1
Wstęp
Świadczenia pomocy materialnej dla uczniów o charakterze socjalnym zostały wprowadzone w celu zmniejszenia różnic w dostępie do edukacji oraz umożliwie-nia pokonywaumożliwie-nia barier dostępu do nauki uczniom znajdującym się w trudnej sy-tuacji materialnej1. Mimo tego, iż szkolnictwo w Polsce jest powszechne i bezpłat-ne, zdarza się, że z powodów ekonomicznych dostęp do edukacji dzieci i młodzieży jest ograniczony. rodziny popadające w problemy fi nansowe zazwyczaj ograniczają wydatki na edukację2. Koszty, o których mowa, to zakup podręczników szkolnych, pomocy naukowych, udział w imprezach szkolnych, zajęcia dodatkowe, dojazdy do szkoły, a także ewentualne koszty utrzymania w internatach — szczególnie dotkliwe dla dzieci zamieszkujące obszary wiejskie3. W związku z tym, ważne są świadczenia socjalnego wsparcia pozwalające na wyrównanie szans edukacyjnych przez objęcie dzieci i młodzieży z rodzin o niskich dochodach systematyczną po-mocą materialną4. tego typu wsparcie może okazać się jedyną szansą na zdobycie wykształcenia, a co za tym idzie, uzyskania lepszej perspektywy na przyszłość.
Pomoc państwa w zakresie edukacji została zagwarantowana obywatelom w art. 70 ust. 4 Konstytucji rzeczypospolitej Polskiej5. Przepis ten stanowi, że
1P. ciszewski: Pomoc materialna dla uczniów. Stypendia i zasiłki szkolne oraz stypendia mo-tywacyjne. Warszawa 2014, s. 1.
2K. Gutowska, A. Murawska: Dzieci wiejskie — środowiskowe uwarunkowania dostępu do edukacji. „Polityka społeczna” 2009, nr 9, s. 22.
3M. lewandowicz-Machnikowska: Pomoc socjalna dla uczniów. W: Z zagadnień prawa pracy i prawa socjalnego. Księga jubileuszowa prof. Herberta Szurgacza. red. Z. Kubot, t. Kuczyń-ski. Warszawa 2011, s. 464.
4ibidem, s. 464—465.
5dz.U. z 1997 r., nr 78, poz. 483 ze zm.
władze publiczne zapewniają obywatelom powszechny i równy dostęp do wy-kształcenia. W literaturze podkreśla się, że Konstytucja pozostawia ustawodawcy stosunkowo dużą swobodę w ukształtowaniu systemów pomocy dla uczniów i studentów, z tym jedynie zastrzeżeniem, że może on ją wykonywać posługując się ustawą6. Pomoc dla uczniów reguluje ustawa o systemie oświaty7. Zgodnie z art. 1 u.s.o., system oświaty zapewnia w szczególności opiekę uczniom pozosta-jącym w trudnej sytuacji materialnej i życiowej. Z kolei, w art. 8 u.s.o., zawarte są przepisy o pomocy materialnej dla uczniów. Zgodnie z tym przepisem, pomoc materialna udzielana jest nie tylko w celu zmniejszania różnic w dostępie do edu-kacji, ale również w celu wspierania edukacji uczniów zdolnych.
Ustawa o systemie oświaty wprowadziła dwie zasadnicze grupy świadczeń
— o charakterze socjalnym i motywacyjnym. niniejsze opracowanie dotyczyć będzie świadczeń o charakterze socjalnym, czyli stypendium szkolnego i zasiłku szkolnego.
2
Stypendium szkolne
stypendium szkolne jest formą okresowej pomocy dla uczniów znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej. Ustawodawca w art. 90d ust. 1 u.s.o. wymienił przykładowe przyczyny powodujące trudną sytuację materialną rodziny ucznia.
Przyznanie stypendium uwarunkowane jest występowaniem chociaż jednego z poniższych powodów:
1) bezrobocie;
2) niepełnosprawność;
3) ciężka lub długotrwała choroba;
4) wielodzietność;
5) brak umiejętności wypełniania funkcji opiekuńczo-wychowawczych;
6) alkoholizm lub narkomania;
7) rodzina niepełna;
8) zdarzenia losowe.
