1
Wstęp
Władza publiczna realizuje konstytucyjne prawo do ochrony zdrowia po-przez system opieki zdrowotnej, którego działanie reguluje szereg ustaw. W re-lacjach pomiędzy podmiotem udzielającym świadczeń zdrowotnych a osobą z nich korzystającą, istotną rolę odgrywają przepisy kształtujące prawa pacjen-ta. na ich tle najbardziej uwidacznia się kwestia oświadczenia woli w przed-miocie leczenia.
Prawo do wyrażenia zgody na udzielenie świadczeń zdrowotnych należy do fundamentalnych praw pacjenta. swoje podstawy znajduje w ustawie zasadniczej, która gwarantuje ochronę wolności fi zycznej oraz prawo do samostanowienia.
nierzadko występują sytuacje, w których podmiotem wymagającym leczenia jest małoletni. Zasadnym wydaje się więc postawienie zapytania o prawne unormo-wania kształtujące zasady udzielania zgody przez rodziców na podjęcie czynności medycznych względem dziecka.
2
System ochrony zdrowia w Polsce
Artykuł 68 ust. 1 Konstytucji1 statuuje, że „każdy ma prawo do ochrony zdrowia”. norma ta nakłada na władze publiczne obowiązek stworzenia insty-tucjonalnych gwarancji realizacji prawa do ochrony zdrowia oraz prowadzenia
1Konstytucja rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (dz.U. z 1997 r., nr 78, poz. 483 ze zm.).
właściwej polityki zdrowotnej2. Władza publiczna została zatem zobowiąza-na do podejmowania działań służących zapewnieniu każdemu człowiekowi ochrony jego dóbr osobistych (w szczególności zdrowia i życia) przed wszel-kimi możliwymi naruszeniami, a także zagwarantowaniu równego dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej fi nansowanych ze środków publicznych, nieza-leżnie od sytuacji materialnej obywatela (co wynika wprost z art. 68 ust. 2 Konstytucji)3.
Podstawową formą ochrony zdrowia w Polsce jest powszechne ubezpiecze-nie zdrowotne. jak słuszubezpiecze-nie wskazuje dorota Karkowska4, ustawodawca dopuścił funkcjonowanie modelu ubezpieczeniowo-zaopatrzeniowego. Fakt, że metoda ubezpieczeniowa jest zasadniczą, lecz nie jedyną formą, wynika z art. 2 usta-wy o świadczeniach opieki zdrowotnej fi nansowanych ze środków publicznych5, który wprowadza pojęcie „świadczeniobiorcy”, oznaczające podmiot uprawniony do świadczeń opieki zdrowotnej fi nansowanych ze środków publicznych (nie jest ono tożsame z terminem „osoba ubezpieczona”).
Prawo do korzystania ze świadczeń opieki zdrowotnej fi nansowanych ze środków publicznych mają osoby objęte powszechnym (obowiązkowym i do-browolnym) ubezpieczeniem zdrowotnym oraz wskazane podmioty, bez wzglę-du na tytuł ubezpieczenia (art. 2 ust 1 pkt 3, art. 12 i 12a u.ś.o.z.)6. Zgodnie z art. 5 pkt 41 u.ś.o.z., świadczeniodawcą jest: 1) podmiot wykonujący dzia-łalność leczniczą w rozumieniu przepisów o działalności leczniczej7, 2) osoba fi zyczna inna niż wymieniona w lit. a, która uzyskała fachowe uprawnienia do udzielania świadczeń zdrowotnych i udziela ich w ramach wykonywanej działalności gospodarczej, 3) podmiot realizujący czynności z zakresu zaopa-trzenia w środki pomocnicze i wyroby medyczne będące przedmiotami orto-pedycznymi.
W świetle przepisu art. 6 ust. 1 ustawy o prawach pacjenta i rzeczniku Praw Pacjenta8, pacjent ma prawo do świadczeń zdrowotnych odpowiadających wymaganiom aktualnej wiedzy medycznej. Zgodnie z art. 8 tejże ustawy, przy udzieleniu świadczeń zdrowotnych osoby wykonujące zawód medyczny (lekarz, lekarz dentysta, pielęgniarka i położna, farmaceuta, diagnosta laboratoryjny) mają kierować się zasadami etyki zawodowej określonej przez właściwe
samo-2j. leowski: Polityka zdrowotna a zdrowie publiczne. Ochrona zdrowia w gospodarce rynkowej.
