.
80 Ibidem, s. 42; Z. K u r c z: Pogranicze z Niemcami a inne pogranicza Polski. W: Transgra- niczność w perspektywie socjologicznej..., s. 2 3 -3 3 ; C. T r o s i a k: Procesy kształtujące pograni
cze polsko-niemieckie po U wojnie światową. Poznań: Wydawnictwo UAM, 1999.
12 - Kompetencja...
latach polityka izolacji obu społeczności, mimo krótkotrwałej i ograniczonej swobody, poważnie opóźniła proces integracji kulturowej mieszkańców po
granicza polsko-niemieckiego, którzy swoją odmienność postrzegali najczę
ściej w kategoriach różnic, a nie podobieństw w zakresie wspólnego dziedzictwa kulturowego.
W spółpraca przygraniczna po 1989 roku kształtowała się w nowych warunkach politycznych, gospodarczych, społecznych i kulturowych, bę
dących efektem transformacji ustrojowych zachodzących w Polsce oraz pro
cesu zjednoczenia Niemiec. Uznanie granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej, zgodnie z traktatem podpisanym w 1990 roku, jako granicy między Polską a zjednoczonymi Niemcami, umożliwiło jej ponowne „otwarcie”. Sprzyjało ono w ostatnich latach utrwaleniu się nowego typu stosunków sąsiedzkich między mieszkańcami, zarówno w postaci formalnych polskich i niemiec
kich koncepcji oraz rozwiązań dotyczących współpracy na pograniczu81, jak i rozwoju nowych wzorów zachowań społecznych i kulturowych o charak
terze komunikacyjnym i tolerancyjnym. Dynamiczny charakter współczes
nego pogranicza zachodniego w kontekście wymiany gospodarczej, wykorzystywania mechanizmów rynkowych dla odniesienia sukcesu ekono
micznego ujawnił liczne nierówności, asymetrie ekonomiczne oraz wyraźne poczucie dysparytetu między sąsiadującymi grupami i/lub w samych gru
pach dotychczas jednorodnych82. Rezultaty badań prowadzonych m.in.
w zakresie analizy postaw społecznych i kulturowych młodzieży miast przy
granicznych potwierdzają z jednej strony wysokie aspiracje edukacyjne tej młodzieży, dystans aksjologiczny między pokoleniami wychowawców (na
uczycieli i rodziców) a młodym pokoleniem, gotowość do funkcjonowania w gospodarce wolnorynkowej, dążenie do zmiany wzajemnego wizerunku Polaków i Niemców, natomiast z drugiej — ujawniają niepokojące zjawiska patologii społecznej, przy jednoczesnym poszerzeniu się zakresu tolerancji społecznej na taki typ zachowań83. Pogranicze polsko-niemieckie znajduje
81 C. O s ę k o w s k i, H. S z c z e g ó ł a: Pogranicze polsko-niemieckie w okresie transfor
macji..., s. 79—104.
82 J. K u r z ę p a: Eksplanacyjna użyteczność teorii zróżnicowanych powiązań w odniesieniu do zachowań patologicznych na pograniczu. W: W poszukiwaniu teorii przydatnych w badaniach międzykulturowych. Red. T. L e w o w i c k i , E. O g r o d z k a - M a z u r . Cieszyn: Uniwersy
tet Śląski, Filia w Cieszynie, 2001, s. 149.
83 Por. E. B a c z y ń s k a : Zjawiska patologii społecznej w świadomości mieszkańców pogra
nicza polsko-niemieckiego. W: Pogranicze z Niemcami a inne pogranicza Polski..., s. 119—140;
„Rocznik Lubelski” 1995, T. 21: Społeczne postawy młodzieży miast przygranicznych. Red.
E. H a j d u k; B. 1 d z i k o w s k i: Orientacje życiowe młodzieży szkolnej miasta przygraniczne
go: badania panelowe. Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe, 1998; J. K u r z ę p a:
Młodzież pogranicza ju m a . Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe, 1998; E. N a r -k i e w i c z - N i e d b a l e c : A-ksjologiczne orientacje młodzieży pols-kiej i niemiec-kiej. W: Trans- graniczność w perspektywie socjologicznej...
się zatem w fazie intensywnych procesów modyfikujących jego dotychczaso
wy charakter w kierunku kształtowania się nowego typu świadomości naro
dowej i regionalnej zamieszkujących go Polaków oraz Niemców.
B. Historyczne uwarunkowania kształtowania się pogranicza polsko-nie- mieckiego miały i nadal mają istotne znaczenie dla tworzenia się wśród za
mieszkujących go społeczności określonego stosunku i tym samym zróżnicowanych postaw społecznych wobec kultury, języka, religii i oświaty.
