A. Śląsk Cieszyński od początku swego powstania w końcu XIII wieku41 stanowi pogranicze przejściowe, o wyraźnym zróżnicowaniu kulturowym, językowym, etnicznym i religijnym. Analiza losów historycznych tego obsza
ru położonego na granicach południowo-zachodniej Polski, kształtujących się również w wyniku czeskich i niemieckich wpływów, pozwala wyróżnić kilka zasadniczych okresów w dziejach tego regionu.
40 G. B a b i ń s k i : Pogranicza stare i nowe. Ciągłość i zmiana procesów społecznych. W: Po
granicza etniczne w Europie..., s. 77; I d e m: Lokalność - pogranicza - globalizacja. Refleksje nad kierunkami badań nad współczesnymi problemami pogranicz narodowych. W: Transgranicz- ność w perspektywie socjologicznej. Kontynuacje i wyzwania. Red. J. L e s z k o w i c z - B a - c z y ń s k i. Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe, 2001, s. 20—30.
41 Na temat dziejów Śląska Cieszyńskiego można znaleźć liczne opracowania w literaturze przedmiotu z zakresu historii, etnografii, socjologii oraz nauk pokrewnych. Por. m.in. opraco
wania: Zarys dziejów Śląska Cieszyńskiego. Red. M. B o r â k , D. G a w r e c k i . Ostrawa—Praga:
Wydawnictwo „Advertis”, 1992; J. C h l e b o w c z y k : Nad Olzą. Śląsk Cieszyński w wiekach XVIII, XIX i XX. Katowice: Wydawnictwo „Śląsk", 1971; Śląsk Cieszyński. Środowisko naturalne.
Zarys dziejów. Zarys kultury materialnej i duchowej. Red. W. S o s n a . Cieszyn: Macierz Ziemi Cieszyńskiej, 2001; Stan i potrzeby badań nad dziejami Śląska Cieszyńskiego. Red. I. P a n i c . Cieszyn: Polskie Towarzystwo Historyczne - Oddział w Cieszynie, 2000; F. P o p i o ł e k: Stu
dia z dziejów Śląska Cieszyńskiego. Katowice: Wydawnictwo „Śląsk”, 1958; Z najnowszych dzie
jów Śląska Cieszyńskiego. Red. M. W a n a t o w i c z . Katowice: Wydawnictwo UŚ, 1992.
11 - Kompetencja...
Księstwo Cieszyńskie od średniowiecza do początków reformacji - a zatem w okresie przejścia śląska pod panowanie czeskie na początku XIV wieku do przełomu XVI i XVII stulecia oraz końca panowania dynastii Pia
stów w 1653 roku — charakteryzowała rodząca się wśród elit rządzących świadomość przynależności do polskiej grupy etnicznej i do związków z państwem polskim (wczesne średniowiecze) oraz pojawienie się w pełnym średniowieczu poczucia własnej, śląskiej odrębności, a następnie kształtowanie się świadomości odrębności językowej — mieszkańcy Księ
stwa posługiwali się językiem, który sami określali jako śląsko-polski42.
Śląsk Cieszyński w latach 1653—1848 — od przejścia jako obumarłe lenno Korony Czeskiej we władanie Habsburgów do okresu Wiosny Ludów
— cechował bardzo intensywny początkowo proces rekatolicyzacji ludności, jak również — po przywróceniu wolności wyznania ewangelikom na Śląsku (na mocy układu z 1707 roku) — proces rozbudowy sieci szkół parafial
nych, katolickich i ewangelickich oraz wprowadzanie języka polskiego i pol
skiej książki do szkół elementarnych, a także głoszenie kazań w języku polskim w poszczególnych parafiach śląskich43.