Warszawa 2004, s. 71.
3ch. Byk: Prawo do zdrowia jako prawo konstytucyjne. „Państwo i Prawo” 2000, z. 9, s. 26.
4d. Karkowska: Prawa pacjenta. Warszawa 2009, s. 226.
5Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej fi nansowanych ze środków publicznych (tekst jedn. dz.U. z 2008 r., nr 164, poz. 1027 ze zm.), dalej zwana: u.ś.o.z.
6d. Karkowska: Prawa pacjenta…, s. 239.
7Podmioty lecznicze zostały określone w art. 4 ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działal-ności leczniczej (tekst jedn. dz.U. z 2013 r., poz. 217 ze zm.).
8Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i rzeczniku Praw Pacjenta (tekst jedn.
dz.U. z 2012 r., poz. 159 ze zm.), dalej zwana: u.p.p.r.p.
rządy zawodów medycznych9. do zadań tych samorządów należy bowiem usta-nawianie zasad etyki zawodowej i dbanie o ich przestrzeganie, sprawowanie pieczy nad należytym wykonywaniem zawodu, a także prowadzenie postępo-wania w sprawie odpowiedzialności zawodowej (art. 5 ustawy z dnia 2 grud-nia 2009 r. o izbach lekarskich10, art. 7 i 45 ustawy z dnia 19 kwietnia 1991 r.
o izbach aptekarskich11, art. 4 i 36 ustawy z dnia 1 lipca 2011 r. o samorządzie pielęgniarek i położnych12).
3 Prawo pacjenta do wyrażenia zgody na udzielenie świadczeń zdrowotnych
dla zapewnienia prawidłowego toku postępowania leczniczego, w celu ochro-ny podmiotowości pacjenta w stosunku do podmiotu udzielającego mu świad-czeń zdrowotnych, obowiązuje zasada dobrowolności udzielania tych świadświad-czeń.
Zasada ta jest niezbędna dla stworzenia relacji zaufania łączącego pacjenta z podmiotem udzielającym świadczenia, jako warunku sine qua non skuteczne-go procesu medyczneskuteczne-go13. Prawo decydowania o swoim losie jest równie ważne jak ochrona zdrowia i życia. Wobec tego, tylko pacjent może decydować o tym, które z kolidujących dóbr: zdrowie i życie czy prawo do samostanowienia, sta-nowi dla niego wyższą wartość14.
W prawie międzynarodowym, udzielenie świadczeń zdrowotnych dopiero po otrzymaniu na nie zgody, rozumie się jako realizację prawa do życia prywatnego i prawa do wolności myśli, wyznania i sumienia. Według art. 17 ust. 1 Międzyna-rodowego Paktu Praw obywatelskich i Politycznych z 1966 r.15, nikt nie może być narażony na samowolną lub bezprawną ingerencję w jego życie prywatne i każdy ma prawo do ochrony prawnej przed tego rodzaju ingerencjami i zamachami.
W świetle art. 8 Konwencji o ochronie Praw człowieka i Podstawowych Wol-ności z 1950 r.16 każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego.
nie jest dopuszczalna ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego pra-wa, z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez ustawę i koniecznych
9d. Karkowska: Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Komentarz. Warszawa 2010, s. 139.
10dz.U. z 2015 r., poz. 651 ze zm.
11tekst jedn. dz.U. z 2014 r., poz. 1429 ze zm.
12dz.U. z 2011 r., nr 174, poz. 1038 ze zm.
13K. Zgryzek: Przymusowe umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym na tle projektu ustawy o ochronie zdrowia psychicznego. W: Materiały z VII Krajowej Konferencji Sekcji Psychiatrii Sądowej.
Teoria i praktyka oceny poczytalności. red. r. rutkowski, Z. Majchrzyk. Warszawa 1988, s. 154.
14A. Zoll: Odpowiedzialność karna lekarza za niepowodzenie w leczeniu. Warszawa 1988, s. 18.
15dz.U. z 1977 r., nr 38, poz. 167.