Udzielenie świadczenia jest uzależnione od spełnienia kryterium dochodo-wego, gdy wystąpią okoliczności uzasadniające udzielenie pomocy. Przyczyną niskich dochodów w rodzinie może być także inna niewymieniona w art. 90d sytuacja, którą również należy uwzględnić przy rozpatrywaniu prawa do stypen-dium (np. rodzice pracują, ale mają niskie kwalifi kacje zawodowe i ich zarobki nie są wysokie). W tym miejscu należy podkreślić, że spełnienie przesłanek do
uzy-6j. oniszczuk: Wolność i prawa socjalne oraz orzecznictwo konstytucyjne. Warszawa 2005, s. 294.
7Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jedn. dz.U. z 2004 r., nr 256, poz. 2572 ze zm.), dalej zwana: u.s.o.
skania stypendium nie daje prawa do domagania się udzielenia i wypłaty świad-czenia przez organ, gdyż decyzja organu ma charakter uznaniowy8. Miesięczna wysokość dochodu na osobę w rodzinie ucznia uprawniająca do ubiegania się o stypendium szkolne nie może być większa niż kwota kryterium dochodowego na osobę w rodzinie, o którym mowa w art. 8 ust. 1 pkt ustawy o pomocy społecznej9. Miesięczna wysokość dochodu jest ustalana na podstawie zasad okreś- lonych w art. 8 ust. 8—13 u.p.s. W przepisach wspomnianej ustawy znajdują-cych zastosowanie w sprawie pomocy materialnej dla uczniów zostały określone szczegółowe wymagania dotyczące obliczania i dokumentowania dochodu w od-niesieniu do różnych kategorii podatników. W orzecznictwie przyjmuje się, że niewypełnienie jednej z ustawowych przesłanek, a w szczególności przekroczenie kryterium dochodowego określonego w przepisach, obliguje do wydania decyzji odmawiającej przyznania świadczenia10. Podsumowując, oprócz konieczności speł-nienia ustawowego kryterium dochodowego wymagane jest istnienie przyczyny uzasadniającej udzielenie pomocy.
stypendium może być udzielane w różnych formach, przy czym świadczenie dla konkretnej osoby może być udzielone w jednej lub kilku formach jednocześnie (art. 90d ust. 6 u.s.o). W związku z tym, stypendium szkolne może być udzie-lane uczniom w formie całkowitego lub częściowego pokrycia kosztów udziału w zajęciach edukacyjnych, w tym wyrównawczych, wykraczających poza zajęcia realizowane w szkole w ramach planu nauczania, a także udziału w zajęciach edukacyjnych realizowanych poza szkołą (art. 90d ust. 2 pkt 1 u.s.o.). Pomoc może mieć także postać rzeczową o charakterze edukacyjnym, np. zakup podręczników (art. 90 d ust. 2 pkt 2 u.s.o.). Możliwa jest ponadto pomoc w postaci całkowitego lub częściowego pokrycia kosztów związanych z pobieraniem nauki poza miejscem zamieszkania11. stypendium może być także udzielone w formie pieniężnej. Udzie-lenie świadczenia w postaci pieniężnej obwarowane jest jednak dodatkowymi przesłankami, a więc preferowane są inne niż pieniężna formy udzielania stypen-dium12. Udzielenie stypendium w postaci pieniężnej następuje wtedy, gdy organ stwierdzi, że udzielenie pomocy nie jest możliwe w innej z form wymienionych wcześniej13.
Ustalając wysokość stypendium, ustawowo określono jedynie górną i dolną granicę świadczenia. stypendium szkolne nie może być niższe miesięcznie niż
8A. Król, P. Kuzior, M. łuszczarz: Prawo oświatowe. Komentarz do ustawy o systemie oświaty. Warszawa 2009, s. 503.
9Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (tekst jedn. dz.U. z 2015 r., poz. 163 ze zm.), dalej zwana: u.p.s.