Na Śląsku Cieszyńskim od Wiosny Ludów do okresu kształtowania się po rozpadzie Monarchii Austro-Węgierskiej samodzielnych wspólnot narodowych (1848—1918) postępował proces tworzenia się narodu pol
skiego i czeskiego, związany także z walką o prawa polityczne i wprowa
dzenie języka polskiego i czeskiego do szkół, kościołów i urzędów państwowych oraz o zezwolenie na organizację polskiego i czeskiego życia narodowego44. Obok poczucia przynależności do danej zbiorowości spo
łecznej, religijnej i językowej, pojawiła się zatem wśród mieszkańców Śląska Cieszyńskiego świadomość przynależności do polskiej grupy naro
dowej, więzi z Macierzą, co zostało szczególnie zamanifestowane w roku 1918. Na wiecu, w którym wzięło udział 50 tysięcy uczestników przy
byłych z całego Śląska, proklamowano Radę Narodową Księstwa Cieszyń
skiego jako jedyną reprezentację polskiej ludności na Śląsku Cieszyńskim, którą Tymczasowy Rząd Republiki Polskiej 25 listopada 1918 roku
upo-42 I. P a n i c : Przyczynek do problemu świadomości narodowej mieszkańców Księstwa Cie
szyńskiego od średniowiecza do początków reformacji. W: Poczucie tożsamości narodowej młodzie
ży. Studium z pogranicza polsko-czeskiego. Red. T. L e w o w i c k i . Cieszyn: Uniwersytet Śląski, Filia w Cieszynie, 1994, s. 8—13; 1. P a n i c: Księstwo Cieszyńskie w średniowieczu. Stu
dia z dziejów politycznych i społecznych. Cieszyn: Macierz Ziemi Cieszyńskiej, 1988.
43 I. P a n i c Sieć szkolna w Księstwie Cieszyńskim na przełomie XVII i XVIII stulecia. (Z ba
dań nad dostępnością szkół dla dzieci i młodzieży na Śląsku w dawnych wiekach). W: Społeczności młodzieżowe na pograniczu. Red. T. L e w o w i c k i . Cieszyn: Uniwersytet Śląski, Filia w Cie
szynie, 1995, s. 7—12.
44 A. G r o b e l n y : Śląsk Cieszyński od Wiosny Ludów do samodzielnych państw (1848-1918). W: Zarys dziejów Śląska Cieszyńskiego..., s. 60—79.
ważnił do wykonywania wszelkich funkcji Rządu Krajowego na obszarze Śląska Cieszyńskiego45.
Śląsk Cieszyński w okresie międzywojennym (1918—1938) został po
dzielony między Polskę a Czechosłowację; dokonała tego 28 lipca 1920 roku Rada Ambasadorów w Spa; wyznaczono polsko-czechosłowacką grani
cę państwową na rzece Olzie. Polsce przyznano 43,8% obszaru, na którym pozostało 139 600 mieszkańców, w tym 61,1% Polaków, 31,3% Niemców oraz 1,4% Czechów. Po stronie czeskiej zamieszkało 295 200 osób, w tym 48,6% Polaków, 39,9% Czechów i 11,3% Niemców. Teren położony między Boguminem a Mostami koło Jabłonkowa oraz między Czeskim Cieszynem a Dobrą koło Frydka nazwano Zaolziem46. W XX wieku obszar ten aż sze
ściokrotnie zmieniał przynależność państwową: do 1918 roku należał do Austro-Węgier, po okresie sporów w latach 1918—1920 wszedł w skład Czechosłowacji (1920—1938), następnie Polski (1938—1939), Niemiec hitle
rowskich (1939-1945), ponownie Czechosłowacji (1945—1993) oraz od 1993 — Czech47. Obejmuje terytorialnie powiaty karwiński i frydecko-mi- stecki.
Śląsk Cieszyński w latach okupacji hitlerowskiej (1939—1945) został wraz z Zaolziem włączony do 111 Rzeszy i poddany intensywnemu proceso
wi germanizacji, wraz z konfiskatą majątku polskiego i licznymi aktami re
presji na ludności opowiadającej się za przynależnością do polskiej lub czeskiej narodowości (bezwzględna polityka eksterminacyjna dotknęła w głębszym stopniu polskiej ludności na Zaolziu).
Na Śląsku Cieszyńskim w latach powojennych i najnowszych toczyły się kolejne polsko-czechosłowackie konflikty graniczne o Zaolzie (układ
45 A. P i l c h : Główne problemy polityczne i społeczne Śląska Cieszyńskiego w latach 1917-1918 (do powstania Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego). [Prace Historyczne. Zeszyty Naukowe UJ. Nr 172]. Kraków: Wydawnictwo UJ, 1967.
