polskA W unII euRopejskIej

mIędzy unIWeRsAlIzmem A pARtykulARyzmem

3.1. uniwersalizm integracji z ue

Uniwersalizm wciąż i bez końca odwołuje się do cywilizacyjnej potrzeby budowa-nia, harmonizacji i unifikacji. Jego wyrazem była i jest ludzka potrzeba życia w zbio-rowości i wspólnocie, która stanowiłaby jedną zwartą i zorganizowaną całość.

Uniwersalizm integracyjny ukształtowany głównie w XX wieku, odwołując się do ponadczasowych zasad prawa rzymskiego, demokracji starożytnej Grecji oraz

wartości judeo-chrześcijańskich bazował na zbiorowym kreowaniu rzeczywistości siłą wspólnotowego (zbiorowego) rozumu. Wytworem uniwersalistycznej myśli stała się wolność, odrzucenie wojny i agresji, solidarność oraz ochrona praw człowieka i obywatela. Uniwersalizm jako wyraz ponadczasowych wartości i prawd umożliwił posługiwanie się wspólnym instrumentarium aksjologicznym, wytwarzając przy tym katalog powszechnych praw i zasad adresowanych do państw i narodów (Wallerstein, 2007, s. 11 i nast.)

Uniwersalistycznym końcem historii przełomu XX i XXI wieku stała się neokan-towska koniunkcja wiecznego pokoju i politycznego spokoju (politycznej równowagi i stabilnego rozwoju). Wpisano ją do traktatów założycielskich i reformujących (na czele z Traktatem o UE z Maastricht oraz traktatami: amsterdamskim, nicejskim i li-zbońskim). Potwierdziły to w pełni słowa zawarte w preambule do Traktatu o UE, a dotyczące:

inspiracji kulturowym, religijnym i humanistycznym dziedzictwem Europy, z któ-– rego wynikają powszechne wartości, stanowiące nienaruszalne i niezbywalne

pra-wa człowieka, jak również wolność, demokracja, równość i subsydiarność;

przywiązania do zasad wynikających z poszanowania prawa i

– acquis

communau-taire;

pogłębiania solidarności między narodami w poszanowaniu ich historii, kultury – i tradycji;

umacniania gospodarki oraz doprowadzenia do ustanowienia unii gospodarczej – i walutowej wraz z jedną i stabilną walutą;

popierania postępu gospodarczego i społecznego narodów poprzez urzeczywist-– nienie Rynku Wewnętrznego oraz umacnianie spójności i ochrony środowiska,

przy uwzględnieniu zasady zrównoważonego rozwoju, oraz prowadzenia polityk, które zapewnią, że integracji gospodarczej towarzyszyć będzie równoczesny po-stęp w innych dziedzinach;

ustanowienia wspólnego obywatelstwa (

– homines novi?);

wzmacniania tożsamości i niezależności Europy w celu wspierania pokoju, bezpie-– czeństwa oraz postępu w Europie i na świecie;

ułatwienia swobodnego przepływ osób, przy zapewnieniu bezpieczeństwa narodom, – poprzez ustanowienie przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości;

kontynuacji procesu tworzenia coraz ściślejszego związku między narodami Euro-– py, w którym decyzje są podejmowane jak najbliżej obywateli, zgodnie z zasadą

pomocniczości (Czachór, 2014, s. 13–15).

3.2. partykularyzm integracji polski z ue

Odwróceniem uniwersalizmu jest partykularyzm, który umieszczony został w prze-strzeni antyidealistycznej i antyutopijnej. Nie można o nim zapomnieć, zważywszy, że jedność Europy i integracja państw nie zawsze były elementem towarzyszącym rozwojowi cywilizacji europejskiej. Przez setki lat, ze szczególnym uwzględnieniem okresu od XVII do końca pierwszej połowy XX w. ten sposób myślenia dominował w Europie. Jego cechą był egoizm narodowy wyrażany w postaci przywiązania do realizacji własnych interesów (łącznie z ekspozycją „praw” narodów szczególnych/

dominujących). Jego skutkiem było też zamknięcie (izolacjonizm), nietolerancja i dyskryminacja. Partykularyzm preferował jedne sprawy kosztem drugich. Ekspo-nował egoizm i indywidualną korzyść z pominięciem dobra ogółu (Czachór, 2014, s. 15–17).