16dz.U. z 1993 r., nr 61, poz. 284.
mokratycznym społeczeństwie (m.in. ze względu na bezpieczeństwo publiczne, ochronę zdrowia lub ochronę praw i wolności innych osób). Konwencja w art. 9 statuuje, iż każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania, obejmu-jące wolność przekonań oraz wolność ich uzewnętrzniania. Może to oznaczać niezbędność uszanowania woli osoby odmawiającej poddania się określonym zabiegom ze względów konfesyjnych17. o zgodzie na czynności lekarskie bezpo-średnio wypowiada się europejska Konwencja Bioetyczna18. W art. 5 wprowadza ona zakaz przeprowadzania interwencji medycznej bez swobodnej i świadomej zgody osoby jej poddanej.
W prawie polskim, konieczność uzyskania zgody przez pacjenta na udzie-lenie świadczeń zdrowotnych wynika z konstytucyjnego prawa jednostki do samostanowienia oraz ochrony jej integralności. Artykuł 41 ust. 1 Konstytucji stanowi, że każdemu zapewnia się nietykalność osobistą. Zakres normatywny tego artykułu nakłada na organy państwa wiele obowiązków związanych z ta-kim ich funkcjonowaniem, aby sprowadzić do minimum możliwość wtargnięcia w sferę bezpieczeństwa osobistego obywatela innych członków społeczeństwa19. Artykuł 47 Konstytucji zapewnia z kolei prawo do decydowania o swoim życiu osobistym.
Wymóg uzyskania zgody przed podjęciem czynności medycznych ustano-wiony został przede wszystkim w przepisach u.p.p.r.p. (art. 16—18), ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty (art. 32)20 oraz Kodeksie etyki lekarskiej (art. 15)21.
Aby zgoda mogła być uznana za ważną i wiążącą, muszą zostać spełnio-ne następujące warunki: 1) osoba udzielająca zgody musi być uprawniona do jej udzielenia, tj. wyrażając zgodę na ingerencję w sferę chronionych prawem dóbr, musi być ich prawnym dysponentem; 2) czynność stanowiąca przedmiot zgody nie może sprzeciwiać się ustawie lub zasadom współżycia społecznego;
3) oświadczenie woli, którego rezultatem jest wyrażenie zgody, musi być wyni-kiem integralnej i swobodnej decyzji osoby je składającej, powstałej na gruncie należytego rozpoznania okoliczności faktycznych (tzw. zgoda poinformowana);
4) zgoda musi być wyrażona w stosownej, przewidzianej prawem formie22.
17Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Komentarz. red. e. Zielińska. Warszawa 2008, s. 477.
18Konwencja o ochronie Praw człowieka i Godności istoty ludzkiej wobec Zastosowań Biologii i Medycyny z 1997 roku, podpisana przez Polskę w dniu 7 maja 1999 roku, ale nie ratyfi kowana.
19A. Wierciński: Prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego. W: Prawa Człowieka. Model Prawny. red. r. Wieruszewski. Wrocław 1991, s. 388.
20Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (tekst jedn. dz.U.
z 2015 r., poz. 464 ze zm.), dalej zwana: u.z.l.
21Uchwała nadzwyczajnego ii Krajowego Zjazdu lekarzy z 14 grudnia 1991 roku ze zm.
22M. Filar: Postępowanie lecznicze (świadczenia zdrowotne) w stosunku do pacjenta niezdol-nego do wyrażenia zgody. „Prawo i Medycyna” 2003, nr 13, s. 41.
4
Zgoda rodziców na leczenie dziecka
W świetle dyspozycji art. 92 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego23, dziecko pozostaje aż do pełnoletniości pod władzą rodzicielską. rodzice są przedstawi-cielami ustawowymi dziecka, o ile nie pozbawiono ich władzy rodzicielskiej, sami nie są osobami małoletnimi (chyba, że są małżeństwem) albo ubezwłasnowolnio-nymi. W przypadku, gdy władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom, to każde z nich może podejmować decyzje w sprawach dziecka (art. 97 §1 k.r.o.).
natomiast, o „istotnych sprawach dziecka” rodzice mają obowiązek decydować wspólnie24. Przyjmuje się bowiem, iż rodzice są obowiązani uzgadniać ogólny kierunek sprawowania władzy rodzicielskiej25. W sytuacji braku porozumienia właściwym do podjęcia decyzji jest sąd opiekuńczy (art. 97 §2 k.r.o.). nadto, należy wskazać, iż w piśmiennictwie rozstrzygnięto, że zasada samodzielności działania rodziców nie obejmuje decyzji dotyczących leczenia dziecka26, gdyż materia ta zalicza się do istotnych spraw dziecka w rozumieniu art. 97 §2 k.r.o.27.