46 Termin „Zaolzie” nie ma odpowiednika w języku czeskim - najczęściej jest zastępowa
ny pojęciem „ćeskć Teśinsko” lub tylko „Teśinsko”. Por. J. K u ś: Szkice z dziejów kościelnych Śląska Cieszyńskiego. Kraków: Wydawnictwo PTT, 1983, s. 43; E. B u 1 a w a: Konflikt pol- sko-czeski o Śląsk Cieszyński w latach 1918-1920 w najnowszej literaturze czeskiej. „Zaranie Śląskie” 1960, nr 28; K. N o w a k: Zaolzie w polityce zagranicznej Polski (1920-1947). W: Po
lacy na Zaolziu 1920-2000. Red. J. S z y m e c z e k . Czeski Cieszyn: Kongres Polaków w Re
publice Czeskiej, 2002, s. 87—102; Śląsk Cieszyński u zarania polskiej i czechosłowackiej niepodległości 1918-1920. Red. K. N o w a k . Cieszyn: Macierz Ziemi Cieszyńskiej, 1999;
E. R o s n e r : Kultura Zaolzia (1920-1990). Wstępne rozpoznanie stanu badań. W: Kultura Za
olzia 1920-1990. Od regionalizmu do uniwersalizmu. Red. M. P i n d ó r. Cieszyn: Uniwersytet śląski, Filia w Cieszynie, 1992; S. Z a h r a d n i k , M. R y c z k o w s k i : Korzenie Zaolzia.
Warszawa-Praga-Trzyniec: Polska Agencja Informacyjna „PAI-press”, 1992.
47 Z. J a s i ń s k i: Ludność Polska w Czechosłowacji. W: Polonia w Europie. Red. B. S z y - d ł o w s k a - C e g l o w a . Poznań: Wydawnictwo PAN, Zakład Badań Naukowych, 1992, s. 693; U. K a c z m a r e k : Tożsamość regionalna mieszkańców Zaolzia. W: Śląsk Cieszyński i inne pogranicza..., T. 1, s. 17.
graniczny, potwierdzający przebieg granicy z 1920 roku, podpisano osta
tecznie w roku 1958) . Odmienne były też realia polityczno-społeczne oby
dwu państw, powstałe po wojnie w wyniku kształtowania się nowej, komunistycznej rzeczywistości, aż do przełomu politycznego w Polsce i tzw.
aksamitnej rewolucji w Czechach w 1989 roku. Otwarcie granic między Polską a Czechami wywołało ożywienie kontaktów między mieszkańcami tych krajów. Kontakty te przyczyniają się do usunięcia powstałych uprze
dzeń i stereotypów, do zmiany dotychczasowych wyobrażeń. Idea zjedno
czonej Europy stwarza szansę na normalne kontakty i współpracę oraz wzajemne poznanie i zrozumienie. Ponadto należy także zwrócić uwagę na fakt, iż Polska i Czechy, podobnie jak inne kraje Europy Środkowo-Wschod
niej, znalazły się w okresie istotnych przemian, związanych z budowaniem nowego ładu społecznego. Zachodzące procesy transformacji to okres nie
pokoju, ale i poszukiwania nowych wartości, odejścia od narzuconej przez władzę kultury uniwersalnej, która miała doprowadzić do zatarcia różnic re
gionalnych i całkowitej unifikacji społeczeństwa.
Nakreślone historyczne uwarunkowania kształtowania się pogranicza polsko-czeskiego stanowią próbę opisu procesu identyfikacji społeczności polskiej z terytorium i grupą społeczną. Od 1999 roku cała historycznie ukształtowana polska część Śląska Cieszyńskiego, którą zamieszkuje 170 tys.
Polaków, stała się terytorialnie częścią nowego województwa śląskiego. Po czeskiej stronie śląska Cieszyńskiego - na Zaolziu - żyje, według wyników ostatniego spisu ludności z 2001 roku, 36 157 Polaków, co stanowi 70,9%
wszystkich Polaków zamieszkałych w Republice Czeskiej, a 0,5% ogółu lud
ności49. Analiza struktury narodowościowej na tym obszarze (por. tabela 8) potwierdza zauważalny spadek liczebności społeczności polskiej, będący od
zwierciedleniem zachodzących procesów asymilacyjnych, w wyniku których Polacy odchodzą od jednoznacznej identyfikacji narodowej na rzecz samo- identyfikacji regionalnej (śląskiej i morawskiej)50.