10Wyrok WsA we Wrocławiu z dnia 22 października 2008 r., iV sA/Wr 144/08, leX nr 509573.
11dotyczy to uczniów szkół ponadgimnazjalnych oraz słuchaczy kolegiów — kolegiów na-uczycielskich, nauczycielskich kolegiów języków obcych i kolegiów pracowników służb specjalnych.
12Wyrok WsA w Poznaniu z dnia 24 października 2007 r., iV sA/Po 177/07, leX nr 423991.
13M. lewandowicz-Machnikowska: Pomoc socjalna…, s. 469.
80% kwoty, o której mowa w art. 6 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r.
o świadczeniach rodzinnych14 i nie może przekraczać 200% tej kwoty. sposób ustalania wysokości stypendium szkolnego w zależności od sytuacji materialnej uczniów i ich rodzin oraz innych okoliczności uzasadniających udzielenie po-mocy określa regulamin uchwalany przez radę gminy. Wspomniany regulamin dotyczy udzielania pomocy materialnej o charakterze socjalnym dla uczniów za-mieszkałych na terenie gminy. regulamin powinien precyzować sposób ustalania konkretnej kwoty stypendium tak, żeby organ i strona mogły ustalić tę kwotę.
W podobny sposób określono w ustawie jedynie minimalny i maksymalny okres, na który można udzielić stypendium. Świadczenie jest przyznawane na okres nie krótszy niż miesiąc i nie dłuższy niż 10 miesięcy w danym roku szkolnym.
3 Zasiłek szkolny
Zasiłek szkolny jest drugim po stypendium świadczeniem pomocy material-nej o charakterze socjalnym, które może być przyznane uczniowi znajdującemu się w trudnej sytuacji materialnej z powodu zdarzenia losowego (art. 90f u.s.o.).
Przyjmuje się, że zdarzenie losowe to fakty dla człowieka niepomyślne, godzące w jego życie lub zdrowie. jest to zdarzenie przyszłe, niepewne, niezależne od woli człowieka i dla niego niekorzystne15. Zasiłek szkolny jest świadczeniem adresowanym nie tylko do uczniów z rodzin mających stale niskie dochody, ale również takich, którzy z powodu określonego zdarzenia, np. powodzi, cho-roby jednego z członków rodziny, znaleźli się przejściowo w trudnej sytuacji materialnej16.
Zasiłek szkolny może zostać przyznany w postaci świadczenia pieniężnego na pokrycie wydatków związanych z procesem edukacyjnym lub w formie pomocy rzeczowej o charakterze edukacyjnym (art. 90e ust. 2 u.s.o.). W tym miejscu należy podkreślić celowość świadczenia — ma być ono wydatkowane w związku z edukacją ucznia. dlatego udziela się go w formie rzeczowej (np. podręczni-ki) albo w formie pieniężnej na pokrycie konkretnych wydatków związanych z nauką. W przepisie niedookreślono o jakie wydatki chodzi i w związku z tym uznaje się, że są to nie tylko wydatki ponoszone bezpośrednio na niezbędne pomoce naukowe czy niezbędne wydatki związane z nauką, ale także inne koszty związane z procesem edukacyjnym, np. zajęcia dodatkowe (art. 90f pkt 3 u.s.o.).
Zasiłek szkolny może być udzielony raz lub kilka razy w roku — niezależ-nie od otrzymywanego stypendium szkolnego. oznacza to, że niezależ-nie powiniezależ-nien on z istoty przyjmować charakteru stałego wsparcia i musi być zawsze powiązany
14tekst jedn. dz.U. z 2015 r., poz. 114, dalej zwana: u.ś.r.
15i. sierpowska: Ustawa o pomocy społecznej. Komentarz. Warszawa 2007, s. 163.