Z drugiej strony partykularyzm eksponuje suwerenną odrębność, niezależność i samodzielność. Uwzględnia głównie korzyść własną. W jego języku dominują takie słowa jak: własny, nasz, swój, indywidualny: interes, który może być bardzo istotny w utrzymaniu bezpieczeństwa narodowego i zbiorowego.

W kontekście kolejnych kryzysów integracyjnych i deregulacji krajowych polityk europejskich partykularyzm daje o sobie znać w sposób nadzwyczaj szczególny. Był i jest obecny w:

„wyrywaniu” się państw spod kurateli unijnych instytucji (wymykaniu się spod ich – kontroli). Ofensywę rządów państw członkowskich (Polski także) w tym zakresie obserwowaliśmy w trakcie podważenia traktatu konstytucyjnego oraz w czasie ne-gocjacji traktatu lizbońskiego;

nadmiernym eksponowaniu suwerenności narodowej i konstytucyjnych obowiąz-– ków państw;

wzmacnianiu siły politycznej państw w trakcie prowadzonych negocjacji (np. do-– tyczących wieloletnich ram finansowych 2014–2020);

odwoływaniu się do potencjału gospodarczego państw (np. Niemcy w trakcie ne-– gocjacji nad kolejnymi pakietami ratunkowymi, głównie dla Grecji);

narastaniu tendencji hegemonicznych w systemie integracyjnym;

– ucieczce przed odpowiedzialnością za przetrwanie systemu integracyjnego ujmo-– wanego jako jedna harmonijna całość (fragmentacyjne stosunki i stany

rzeczywi-stości) (Czachór, 2013, s. 15–30).

Polska polityka europejska, szczególnie w okresie 2005–2008, odwoływała się do partykularyzmu. Najbardziej jaskrawym tego przykładem było:

odrzucenie traktatu konstytucyjnego, do którego ratyfikacji Polska w ogóle nie – przystąpiła;

problemy z negocjowaniem i ratyfikacją traktatu lizbońskiego;

– skoncentrowanie uwagi na Niemcach i ich (prawdziwej lub domniemanej) pozycji – hegemonialnej w systemie UE.

3.3. polska polityka europejska 2004–2014.

pomiędzy uniwersalizmem a partykularyzmem

Bez wątpienia polska polityka europejska po akcesji odwoływała się do wielu uniwersalistycznych wartości. Problemem była jednak nierównowaga pomiędzy uni-wersalizmem a partykularyzmem, którą dostrzegli wszyscy badani respondenci i in-terlokutorzy. Do wniosków tych doprowadziła także analiza ilościowa dokumentów i opracowań dotyczących polskiej polityki europejskiej 2004–2014.

Polska, wybijając się na wolność w roku 1989, zdawała sobie sprawę, że musi budować swą tożsamość międzynarodową z odwołaniem zarówno do europejskiego uniwersalizmu, jak i do partykularyzmu o korzeniach narodowych. Pierwszy nieko-munistyczny rząd pod kierunkiem premiera T. Mazowieckiego, przyjął założenie, że

Polska nie jest w stanie być w pełni niezależna, samowystarczalna i samodzielna. Au-tarkiczność polityczna i gospodarcza nie wchodziła w grę. W tej sytuacji postawiono na udział w zuniwersalizowanej otwartej przestrzeni europejskiej poprzez:

akceptację zasad liberalnej demokracji i wolnego rynku;

– intensywne kontakty z resztą świata;

– partycypację w procesach integracji i globalizacji.

– Ten sposób podejścia skierował Polskę w stronę Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej (Czachór, 2014, s. 19).