B. Współistnienie od wielu wieków na Śląsku Cieszyńskim różnych grup narodowościowych wytworzyło na tym terenie swoiste wzory kulturo
we, a tym samym określone postawy wobec kultury, języka, religii i eduka
cji. Stanowią one istotne wyznaczniki tożsamości narodowej społeczności
48 K. N o w a k : Dzieje śląska Cieszyńskiego po 1918 roku. W: Śląsk Cieszyński. Środowisko naturalne..., s. 203—220.
49 M. M i c h a l s k a : Wyznaczniki identyfikacji Polaków na Zaolziu. V: Otâzky nârodni identity - determinanty a subjektivni vnimâni v podminkâch soućasnć multietnické spoleinosti.
Red. O. S r a j e r o v â. Opava: Slezskÿ üstaw Slezského zemského muzea, 2001, s. 405.
50 H. R u s e k : Kulturowe wzory tycia polskich rodzin na Zaolziu a asymilacja. Studium so
cjologiczne. Katowice: Wydawnictwo UŚ, 1997, s. 118—119.
zamieszkujących pogranicze polsko-czeskie, które decydują o poczuciu ich odrębności oraz zachowaniach z tym poczuciem związanych.
T a b e l a 8 Struktura narodowościowa na Zaolziu w latach 1921-1991
Rok Polacy Czesi Niemcy Słowacy Inni
Razem liczebność [%] liczebność [%] liczebność 1%1 liczebność l%] liczebność (%]
1921 68 034 38,4 88 556 50,0 18 260 10,3 - - 2 326 1,3 177 176
1939 51499 24,1 44 597 20,9 38 408 18,0 — - 79 363* 37,1 213 867
1961 58876 20,9 205 785 73,2 - - 13 223 4,7 3 299 1,2 281 183
1970 56 075 16,0 263 047 75,0 - - 26 806 7,6 4 897 1,4 350 825
1980 51586 14,1 281 548 76,8 - - 28 719 7,8 4 706 1,3 366 559
1991 43 479 11,8 263 941 71,7 706 0,2 26 629 7,2 33 600** 9,1 368 355
* W tym narodowość śląska 78 285 (36,6%).
** W tym narodowość śląska 10 858 (2,9%) oraz narodowość morawska 16 992 (4,6%).
Opracowano na podstawie: S. Hernovâ: Zâkladnl a vybérovy soubor - demografickâ struktura. V: CeSi, Slovdci a Poldci na TeSlnsku a jejich vzäjem nt vztahy. Red. G. Sokolovâ, S. Hernovâ, O. Srajerovl Opava: Slezskÿ üstaw Slezského zemského muzea, 1997, s. 43-51; S. Zahradnik: Struktura narodowościowa na Zaolziu na podstawie spisów ludności (1880-1991).
W: Zarys dziejów Śląska Cieszyńskiego. Red. M. Borâk, D. Gawrecki. Ostrawa-Praga: Wydawnictwo „Advertis”, 1992, s. 249-251, oraz wyników spisu ludności z 2001 roku, ogłoszonych w Internecie na stronach Ceského statistického ùfadu: www.czso.cz.
W polskiej części Śląska Cieszyńskiego językiem powszechnie używa
nym w kontaktach zarówno prywatnych, jak i oficjalnych jest język polski.
W mniejszym zakresie, zwłaszcza w środowiskach wiejskich, w których żyje rdzenna ludność śląska, jest stosowana regionalna odmiana języka polskie
go — gwara cieszyńska. Sytuacja językowa na Zaolziu jest bardziej skompli
kowana — zamieszkująca ją mniejszość polska posługuje się w różnym stopniu językiem polskim, regionalną odmianą języka polskiego — gwarą za- chodniocieszyńską, językiem czeskim, który jest wprowadzany w II klasie szkoły podstawowej, oraz regionalną odmianą języka czeskiego — interdia- lektem ostrawskim. Pozycja danego języka jest uzależniona zarówno od ro
dzajów kontaktów (np. rodzinnych, koleżeńskich), jak i od kontekstu towarzyszącego społecznemu porozumiewaniu się (np. prywatnego, oficjal- no-urzędowego) . Uczenie się przez dzieci i młodzież równocześnie od
mian standardowych dwóch języków etnicznych — języka polskiego jako
51 B. M a d e c k a: Zakres funkcjonowania języka polskiego. W: Zaolzie. Studia i materiały z dziejów społeczności polskiej w Czechosłowacji. Red. M.G. G e r l i c h , D.K. K a d 1 u b i e c.