Z powyżej przytoczonymi przepisami k.r.o. korespondują przepisy ustaw szczegółowych, tj. u.p.p.r.p. oraz u.z.l. Wymienione akty prawne formułują mię-dzy innymi zasady wyrażania zgody przez przedstawicieli ustawowych (rodzi-ców) na udzielenie dziecku świadczenia zdrowotnego, wprowadzając przy tym do polskiego porządku prawnego instytucje zgody zastępczej oraz zgody kumu-latywnej28.
W przypadku, gdy pacjentem jest osoba, która nie ukończyła 16 lat, zgo-dę na świadczenie medyczne wyraża, co do zasady, przedstawiciel ustawowy.
jest to tzw. zgoda zastępcza (substytucyjna). Zgoda przedstawiciela ustawowego zastępuje akt woli osoby małoletniej. stanowi ona w takich sytuacjach zasadę i generalną regułę postępowania odnośnie do przeprowadzenia badania, udzie-lenia innych świadczeń zdrowotnych, zabiegów operacyjnych albo zastosowania metody leczenia lub diagnostyki stwarzającej podwyższone ryzyko (art. 17 ust. 1 u.p.p.r.p. i art. 18 ust. 1 u.p.p.r.p.)29.
W odniesieniu do pacjenta małoletniego, który ukończył 16 lat, zastosowanie znajduje instytucja tzw. zgody kumulatywnej (równoległej). Zgoda na świad-czenie zdrowotne musi zostać zatem odebrana zarówno od małoletniego jak i jego przedstawiciela ustawowego. Zgoda samego małoletniego jest natomiast
23Ustawa z dnia 25 lutego 1964 roku — Kodeks rodzinny i opiekuńczy (dz.U. z 2015 r., poz. 583 ze zm.), dalej zwana: k.r.o.
24Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz. red. K. Pietrzykowski. Warszawa 2003, s. 816.
25j. ignatowicz: Prawo rodzinne. Warszawa 2001, s. 326.
26A. Zieliński: Sądownictwo opiekuńcze w sprawach małoletnich. Warszawa 1975, s. 216.
27Postanowienie sn z dnia 14 października 1970 r., iii crn 181/70, „osn” 1971, nr 6.
28d. Karkowska: Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta…, s. 230—234.
29ibidem, s. 230.
konieczną przesłanką podjęcia czynności medycznych dotyczących badań lub udzielenia innych świadczeń zdrowotnych (art. 17 ust. 1 u.p.p.r.p., art. 32 ust. 5 u.z.l.), a także zabiegu operacyjnego albo zastosowania metody leczenia lub dia-gnostyki stwarzającej podwyższone ryzyko (art. 18 ust. 1 u.p.p.r.p., art. 34 ust. 4 u.z.l.) oraz przyjęcia i wypisania ze szpitala30. Podkreślenia wymaga również fakt przyznania przez prawodawcę pacjentowi małoletniemu, który ukończył 16 lat, prawa do wyrażenia sprzeciwu co do świadczenia zdrowotnego, w sytuacji, gdy dysponuje dostatecznym rozeznaniem (art. 17 ust. 3 u.p.p.).
W piśmiennictwie formułowane są wątpliwości co do zasadności uzależnienia prawa małoletniego do wyrażenia zgody od uzyskania przez niego 16. roku życia.