Wielowiekowa przynależność historyczna Ziem Zachodnich do kręgu kultu
ry niemieckiej w decydującym stopniu określała poczucie świadomości na
rodowej mieszkańców tego obszaru i zarazem wyznaczała wysoką pozycję kultury i języka niemieckiego, będących istotnymi wyznacznikami tożsamo
ści narodowej. Zachodzące procesy asymilacji, zwłaszcza w XIX i na początku XX wieku, sprzyjały zanikaniu wartości rdzennych kultury pol
skiej społeczności, zapoczątkowując ciąg dekulturacyjnych przekształceń, prowadzących w konsekwencji do częściowej utraty przez tę grupę własnej odrębności kulturowej i włączenia jej w dominujący niemiecki system kultu
rowy84. Budzące sprzeciw wśród ludności etnicznie polskiej usilne próby germanizowania życia społecznego, wspomagane intensywnie przez szkol
nictwo, jak również odradzanie się polskiego państwa i poczucia tożsamości narodowej Polaków- spowodowały wyraźne przemiany w świadomości etnicznej i językowej mieszkańców pogranicza, prowadzące do częściowej modyfikacji systemu kulturowego w okresie międzywojennym. Kształtowa
nie się tożsamości kulturowej i regionalnej Polaków oraz Niemców na po
graniczu w latach powojennych XX wieku związane było przede wszystkim z „otwartym” lub „zamkniętym” charakterem granicy, a tym samym możli
wością konfrontacji kultur, sprzyjającej stopniowemu przełamywaniu obu
stronnych uprzedzeń i negatywnych stereotypów lub izolacją w kontaktach kulturowych. W okresach wzajemnego przenikania się kultury polskiej i niemieckiej kształtowała się, zwłaszcza wśród ludności polskiej, świado
mość potrzeby nabywania określonych kompetencji językowych w zakresie posługiwania się zarówno językiem polskim, jak i niemieckim, umożli
wiających komunikację międzykulturową oraz stopniowe przechodzenie od sąsiedzkich relacji My - Oni do stosunków typu My — Wy. Proces ten na
brał „żywego”, otwartego charakteru w nowych warunkach kulturowych kształtujących się po 1989 roku i dotyczy szczególnie młodego pokolenia Polaków i Niemców.
Ważnym komponentem świadomości kulturowej mieszkańców pograni
cza zachodniego była i jest religia oraz rozwijające się na tych terenach życie
84 A. P o s e r n - Z i e l i ń s k i : Akulturacja i asymilacja - dwie strony procesu etnicznej zmiany w ujęciu antropologii i etnohistorii. W: Procesy akultumcji/asymilacji na pograniczu pol- sko-niemieckim..., s. 51.
religijne, skupione w zasadzie wokół dwóch grup wyznaniowych - chrześci
jańskich i niechrześcijańskich - tworzących specyficzne pogranicze wyzna
niowe. Wśród wyznań chrześcijańskich dominuje katolicyzm reprezento
wany przez Kościół rzymskokatolicki. W podregionie zielonogórskim województwa lubuskiego, objętym badaniami własnymi, funkcjonują rów
nież następujące związki wyznaniowe: Starokatolicki Kościół Mariawitów, Kościół polskokatolicki, Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny, Ko
ściół Ewangelicko-Augsburski, Kościół Adwentystów Dnia Siódmego, Kościół Chrystusowy, Stowarzyszenie Badaczy Pisma Świętego, Kościół Chrześcijan Dnia Sobotniego, Polski Kościół Chrześcijan Baptystów, Chrze
ścijańska Wspólnota Zielonoświątkowa oraz Związek Wyznania Świadków Jehowy - „Strażnica”85. Kościół katolicki, jak również pozostałe związki wy
znaniowe prowadzą działalność charytatywną, edukacyjną, kulturalną oraz wydawniczą, sprzyjając zarazem kształtowaniu postaw tolerancyjnych wśród społeczności pogranicza.