Katowice: Społeczne Centrum Badań Naukowych i Dokumentacji, 1992, s. 112—113;
Z. M a t y s k a: Rozwijanie sprawności i świadomości językowej dzieci w wielojęzycznym środowi
sku Zaolzia. W: Szkoła na pograniczach. Red. T. L e w o w i c k i , A. S z c z u r e k - B o r u t a . Katowice: Wydawnictwo UŚ, 2000, s. 61-68; A. S z c z y p k a - R u s z : Język i kultura - istot
ne składniki tożsamości kulturowej młodzieży pogranicza. W: Poczucie tożsamości narodowej m łodzieży-, s. 29-39.
języka ojczystego oraz języka czeskiego jako pierwszego języka obcego, będących spokrewnionymi językami zachodniosłowiańskimi — sprzyja ich dwujęzyczności (bilingwizmowi), która na tym pograniczu ma charakter
„dodający”, a więc umożliwia dzieciom osiąganie wysokich kompetencji w obydwu językach; potwierdzają to wyniki licznych badań prowadzonych w tym zakresie52.
Kolejnym — obok języka — istotnym wyznacznikiem tożsamości kulturo
wej społeczności polskiej na pograniczu polsko-czeskim jest religia, której zróżnicowanie odzwierciedla wielokulturowy charakter tego środowiska, ukształtowany w wyniku wpływów polskich, czeskich, austriackich i nie
mieckich. Na Śląsku Cieszyńskim współistnieją dwa dominujące wyznania chrześcijańskie: katolicyzm i protestantyzm, reprezentowane przez dwa Ko
ścioły instytucjonalne: Kościół rzymskokatolicki i Śląski Kościół Ewangelic
ki Augsburskiego Wyznania53. Charakter tego współistnienia — mniej lub bardziej konfliktowy — w dziejach Śląska Cieszyńskiego i rozwijająca się dwuwyznaniowość przyczyniły się w znacznym zakresie do kształtowania naturalnej tolerancji jako postawy zrozumienia dla „inności” religijnej na pograniczu, a tym samym braku stereotypu: Polak — katolik, Niemiec - ewangelik, który funkcjonuje w świadomości mieszkańców Polski central
nej54. Należy jednak zwrócić uwagę na odmienny charakter pozycji i możli
wości Kościoła katolickiego w Polsce i byłej Czechosłowacji w okresie panowania ideologii socjalistycznej w latach 1945—1989. W Polsce Kościół sprzyjał przede wszystkim rozbudzaniu postaw patriotycznych naszego społeczeństwa, natomiast w Czechosłowacji - w wyniku systematycznie
32 J. U r b a n: Poznawcze aspekty dwujęzyczności młodzieży na Zaolziu. W: Osobowość i spo
łeczne funkcjonowanie młodzieży regionu Podbeskidzia. Red. T. L e w o w i c k i , E. O g r o d ź - k a - M a z u r. Katowice: Wydawnictwo UŚ, 1997, s. 94. Por. także: I. B o g o c z: Kompetencja komunikacyjna młodzieży na terenie dwujęzycznym Śląska Cieszyńskiego. „Socjolingwistyka”
1992, nr 12—13, s. 122—125; E a d e m: Badania nad językiem i świadomością językową polskiej młodzieży na Zaolziu. W: Śląsk w badaniach językoznawczych: badanie pogranicza językowo-kultu- rowego polsko-czeskiego. Red. 1. N o w a k o w s k a - K e m p n a . T. 1. Katowice: Górnośląska Macierz Kultury, 1993, s. 157-158; K. H e i n z : Bilingwizm na terenie Śląska Cieszyńskiego.