16A. Król, P. Kuzior, M. łuszczarz: Prawo oświatowe…, s. 510.
z konkretnym zdarzeniem losowym17. Ponadto, nawet z tytułu tego samego zda-rzenia można udzielić kilku zasiłków, jeśli jest to uzasadnione okolicznościami konkretnego przypadku i strona złoży wniosek w ustawowym terminie nie dłuż-szym niż dwa miesiące od wystąpienia zdarzenia uzasadniającego przyznanie tego zasiłku18. Maksymalna kwota jednorazowego świadczenia wynosi pięciokrotność kwoty, o której mowa w art. 6 ust. 2 pkt 2 u.ś.r. Analogicznie jak w przypadku stypendium szkolnego, kwestie techniczne dotyczące trybu i sposobu udzielania zasiłku szkolnego w zależności od zdarzenia losowego określa rada gminy w re-gulaminie udzielania pomocy materialnej o charakterze socjalnym dla uczniów zamieszkałych na terenie gminy.
4
Procedura przyznawania stypendium szkolnego i zasiłku szkolnego Świadczenia pomocy materialnej o charakterze socjalnym przyznaje wójt (bur-mistrz, prezydent miasta) w drodze decyzji administracyjnej. W związku z tym, w sprawach nieuregulowanych proceduralnie stosuje się przepisy kodeksu po-stępowania administracyjnego19.
Świadczenia pomocy materialnej o charakterze socjalnym są przyznawane na wniosek albo z urzędu. Wniosek mogą złożyć rodzice albo pełnoletni uczeń, a także dyrektor szkoły, dyrektor kolegium nauczycielskiego, dyrektor nauczyciel-skiego kolegium języków obcych, dyrektor kolegium pracowników służb społecz-nych lub dyrektor ośrodka umożliwiającego dzieciom i młodzieży upośledzonym umysłowo w stopniu głębokim, a także dzieciom i młodzieży z upośledzeniem umysłowym z niepełnosprawnościami sprzężonymi realizację, odpowiednio, obo-wiązku szkolnego i oboobo-wiązku nauki. Wniosek o przyznanie świadczenia pomocy materialnej o charakterze socjalnym powinien zawierać w szczególności:
1) imię i nazwisko ucznia i jego rodziców;
2) miejsce zamieszkania ucznia;
3) dane uzasadniające przyznanie świadczenia pomocy materialnej, w tym za-świadczenie lub oza-świadczenie o wysokości dochodów;
4) pożądaną formę świadczenia pomocy materialnej inną niż forma pieniężna.
Powyższe oświadczenia składa się pod rygorem odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań.
Wniosek o przyznanie stypendium szkolnego składa się do 15. września danego roku szkolnego. W uzasadnionych przypadkach wniosek o przyznanie stypendium szkolnego może zostać złożony po upływie terminu.
17M. lewandowicz-Machnikowska: Pomoc socjalna…, s. 467.
18ibidem.
19Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn. dz.U.
z 2013 r., poz. 267 ze zm.), dalej zwana: k.p.a.
rodzice ucznia otrzymującego stypendium szkolne oraz pełnoletni uczeń zobowiązani są powiadomić niezwłocznie organ, który przyznał stypendium, o ustaniu przyczyn, stanowiących podstawę przyznania świadczenia. dotyczy to także pozostałych uprawnionych do złożenia wniosku o przyznanie stypen-dium. Ustawa nie precyzuje natomiast formy udzielenia tej informacji, niemniej jednak ze względów praktycznych uznaje się, że powinna ona mieć formę pi-semną. służy to przede wszystkim celom dowodowym. Pomimo braku konkret-nego przepisu w ustawie, w doktrynie dominuje pogląd, że powzięcie informacji o ustaniu przyczyn, które stanowiły podstawę przyznania stypendium szkolnego, stanowi podstawę do wszczęcia z urzędu postępowania w sprawie wstrzymania lub cofnięcia stypendium20. W literaturze wyrażono pogląd, że jeżeli następuje wstrzymanie świadczenia, decyzja odnosi skutek ex nunc, na przyszłość a jeżeli ma wywołać skutek od określonego momentu w przeszłości, gdyż nie powiadomio-no niezwłocznie o ustaniu okoliczpowiadomio-ności uzasadniających prawo do świadczenia i jest ono pobierane nienależnie, to należy je cofnąć21. Pogląd ten jest krytykowany, gdyż decyzja o wstrzymaniu lub cofnięciu decyzji wywołuje zawsze skutek na przyszłość, a więc od momentu jej wydania22.