Kształtowaniu się tożsamości kulturowej zarówno ludności polskiej, jak i niemieckiej na pograniczu zachodnim sprzyjały od początku jego istnienia działania oświatowe oraz edukacyjne. Historyczny rozwój i aktualny stan oświaty na tym terenie znajduje liczne opracowania w literaturze przedmio
tu. Od wielu lat systematyczne badania w tym zakresie prowadzą również m.in. pracownicy naukowi Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Tadeusza Ko
tarbińskiego w Zielonej Górze (od 2001 roku Uniwersytetu Zielonogórskie
go) oraz Instytutu Pedagogicznego Cottbus Uniwersytetu w Poczdamie i Uniwersytetu Humboldta w Berlinie86. Rezultaty tych badań, wzbogacone opracowaniami z zakresu historii oświaty, pedagogiki społecznej i socjo
logii, umożliwiają określenie współczesnych szans edukacyjnych dzieci i młodzieży oraz studentów zamieszkujących obszar pogranicza zachodnie
go. Badania własne przeprowadzono na terenie miast przygranicznych: Gu
bina — po stronie polskiej, oraz Guben — w części niemieckiej, które w 1991 roku podpisały porozumienie dotyczące współpracy. Umowa o partnerstwie m iast7 była pierwszym na pograniczu polsko-niemieckim porozumieniem
85 N. J a c h o w s k a: Kościoły w procesie pojednania polsko-niemieckiego. W: Polacy i Niem
cy na drodze do partnerskiego sąsiedztwa. Próba bilansu dziesięciolecia 1989-1998. Red. D. B i n - g e n , K. M a l i n o w s k i . Poznań: Instytut Zachodni, 2000, s. 310-328; J. K o z ł o w s k i , J. L a n g n e r , T. Z a g a j e w s k i : Atlas wyznań w Polsce...', Rocznik statystyczny Rzeczypospoli
tej Polskiej 2002..., s. 122-123.
86 Edukacja w okresie przemian ustrojowych. Red. M. J a k o w i c k a , K.D. M e n d e . Zie
lona Góra—Cottbus: Wydawnictwo WSP, 1994.
87 Umowa o partnerstwie miast Gubin z jednej strony oraz miastami Laatzen i Guben z drugiej strony została podpisana 19 stycznia 1991 roku i określała ogólne cele wzajemnej współpracy. Cele szczegółowe miały być precyzowane corocznie w osobnych protokołach.
Podaję za: C. O s ę k o w s k i, H. S z c z e g ó ł a: Pogranicze polsko-niemieckie w okresie trans
formacji..., s. 333.
zawartym między miastami podzielonymi po drugiej wojnie światowej i stała się wzorcowym przykładem euromiasta nagrodzonego w 1996 roku przez Radę Europy w Strasburgu Medalem Europejskim, a w roku 1997 -Dyplomem Europejskim. Współpraca szkół i placówek oświatowych oby
dwu miast jest uważana za najlepiej układającą się na całym pograniczu pol
sko-niemieckim i obejmuje m.in. naukę polskiej młodzieży w szkołach w Guben, wzajemną naukę języka niemieckiego, kontakty kulturalne i spor
towe oraz wymianę doświadczeń pedagogicznych między nauczycielami88.
W roku szkolnym 2 0 0 3 /2 0 0 4 do 3 szkół podstawowych funkcjonujących na terenie Gubina uczęszczało łącznie 1421 uczniów, w tym 6 2 0 dzieci w wieku wczesnoszkolnym, objętych opieką wychowawczo-dydaktyczną 20 nauczycieli. W Guben, będącym miastem niemieckiej Brandenburgii, eduka
cja na poziomie podstawowym dla ponad 890 uczniów była prowadzona w 3 placówkach szkolnych (Grundschule), w których uczyło się 4 2 0 dzieci w wieku 6—10 lat. Do Friedensschule — w której prowadzono badania własne - uczęszczają m.in. dzieci z Gubina, jak również uczniowie m.in. na
rodowości polskiej, ukraińskiej i rosyjskiej, mieszkający w Niemczech.
Uczniowie szkół podstawowych w Gubinie i Guben uczestniczą w realizo
wanym na całym pograniczu polsko-niemieckim projekcie „Uczę się two
jego języka”, polegającym na dobrowolnej nauce języka niemieckiego w ramach zajęć pozalekcyjnych klas 1—III i nadobowiązkowego przedmiotu w klasach IV—VI, jak również w programie edukacyjnym „Tolerancyjna Brandenburgia”89. Działaniami oświatowymi jest także objęta po polskiej stronie pogranicza (zgodnie z Ustawą o ratyfikacji Konwencji ramowej o ochronie mniejszości narodowych, uchwalonej 27 kwietnia 2000 roku przez Sejm RP) - mniejszość niemiecka. W. roku szkolnym 2 0 0 2 /2 0 0 3 w 256 szkołach podstawowych uczyło się łącznie 26 241 uczniów wywodzących się z mniejszości niemieckiej, która - zgodnie z Konstytucją RP - ma za
gwarantowane, podobnie jak inne mniejszości narodowe i grupy etniczne zamieszkujące w Polsce, m.in. prawa do „wolności zachowania i rozwoju własnego języka; wolności zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury; nauki języka i w języku mniejszości; nieskrępowanej możli
wości praktyk religijnych; tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kul
turalnych oraz takich, których celem jest ochrona tożsamości religijnej;
uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących własnej tożsamości naro
88 Ibidem, s. 237.
89 Ibidem, s. 238; F. A d a m s k i: Potencjał społeczno-kulturalny pogranicza południowo-za
chodniej Polski (na przykładzie województwa jeleniogórskiego i zielonogórskiego). W: Potencjał społeczno-kulturowy polskich pograniczy..., s. 5 3 -6 8 ; S. L i s i e c k i : Euromiasto Gubin - Gu
ben. Problem niemieckiego dziedzictwa kulturowego. W: Transgraniczność w perspektywie socjolo
gicznej - kontynuacje..., s. 4 8 7-494.
