Jednocześnie ustawodawca przekazał organowi zatrzymującemu instrument zastrzeżenia swojej obecności podczas bezpośredniej rozmowy zatrzymanego i jego adwokata. Powyższe prawo zastrzeżenia dotyczy natomiast wyłącznie bezpośredniej rozmowy i nie rozciąga się na inne dostępne formy kontaktu 346.
2) Prawo oskarżonego do korzystania z pomocy obrońcy oraz jego wyboru
Jak to już wcześniej wskazano w rozdziale dotyczącym zasady prawa do obrony w polskim procesie karnym, podstawowym uprawnieniem oskarżonego ( podejrzanego ) wynikającym wprost z gwarantowanego mu prawa do obrony ( art. 42 ust. 2 Konstytucji RP i art. 6 k.p.k. ), jest prawo do korzystania z pomocy obrońcy. Ustanowienie obrońcy oraz jego posiadanie i korzystanie z jego porad podczas postępowania karnego określa się pojęciem obrony formalnej 347. W odróżnieniu od osobistej obrony oskarżonego przez stawianym mu zarzutem ( obrona materialna ) 348.
Wyboru obrońcy może oskarżony ( podejrzany ) dokonać jedynie spośród osób uprawnionych do obrony według przepisów o ustroju adwokatury 349 ( art. 82 k.p.k. ) Zgodnie z obowiązującą ustawą z dnia 26.05.1982 r. – Prawo o adwokaturze osobą uprawnioną do obrony jest co do zasady każdy adwokat. Ponadto zgodnie z art. 77 cyt. ustawy także aplikant adwokacki może zastępując adwokata pełnić obowiązki obrońcy po 6 miesiącach aplikacji adwokackiej przed sądem rejonowym i organami ścigania, zaś po roku i sześciu miesiącach aplikacji adwokackiej przed innymi sądami ( z wyjątkiem
345 P. Tarwacki, Prawo dostępu zatrzymanego procesowo do uprawnionego prawnika jako gwarancja właściwego traktowania, Przegląd Więziennictwa Polskiego 2008, nr 59, s. 33.
346 G. Musialik, Problem kontroli i utrwalania rozmów zatrzymanego z adwokatem, Problemy Prawa Karnego 2000, nr 23, s. 64.
347 P. Wiliński, Zasada prawa do obrony w polskim procesie karnym, Kraków 2006, s. 295.
348 T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 1998, s. 292.
349
Ustrój adwokatury reguluje ustawa z dnia 26.05.1982 r. – Prawo o adwokaturze ( tj. Dz. U. z 2009 r. Nr 146 poz. 1188 z późn. zm. ).
177
występowania przed Sądem Najwyższym, Naczelnym Sądem Administracyjnym, Trybunałem Konstytucyjnym i Trybunałem Stanu ). Przy czym aplikant adwokacki zastępujący obrońcę podczas postępowania karnego korzysta z pełni uprawnień przysługujących obrońcy.
Co do zasady oskarżony osobiście ustanawia swojego obrońcę ( art. 83§1 k.p.k. ).
Stanowi to jego uprawnienie procesowe, gdyż poza przypadkami tzw. obrony obligatoryjnej, oskarżony może, lecz nie musi, w trakcie postępowania karnego korzystać z pomocy
obrońcy. Wyjątkiem od zasady osobistego wyboru obrońcy przez oskarżonego ( podejrzanego ) jest możliwość jego tymczasowego ustanowienia przez inną osobę, do czasu powołania go przez oskarżonego ( podejrzanego ), gdy jest on pozbawiony wolności i tylko do czasu osobistego ustanowienia przez niego obrońcy ( art. 83§1 k.p.k. ). Taka sytuacja może zatem zaistnieć w przypadku zastosowania wobec niego zatrzymania, tymczasowego aresztowania, jak również odbywania kary pozbawienia wolności w tej lub w innej sprawie. Warto podkreślić, iż w omawianym trybie obrońcę oskarżonemu może ustanowić każda osoba fizyczna ( a nie jedynie osoba najbliższa ), a nawet osoba prawna poprzez jej organ.