W: Osobowość i społeczne funkcjonowanie młodzieży..., s. 87—92; J. K aj fo s z: Językowy obraz świata w etnokulturze Śląska Cieszyńskiego. Czeski Cieszyn: Wydawnictwo PROprint, 2001.
53 M. M i c h a l s k a : Uwarunkowania historyczno-kulturowe współczesnej religijności ludno
ści polskiej na Zaolziu. W: Religijność ludowa na pograniczach kulturowych i etnicznych. T. 3..., s. 179—188; A. R ó ż a ń s k a : Działalność edukacyjna Śląskiego Kościoła Ewangelickiego Augs
burskiego W yznania na Zaolziu. Czeski Cieszyn: Wydawnictwo PROprint, 2002; H. R u s e k:
Religia i polskość na Zaolziu. Kraków: Zakład Wydawniczy „Nomos”, 2002.
54 U. K 1 a j m o n: Tożsamość religijna a postrzeganie wyznawców różnych religii wśród młodzieży Śląska Cieszyńskiego. W: Kwestie wyznaniowe w społecznościach wielokulturowych.
Red. T. L e w o w i c k i , A. R ó ż a ń s k a , U. K l a j m o n . Cieszyn: Uniwersytet śląski, Filia w Cieszynie, 2002, s. 189—198; E. N o w i c k a: Polak - katolik. O związkach polskości z kato
licyzmem w społecznej świadomości Polaków. W: Religia i obcość. Red. E. N o w i c k a. Kraków:
Zakład Wydawniczy „Nomos”, 1991, s. 117-129.
prowadzonego procesu laicyzacji ludności czeskiej — pozycja Kościoła była bardzo słaba i dopiero od aksamitnej rewolucji następuje jej systematycz
ne „odbudowywanie”.
Na obszarze Śląska Cieszyńskiego po stronie polskiej jest oficjalnie zare
jestrowanych 11 Kościołów i wyznań: Kościół rzymskokatolicki, Kościół Ewangelicko-Luterański, Kościół Adwentystów Dnia Siódmego, Kościół Chrześcijan Dnia Sobotniego, Kościół metodystyczny, Kościół Polskokatolic- ki, Kościół Wolnych Chrześcijan, Polski Kościół Chrześcijan Baptystów, Związek Wyznania Świadków Jehowy w Polsce, czyli Strażnica — Towarzy
stwo Biblijne i Traktatowe, Kościół zielonoświątkowy oraz Zbór Ewangelicz
ny „Syjon”56. Mieszkańcy tego terenu deklarują w przeważającej większości przynależność do Kościoła katolickiego — mieszkańcy Cieszyna i okolicz
nych miejscowości (m.in. Goleszowa, Ustronia, Wisły) tworzą największe skupisko protestantów w Polsce. Po stronie czeskiej jest zarejestrowanych i funkcjonuje 12 Kościołów i wyznań: Kościół rzymskokatolicki, Śląski Ko
ściół Ewangelicki Augsburskiego Wyznania, Czeskobraterski Kościół Ewan
gelicki, Kościół Braterski, Kościół Adwentystów Dnia Siódmego, Kościół Apostolski, Luterański Kościół Ewangelicki, Jednota Braterska w Czechach, Ewangelicki Kościół Metodystów, Braterska Jednota Baptystów, Kościół hu- sycki oraz Związek Wyznania Świadków Jehowy57. W powiecie karwińskim żyje 39,2% katolików i 5,4% ewangelików należących do Śląskiego Kościoła Ewangelickiego Augsburskiego Wyznania, a w powiecie frydecko-misteckim (w miejscowościach, w których mieszkają Polacy) wyznania te stanowią od
powiednio 43,5% i 31,4%. Liczba wierzących na Zaolziu, w stosunku do całych Czech, jest stosunkowo wysoka, gdyż udział wierzących w całej społeczności czeskiej wynosi około 25% (20% katolików i 5% inne wyzna
nia)58. Kościoły katolickie i ewangelickie prowadzą zarówno w Polsce, jak i na Zaolziu działalność edukacyjną, charytatywną, opiekuńczą oraz kultu
ralną, sprzyjającą również kształtowaniu ekumenicznego wymiaru postaw religijnych mieszkańców Śląska Cieszyńskiego. Ekumeniczny model współbycia ze sobą ludzi o odmiennych poglądach religijnych jest imma- nentnie wpisany w wielokulturowy i wielowyznaniowy charakter tego po
granicza.