Podnosi się, że także osoba, która nie ukończyła tego wieku, może być zdolna do świadomego uczestnictwa w postępowaniu leczniczym. Zdaniem M. Kąpko, na niekonsekwencję ustawodawcy w opisywanym zakresie wskazuje: 1) kryte-rium lat trzynastu jako momentu nabycia ograniczonej zdolności do czynności prawnej (art. 13 k.c.31) i możliwości ponoszenia odpowiedzialności deliktowej (art. 426 k.c.); 2) ustanowienie granicy lat trzynastu, powyżej której odbiera się zgodę (równoległą) na pobranie szpiku (art. 12 ust. 3 ustawy z dnia 1 lipca 2005 roku o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów32; 3) wymóg uzyskania przez lekarza zgody pacjenta poniżej szes-nastego roku życia na eksperyment medyczny, jeżeli jest on w stanie ze zrozu-mieniem wypowiedzieć opinię (art. 25 ust. 2 u.z.l). Autorka podkreśla ponadto, iż europejska Konwencja Bioetyczna nie posługuje się sztywno ustaloną grani-cą wieku, ale nakazuje uwzględnienie przy podejmowaniu decyzji stanowiska małoletniego „w stopniu zależnym od jego wieku i dojrzałości psychicznej”33. Postępowanie prawodawcy nie jest akceptowane również przez Agnieszkę li-szewską, która twierdzi, że uregulowanie uzależniające prawo małoletniego do wyrażenia zgody od formalnej granicy wieku jest zbyt sztywne. Według autor-ki dobrym rozwiązaniem byłoby zastąpienie go kryterium dysponowania przez małoletniego dostatecznym rozeznaniem34. Wydaje się jednak, że zmiany takie mogłyby prowadzić do negatywnych konsekwencji, związanych z trudnościami w obiektywnej ocenie małoletniego za pomocą tego kryterium35. Właściwszym rozwiązaniem byłoby obniżenie granicy wieku, od której wymagana jest zgoda małoletniego (oprócz akceptacji jego przedstawiciela ustawowego) i odbieranie
30M. safjan: Prawo i medycyna. Warszawa 1998, s. 54—57.
31Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn. dz.U. z 2014 r., poz. 121 ze zm.).
32dz.U. z 2005 r., nr 169, poz. 1411 ze zm., dalej zwana: u.p.k.t.n.
33M. Kąpko w: Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Komentarz. red. e. Zielińska.
Warszawa 2008, s. 473.
34A. liszewska: Zgoda pacjenta na zabieg leczniczy. „Państwo i Prawo” 1997, z. 1, s. 42.
35r. Kędziora: Odpowiedzialność karna lekarza w związku z wykonywaniem czynności me-dycznych. Warszawa 2009, s. 83.
jej co do zasady od pacjenta w wieku od 13 do 18 lat (o ile nie jest ubezwłas-nowolniony całkowicie)36.
5
Forma zgody
W ogólnych przepisach u.z.l. jako zasadę dopuszczono wyrażenie zgody w dowolnej formie, w tym także per facta concludentia. jeśli ustawa nie stanowi inaczej, zgoda może być więc wyrażona ustnie albo nawet poprzez takie zacho-wanie, które w sposób nie budzący wątpliwości wskazuje na wolę poddawania się proponowanym przez lekarza czynnościom medycznym37. niemniej jednak nie wolno w żadnym razie stwierdzić, że niewyrażenie sprzeciwu stanowi zgo-dę38. Zgoda pacjenta musi nastąpić ex ante, przed przystąpieniem przez lekarza do danej czynności. nie można uznać za prawidłową zgodę udzieloną w trakcie prowadzenia zabiegu, jak również wyrażoną ex post, po jego przeprowadzeniu39. Blankietowy charakter zgody w obecnym stanie prawnym oznacza jej bezsku-teczność40. Pacjent (jego przedstawiciel ustawowy) powinien wyrazić zgodę na wskazane interwencje medyczne dopiero po przekazaniu mu koniecznych in-formacji41. Warunkiem sine qua non uznania zgody za skuteczną jest bowiem świadome wyrażenie woli przez podmiot uprawniony42.
Ustawodawca przyznaje pacjentowi prawo do wyrażenia pisemnej zgody w przypadku zabiegu operacyjnego albo zastosowania metod leczenia lub dia-gnostyki stwarzających podwyższone ryzyko (art. 18 ust.1. u.p.p.r.p.). natomiast obowiązek odebrania od pacjenta pisemnej zgody w takich sytuacjach ma lekarz (art. 34 u.z.l.). ocena, czy daną interwencję medyczną można zaliczyć do po-wyższej kategorii zależy od oceny konkretnego przypadku43.