niejasności budzi także fakt, że ustawodawca nie wprowadził przepisu o obo-wiązku zwrotu nienależnie pobranego stypendium szkolnego. Ustawa stanowi je-dynie, że wysokość należności podlegającej zwrotowi oraz termin zwrotu tej na-leżności ustala się w drodze decyzji administracyjnej. do ściągnięcia nana-leżności nienależnie pobranych stosuje się przepisy o postępowaniu egzekucyjnym w ad-ministracji23. Podkreślenia wymaga również to, że ustawodawca nie przewidział zastosowania ulg, tj. rozłożenia na raty kwoty nienależnego stypendium, a zasto-sował regulację stanowiącą, iż w przypadku, gdy zwrot wydatków na udzielone stypendium szkolne w całości lub w części stanowiłby dla osoby zobowiązanej nadmierne obciążenie lub niweczyłby skutki udzielanej pomocy, właściwy organ może odstąpić od żądania takiego zwrotu. Ukazuje to niezupełność regulacji prawnych w tym zakresie.
Udzielanie świadczeń pomocy materialnej o charakterze socjalnym, do któ-rych zalicza się stypendium szkolne i zasiłek szkolny, jest zadaniem własny gminy i dlatego też głównym źródłem ich fi nansowania powinny być środki własne gmi-ny. na dofi nansowanie tego rodzaju świadczeń gmina otrzymuje dotację celową z budżetu państwa. dotacja ma tylko charakter uzupełniający i nie musi pokry-wać w całości wydatków na te cele. Gmina musi zapewnić odpowiednie środki na realizację świadczeń z zakresu pomocy materialnej dla uczniów i nie może
20tak np. M. Pilich: Ustawa o systemie oświaty. Komentarz. Warszawa 2008, s. 488.
21ibidem.
22tak np. M. lewandowicz-Machnikowska: Pomoc socjalna…, s. 473.
23szczególnie przepisy działu ii, rozdział 1 ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (tekst jedn. dz.U. z 2012 r., poz. 1015 ze zm.).
ograniczać pomocy dla osób spełniających warunki do uzyskania świadczenia ze względu na ograniczone środki fi nansowe24.
5
Podsumowanie
stypendium szkolne i zasiłek szkolny należą do świadczeń o charakterze socjalnym i mają za zadanie wyrównanie różnic, a także pomoc w wyrównaniu różnic między dziećmi i młodzieżą w wieku szkolnym. chodzi tu o różnice ma-terialne. W związku z tym, że prawo do pomocy państwa w zakresie edukacji zostało zagwarantowane w Konstytucji, obywatele mają przywilej korzystania z tego prawa. Po analizie przesłanek można wywnioskować, iż są one zbliżone i mają kilka punktów wspólnych. Z kolei procedura przyznawania świadczeń jest jednakowa. Podsumowując, uważam, że problematyka pomocy socjalnej dla uczniów jest przejrzysta. Bez problemu można wyszukać przesłanki przyzna-wania świadczeń, a także ich procedurę. niemniej jednak, myślę, że należałoby postulować o regulacje w kwestiach, do których ustawodawca wprost się nie odniósł, takich jak np. brak rozłożenia na raty nienależnie pobranych świadczeń. Brak tego typu unormowań wprowadza niejako poczucie niesprawiedliwości, gdyż przykładowo kwestia zwolnień ze zwrotu nienależnie pobranych świadczeń z po-wodu „nadmiernych obciążeń” jest sprawą oceniającą i tak naprawdę zależną od indywidualnej decyzji organu.
24M. lewandowicz-Machnikowska: Pomoc socjalna…, s. 476.
sylwia łazuk
Social support for students s u m m a r y
Th is article applies to issues of social support for students. Th e author discussed the school scholarship and school allowance. Th e text discusses the issues associated with the conditions that determine the possibility of applying for benefi ts and also indicated that the substantive criteria that must be met to qualify for the benefi t. Th e paper presents a procedure to apply for both types of benefi ts.