55 M. M i c h a l s k a : Religia jako wyznacznik tożsamości etnicznej ludności polskiej na Za
olziu. W: Kultury regionalne i pogranicza kulturowe a świadomość etniczna. Red. I. B u k ó w - s k a - F l o r e ń s k a . T. 2. Katowice: Wydawnictwo UŚ, 1999, s. 258-265.
56 J. K o z ł o w s k i , J. L a n g n e r , T. Z a g a j e w s k i : Atlas wyznań w Polsce. Kraków:
KAW, 1989; A. O t c z y k : Wyznania chrześcijańskie Podbeskidzia. Bielsko-Biała: Bielskie Zakłady Graficzne, 1991.
57 A. R ó ż a ń s k a : Działalność edukacyjna Śląskiego Kościoła Ewangelickiego Augsburskie
go Wyznania..., s. 85.
58 M. M i c h a l s k a : Uwarunkowania historyczno-kulturowe współczesnej religijności ludno
ści pobkiej na Zaolziu..., s. 188.
Czynnikiem podtrzymującym poczucie tożsamości narodowej wśród mieszkańców Śląska Cieszyńskiego było i jest nadal szkolnictwo, przyczy
niające się także w znacznym stopniu do kształtowania świadomości społecznej polskiej społeczności na pograniczu. Historyczny rozwój i aktual
ny stan oświaty na tym terenie znajduje liczne opracowania w literaturze przedmiotu59. Od siedemnastu lat systematyczne badania w tym zakresie prowadzi również Społeczny Zespół Badań Kultury i Oświaty Pogranicza funkcjonujący przy Katedrze Pedagogiki Ogólnej Wydziału Etnologii i Nauk 0 Edukacji w Cieszynie, których rezultaty były już wielokrotnie przywoływa
ne w niniejszym opracowaniu. Zarówno w polskiej części Śląska Cieszyń
skiego, jak i na Zaolziu czynione są starania, zwłaszcza po 1989 roku, w zakresie powiększania infrastruktury istniejących placówek szkolnych oraz tworzenia nowych szkół i pozaszkolnych instytucji oświatowo-kultural- nych. W Cieszynie, w którym przeprowadzono badania własne, funkcjo
nowało w roku szkolnym 2002/2003 8 szkół podstawowych (w tym 2 placówki niepubliczne) z ogólną liczbą 2583 uczniów i 226 nauczycieli.
Na poziomie klas I—111 zintegrowanym nauczaniem było objętych 1172 dzie
ci, a opiekę nad nimi sprawowało 63 nauczycieli edukacji początkowej60. Na terenie polskiej części pogranicza jest prowadzona również od 1991 roku we wszystkich typach szkół podstawowych i średnich nauka religii katolickiej 1 ewangelickiej w wymiarze 2 godzin lekcyjnych tygodniowo.
Szkolnictwo polskiej mniejszości narodowej na Zaolziu podlega prawom i obowiązkom szkolnictwa czeskiego, z możliwością realizacji programów nauczania w języku ojczystym. Funkcjonuje ono na trzech poziomach:
przedszkolnym, szkół podstawowych i średnich, a wszystkie placówki pod
legają odpowiednio czeskim Urzędom Szkolnym oraz Ministerstwu Szkol
nictwa. W 1995 roku powołano także specjalną placówkę do spraw szkolnictwa polskiego — Centrum Pedagogiczne dla Polskiego Szkolnictwa Narodowościowego z siedzibą w Czeskim Cieszynie, którego głównym ce
lem jest koordynowanie pracy polskich szkół na Zaolziu, opracowywanie
59 Por. Z. J a s i ń s k i : Wybrane problemy szkolnictwa polskiego na Zaolziu i Kresach Ostrowskich w latach 1920-2000. W: Polacy na Zaolziu 1920-2000..., s. 115—128; I d e m : Szkolnictwo polskie w Czechosłowacji (1945-1989). W: Szkolnictwo polonijne na świecie: zarys syntezy. Red. A. K o p r u k o w n i a k . Lublin: Wydawnictwo UMCS, 1995; T. K a n i a: Baza oświatowa i infrastruktura kulturalna Śląska Cieszyńskiego (z wyróżnieniem Cieszyna i wybranych dziedzin tycia kulturalnego). W: Śląsk Cieszyński. Zarys kultury materialnej i duchowej. Red.