Pisemna zgoda jest także wymagana w następujących sytuacjach:
1) na przyjęcie do szpitala psychiatrycznego (art. 22 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego44);
36r. Michalska-Badziak: Prawa pacjenta i ich ochrona w świetle ustawy — Karta Praw Pa-cjenta. W: Prawo. Administracja. Obywatele. red. A. jamróz, B. Kudrycka, Z. Klepecki, j. Miesz-kowski, M. szyszkowska. Białystok 1997, s. 246.
37t. dukiet-nagórska: Autonomia pacjenta a polskie prawo karne. Warszawa 2008, s. 83.
38Wyrok sn z dnia 14 listopada 1972 r., i cr 463/72. „nowe Prawo” 1975, nr 4, s. 585.
39d. dziubina: Prawny charakter zgody pacjenta na zabieg leczniczy w świetle art. 192 Kodeksu karnego. „czasopismo Prawa Karnego i nauk Penalnych” 2000, z. 2, s. 39.
40l. Kubicki: Prawo medyczne. Wrocław 2003, s. 50.
41d. Karkowska: Prawa pacjenta…, s. 436.
42M. Mozgawa, M. Kanadys-Marko. Zabieg leczniczy bez zgody pacjenta (art. 192 k.k.).
„Prokuratura i Prawo” 2004, nr 3, s. 33.
43d. Karkowska: Prawa pacjenta…, s. 436.
44tekst jedn. dz.U. z 2011 r., nr 231, poz. 1375 ze zm.
2) na zabieg o podwyższonym ryzyku w trakcie pobytu w szpitalu psychiatrycz-3) na zabieg przerwania ciąży (art. 4a ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o plano-nym;
waniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności prze-rywania ciąży45);
4) na przeprowadzenie eksperymentu medycznego (ustawodawca przewiduje co prawda dwie formy — pisemną i ustną — przy czym jednak wyrażenie zgo-dy pisemnej jest regułą, zaś forma ustna stanowi wyjątek i jest dopuszczalna jedynie wtedy, gdy zachowanie pisemnej formy nie jest możliwe46).
Forma pisemna ma swoje znaczenie przede wszystkim dla celów dowodo-wych, a więc traktowana jest jako wymóg ad probationem47. W ocenie sądu naj-wyższego, sięgnięcie do przepisów k.c. prowadzi do wniosku, że niezachowanie formy pisemnej pociąga za sobą skutek w postaci ograniczenia dowodowego w toczącym się procesie, nie eliminując skutków prawnych samej zgody. nieza-chowanie pisemnej formy oświadczenia pacjenta wyrażającego zgodę na zabieg operacyjny nie powoduje nieważności zgody. skutki niezachowania wymaganej formy określa art. 74 k.c.48 Zgodnie z jego brzmieniem, zastrzeżenie formy pi-semnej bez rygoru nieważności ma ten skutek, że w razie niezachowania za-strzeżonej formy nie jest w sporze dopuszczalny dowód ze świadków ani dowód z przesłuchania stron na fakt dokonania czynności. Przepisu tego nie stosuje się, gdy zachowanie formy pisemnej jest zastrzeżone jedynie dla wywołania określo-nych skutków czynności prawnej.
W kwestii określenia znaczenia wymogu pisemnej zgody na leczenie dok-tryna prawa jest podzielona. Marek safj an podnosi, że w sytuacji, gdy lekarz nie odbierze od pacjenta zgody pisemnej, przechodzi na niego ciężar dowo-du co do tego, czy zgoda została udzielona prawidłowo49. W opinii Mirosława nesterowicza, za zasadną należy uznać tezę mówiącą, że fakt braku dokumentu obejmującego zgodę pacjenta na dokonanie operacji jest nieistotny dla odpo-wiedzialności lekarzy, skoro zgoda niewątpliwie była. Zgoda jest bowiem aktem świadomości chorego, który może znaleźć na piśmie jedynie potwierdzenie50. Maria Boratyńska i Przemysław Konieczniak twierdzą z kolei, iż wymóg pisem-nej zgody nie może być rozumiany dosłownie, jako cywilnoprawna forma ad probationem, a jedynie jest to forma pisemna sui generis mająca cel czysto po-rządkowy, dla zminimalizowania liczby sporów odnośnie faktu złożenia zgody51.