Polska zobowiązała się bez przeszkód do poszanowania acquis communautaire i acquis politique, które są uniwersalistyczną podstawą integracji Europy uregulowaną m.in. w traktatach założycielskich i reformujących (na czele z Traktatem o UE z Ma-astricht i traktatem lizbońskim), nie wyłączając traktatów akcesyjnych. Potwierdzają to w pełni słowa zawarte w preambule do Traktatu o UE, a dotyczące przywiązania do zasad wolności, demokracji, poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności oraz państwa prawnego.

Z drugiej strony, polskie władze zdawały sobie sprawę z wagi własnych interesów.

Zademonstrowały to przecież w końcowej fazie negocjacji akcesyjnych w 2002 r. Po przystąpieniu do UE w 2004 r. zdawały sobie jednak sprawę, że egoizm, protekcjo-nizm narodowy i partykularyzm może utrudniać aktywność w UE. Z tego względu balansowanie pomiędzy uniwersalizmem a partykularyzmem okazało się wyjątkowo trudne, ale jednak możliwe. Efektem prób sytuowania się pomiędzy uniwersalizmem a partykularyzmem było:

wynegocjowanie korzystnych dla Polski Wieloletnich Ram Finansowych zarówno – w okresie 2007–2013, jak i 2014–2020;

powołanie Partnerstwa Wschodniego;

– poszukiwanie kompromisu pomiędzy dobrymi relacjami z Waszyngtonem i Brukselą;

– udane próby blokowania

– multi-speed Europe;

odwlekanie przystąpienia Polski do strefy euro.

–

3.4. nowe role – nowe sytuacje.

uniwersalistyczne i partykularne pozycjonowanie polski w systemie ue Należałoby w tym miejscu zaprezentować kilka projektowych efektów badawczych usytuowania Polski w systemie Unii Europejskiej. Wśród nowych pozycji Polski w UE (w okresie 2004–2014) znaleźć się mogą takie role jak (Czachór, 2014, s. 16–17):

strażnik, obrońca i kontroler stojący na straży przekazanych Wspólnotom i Unii – kompetencji;

kreator i prawodawca, który jako część integrującego się podmiotu zbiorowego – kreuje ponadnarodowe oraz międzyrządowe polityki i formy współpracy;

pomocnik dla aktorów UE w realizacji celów integracyjnych;

– gracz: państwo/kraj członkowski, który jako samodzielny podmiot międzynarodo-– wy wchodzi w interakcje z systemem integracyjnym ujmowanym jako całość;

modernizator: tylko państwa (w tym Polska) są w stanie zapewnić Unii Europej-– skiej dostosowanie się do efektywnego rozwiązywania stojących przed nią

proble-mów. Tylko państwa mogą wyprowadzić Unię Europejską z kryzysów;

konkurent: państwo (Polska) rywalizować musi z innymi krajami członkowskimi – i podmiotami supranarodowymi oraz transnarodowymi w procesie dystrybucji i

re-dystrybucji kompetencji oraz dóbr materialnych i niematerialnych;

negocjator: kraj członkowski (Polska) jako samodzielny podmiot międzynarodowy – wchodzi w interakcje z elementami/podmiotami systemu integracyjnego. Można to było zaobserwować w trakcie negocjacji Polski z krajami członkowskimi i/lub Ko-misją Europejską w sprawie mandatu negocjacyjnego dotyczącego nowej umowy o partnerstwie i współpracy (PCA) z Rosją. Negocjacje te prowadzone były także w formule bilateralnej, poza Radą UE i Radą Europejską;

globalny aktor: państwo (Polska) jako samodzielny podmiot międzynarodowy bie-– rze aktywny udział w wielowymiarowym, pozaunijnym systemie

międzynarodo-wych stosunków politycznych;

ideolog i propagator idei i koncepcji (własnych i wspólnych/ uwspólnotowionych) do-– tyczących obecnej i przyszłej integracji i Unii Europejskiej (Czachór, 2014, s. 13–20).