W. S o s n a . Cieszyn: Macierz Ziemi Cieszyńskiej, 2000, s. 127-142; Szkoła na pograni
czach...; J. M a c u r a: Z dziejów szkolnictwa polskiego na Zaolziu. Czeski Cieszyn: Towarzy
stwo Nauczycieli Polskich w Republice Czeskiej, 1998; J. U r b a n , A. R ó ż a ń s k a : Oświa
ta polskiej mniejszości narodowej na Zaolziu - raport o stanie oświaty i instytucjach oświatowych w roku 2000. W: Oświata etniczna w Europie Środkowej..., s. 105—124.
60 Dane uzyskane w Wydziałach Edukacji i Kultury w Cieszynie i Ustroniu, w Gminnym Zespole Oświaty w Goleszowie oraz w poszczególnych szkołach.
i sprowadzanie podręczników oraz dokształcanie nauczycieli61. Analiza in
frastruktury polskich instytucji oświatowych pozwala stwierdzić systema
tyczny spadek zarówno liczby szkół, jak i liczby uczniów uczęszczających do placówek szkolnych z polskim językiem nauczania. Przyczyny tego sta
nu rzeczy Z. Jasiński upatruje w czynnikach: historycznych, demograficz
nych (starzeniu się społeczności polskiej i zwiększającej się liczbie małżeństw mieszanych pod względem narodowościowym), administra
cyjnych (m.in. likwidacji powiatu Czeski Cieszyn), gospodarczych (procesie industrializacji regionu i migracji ludności do miast), politycznych (nie
właściwej polityce narodowościowej państwa czeskiego, jak również niewiel
kim zainteresowaniu naszego rządu sprawami polskiej mniejszości narodowej na Zaolziu) oraz oświatowych (niewystarczającej liczbie polskich żłobków i przedszkoli, a także braku polskiego szkolnictwa zawodowego)62.
Na Zaolziu funkcjonowało w roku szkolnym 2002/2003 27 szkół podsta
wowych, w których uczyło się łącznie 2192 dzieci, w tym 607 uczniów w klasach I—11163. Działalność edukacyjna placówek szkolnych zarówno w Polsce, jak i na Zaolziu była i jest w dalszym ciągu wspomagana przez in
stytucje (organizacje i stowarzyszenia) kulturalno-oświatowe, które cechują się wielowiekową tradycją funkcjonowania na Śląsku Cieszyńskim, wple
cioną w jego losy historyczne. Do najważniejszych polskich stowarzyszeń, których działalność od połowy XIX stulecia w istotnym stopniu przyczyniła się do kształtowania świadomości narodowej Polaków, należały m.in.: To
warzystwo Cieszyńskie dla Wydoskonalenia się w Języku Polskim (Czy
telnia Polska), które powołało pierwszą publiczną bibliotekę polską na Śląsku Cieszyńskim - Bibliotekę Ludu Kraju Cieszyńskiego; Czytelnia Ludowa, organizująca również amatorski ruch teatralny; Towarzystwo Naukowej Pomocy dla Księstwa Cieszyńskiego, wspierające pomocą mate
rialną uczącą się i studiującą młodzież śląską; instytucja Kościoła katolickie
go Dziedzictwo bł. Jana Sarkandra dla Ludu Polskiego na Śląsku, prowadząca działalność konfesyjną, oświatową i wydawniczą; Towarzystwo Ewangelickie Oświaty Ludowej, funkcjonujące analogicznie wśród ludno
ści wyznania ewangelicko-augsburskiego; Macierz Szkolna dla Księstwa Cieszyńskiego, założona w 1885 roku przede wszystkim w celu gromadze
ści wyznania ewangelicko-augsburskiego; Macierz Szkolna dla Księstwa Cieszyńskiego, założona w 1885 roku przede wszystkim w celu gromadze