45tekst jedn. dz.U. z 1993 r., nr 17, poz. 78 ze zm., dalej zwana: u.p.r.o.p.
46d. Karkowska: Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta…, s. 241.
47r. Kędziora: Odpowiedzialność karna…, s. 90.
48Wyrok sn z dnia 11 kwietnia 2006 r., i csK 191/05. „orzecznictwo sądu najwyższego.
izba cywilna” 2007, nr 1, poz. 18.
49M. Świderska: Zgoda pacjenta na zabieg medyczny. toruń 2007, s. 81.
50M. nesterowicz: Prawo medyczne. toruń 2005, s. 98.
51M. Boratyńska, P. Konieczniak: Prawa pacjenta. Warszawa 2001, s. 286.
do najbardziej restrykcyjnej interpretacji wymogu zgody pisemnej przekonuje Marian Filar, który uważa, że zachowanie formy pisemnej łączy się z wymogiem ad solemnitatem52.
6 Prawo odmowy wyrażenia zgody na udzielenie świadczenia zdrowotnego
Przepis art. 16 u.p.p.r.p. przyznaje pacjentowi prawo do odmowy wyrażenia zgody na udzielenie określonych świadczeń zdrowotnych. W sytuacji, gdy pa-cjentem jest osoba małoletnia (bez względu na wiek) odmowa wyrażenia zgody na dokonanie czynności medycznych może zostać wyrażona przez jej przed-stawiciela ustawowego. W prawo wyrażenia sprzeciwu w przedmiocie leczenia został natomiast wyposażony małoletni, który ukończył 16 lat.
Prawo rodziców do odmowy wyrażenia zgody na udzielenie dziecku świad-czenia zdrowotnego wywołuje wiele dyskusji, w szczególności w sytuacji, gdy decyzja w przedmiocie leczenia motywowana jest przekonaniami religijnymi i światopoglądowymi. Problematyka braku zgody Świadków jehowy na leczenie preparatami krwi (stanowczo sprzeciwiają się oni transfuzji krwi i jej pochod-nych w postaci świeżo mrożonego osocza, koncentratu krwinek czerwopochod-nych, białych krwinek i płytek krwi53) najwyraźniej ukazuje wątpliwości w przed-miocie określenia granicy prawa do odmowy leczenia ze względu na sprzeciw sumienia.
W doktrynie prawa przeważający jest pogląd, że zakres podmiotowy prawa do odmowy wyrażenia zgody na zabieg medyczny ze względu na przekonania religijne nie obejmuje osób niepełnoletnich, zaś uprawnienia do decydowania o życiu i zdrowiu dziecka nie posiadają jego rodzice54. W przypadku, gdy przed-stawiciel ustawowy pacjenta małoletniego nie zgadza się na wykonanie przez lekarza zabiegu operacyjnego (np. w czasie którego, w opinii lekarza, wymagane będzie przetoczenie krwi) albo zastosowania przez niego metody leczenia lub diagnostyki stwarzającej podwyższone ryzyko dla pacjenta, a jest to niezbędne dla usunięcia niebezpieczeństwa utraty przez dziecko życia lub ciężkiego uszko-dzenia ciała bądź ciężkiego rozstroju zdrowia, lekarz może wykonać takie czyn-ności po uzyskaniu zgody sądu opiekuńczego (art. 34 ust. 6 u.z.l.). Aby obalić sprzeciw rodziców odnoszący się do leczenia dziecka, trzeba faktycznie
udowod-52M. Filar: Lekarskie prawo karne. Kraków 2000, s. 275.
53c. Żaba, P. Świderski, Z. Żaba, A. Klimberg, Z. Przybylski: Zgoda Świadków Jehowy na leczenie preparatami krwi — aspekty prawne i etyczne. „Archiwum Medycyny sądowej i Kry-minologii” 2007, t. 57, nr 1, s. 142.
54r. Kubiak: Prawo medyczne. Warszawa 2010, s. 2010.
nić, iż ich postawa stanowi zagrożenie dla dobra dziecka55. jeżeli natomiast
nić, iż ich postawa stanowi zagrożenie dla dobra dziecka55. jeżeli natomiast