dowej”90. Istotną rolę w zakresie uwarunkowań kulturowych odgrywa tym samym współpraca kulturalna, obejmująca działalność instytucji (organiza
cji) i stowarzyszeń. Proces edukacji dzieci zarówno polskich, jak i niemiec
kich na pograniczu jest wspierany rozwijającą się systematycznie współpracą kulturalną prowadzoną przez Gubiński Dom Kultury i Centrum Kultury w Guben. Wspólne działania animacyjne skupiają się wokół organi
zacji następujących imprez artystycznych: Wiosna nad Nysą (odbywająca się corocznie od 1961 roku), Międzynarodowy Plener Plastyczny (od 1993 roku), Międzynarodowy Plener Artystyczny, coroczny przegląd zespołów biorących udział w Międzynarodowym Festiwalu Folkloru w Zielonej Górze oraz polsko-niemieckie warsztaty kulturalne. Umożliwiają one bezpośrednie kontakty Polaków i Niemców, poznawanie wspólnego dziedzictwa kulturo
wego, a tym samym zmianę dotychczasowych stereotypów.
C. Analiza licznych studiów z zakresu psychologii, socjologii i pedagogi
ki społecznej, dotyczących kształtowania się tożsamości społecznej miesz
kańców pogranicza polsko-niemieckiego w aspekcie spostrzegania swojej odmienności oraz przynależności, umożliwia scharakteryzowanie funkcjo
nujących w świadomości obu grup stereotypów Polaka i Niemca, wytworzo
nych zarówno w sytuacjach kontaktów okazjonalnych (identyfikacje oparte na podobieństwach — odmiennościach), jak i kontaktów względnie trwałych (identyfikacje oparte na przynależności — nieprzynależności)91.
90 Dz.U. 1997, Nr 78, poz. 483. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, art 35. Por. także:
Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2002..., s. 239, jak również: D. B e r l i ń s k a , T. S o 1 d r a - G w i ż d ż: Ludność rodzima i mniejszość niemiecka w Polsce. Stań badań. „Pograni
cze” 1997, T. 6, s. 73—103; J. K w i e k : Położenie mniejszości narodowych w Polsce po 1989 r.
w kontekście standardów europejskich. W: Wokół problematyki integracji europejskiej. Red. S. B i e l a ń s k i , T. B i e r n a t . Toruń: Wydawnictwo A. Marszalek, 2000, s. 96; Z. K u r c z: Mniej
szość niemiecka w Polsce: geneza, struktury, oczekiwania. W: Mniejszości narodowe w Polsce..., s. 8 3 -1 0 5 ; Samoidentyfikacja mniejszości narodowych i religijnych w Europie Środkowo-Wschod
niej. Problematyka prawna. Red. M. P ł o s k a. Lublin: Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, 1998; J. T o m a s z e w s k i : Mniejszości narodowe w Polsce XX wiefeu. Warszawa: Wydawnic
two „Editions Spotkania”, 1991.
91 Por, m.in. opracowania: A. C z a r k o w s k i : Polacy a sąsiedzi. Afiliacje i dystanse inter- etniczne w świadomości zbiorowości społecznej pogranicza. Prolegomena. W: Transgraniczność w perspektywie socjologicznej..., s. 2 53-262; U. K a c z m a r e k : Determinanty tożsamości naro
dowej na pograniczu polsko-niemieckim. W: Tożsamość narodowa młodzieży na pograniczach.
Red. Z. J a s i ń s k i , A. K o z ł o w s k a . Opole: Wydawnictwo UO, 1997, s. 153—158;
I. M a c h a j : Kategorie odmienności i przynależności w pojmowaniu siebie i definiowaniu innych na obszarach pogranicza. W: Transgraniczność w perspektywie socjologicznej. Kontynuacje i wy
zwania..., s. 92; J. M u c h a: Polska kultura narodowa ja ko kultura własna i ja k o kultura obca.
W: Kultura dominująca ja ko kultura obca. Mniejszości kulturowe a grupa dominująca w Polsce.
Red. J. M u c h a. Warszawa: Oficyna Naukowa, 1999, s. 2 2 8 -2 5 0 ; E. N o w i c k a : Opozy
Red. J. M u c h a. Warszawa: Oficyna Naukowa, 1999, s. 2 2 8 -2 5 0 ; E. N o w i c k a : Opozy