O ustanowieniu obrońcy przez inną osobę niezwłocznie zawiadamia się oskarżonego ( podejrzanego ). Musi on bowiem dysponować wiedzą dotyczącą tego, iż ustanowiono mu obrońcę. W takiej sytuacji pozbawiony wolności oskarżony posiada uprawnienie do
odwołania upoważnienia do obrony i ustanowienia obrońcą wskazanej osoby. Ponieważ adwokatura powołana została w szczególności do udzielania pomocy
prawnej ( art. 1 ust. 1 Prawa o adwokaturze ), adwokat ma w zasadzie obowiązek podjąć się obrony oskarżonego, który udziela mu upoważnienia do obrony. Powyższy obowiązek obrończy wywodzony jest z tego, iż adwokat może odmówić pomocy prawnej tylko z ważnych powodów, o których informuje zainteresowanego. Wątpliwości co do odmowy udzielenia pomocy prawnej rozstrzyga okręgowa rada adwokacka, a w wypadkach niecierpiących zwłoki - dziekan tej rady ( art. 28 ust. 1 Prawa o adwokaturze ).
Stosunek obrończy nawiązywany jest poprzez udzielenie adwokatowi upoważnienia do obrony. Powyższego upoważnienia do obrony nie można skutecznie udzielić aplikantowi adwokackiemu, gdyż na podstawie art. 77 Prawa o adwokaturze, jest on jedynie uprawniony do zastępowania pełniącego obowiązki adwokata. W praktyce podstawową formą
178
obrony może zostać udzielone do protokołu organu prowadzącego postępowanie karne, w toku wykonywania poszczególnych czynności procesowych ( np. w toku przesłuchania podejrzanego lub rozprawy sądowej ) – art. 83§2 k.p.k. Nawiązanie stosunku obrończego na podstawie upoważnienia do obrony określane jest mianem obrony z wyboru.
W toku postępowania karnego oskarżony ( podejrzany ) może mieć jednocześnie nie więcej niż trzech obrońców ( art. 77 k.p.k. ). Zatem może on upoważnić do obrony jednego obrońcę, jak również dwóch lub trzech adwokatów do działania w procesie karnym w takim charakterze.
Ustanowienie obrońcy przez oskarżonego ( podejrzanego ) uprawnia go do działania w całym postępowaniu, nie wyłączając czynności w postępowaniu wykonawczym po uprawomocnieniu się orzeczenia, chyba że upoważnienie do obrony zawiera ograniczenia w tym względzie. Oskarżony ( podejrzany ) ma bowiem prawo udzielić adwokatowi upoważnienia do obrony na poszczególny etap postępowania karnego ( np. jedynie w postępowaniu przygotowawczym lub przez sadem pierwszej instancji ) – art. 84§1 k.p.k. Ponadto z uwagi na specyfikę stosunku obrończego pomiędzy oskarżonym ( podejrzanym ) a jego obrońcą, oskarżony może w każdej chwili cofnąć udzielone upoważnienie do obrony. Takiej decyzji oskarżony ( podejrzany ) nie jest obowiązany uzasadniać swojemu obrońcy. Najczęstszym powodem cofnięcia upoważnienia do obrony będzie zatem utrata zaufania do obrońcy, jak również niezadowolenie z podejmowanych czynności obrończych lub ich nieefektywność.
Od czasu udzielenia upoważnienia do obrony adwokat staje się obrońcą oskarżonego ( podejrzanego ), co wiąże się z obowiązkiem działania wyłącznie na korzyść bronionej osoby, jak również zakazem podejmowania jakichkolwiek działań, które byłyby dla niej niekorzystne. Wynika to z treści art. 86§1 k.p.k. zgodnie z którym obrońca oskarżonego może przedsiębrać czynności procesowe jedynie na korzyść oskarżonego. Słusznie zatem wskazuje się, iż efektywny udział obrońcy w procesie karnym polega na skutecznym realizowaniu medycznej zasady primum non nocere 350.
W doktrynie procesu karnego przeważa przekonanie, iż charakter statusu obrońcy,
z uwagi na obowiązek podejmowania przez niego jedynie korzystnych dla oskarżonego działań, opiera się na jego uznaniu za pomocnika procesowego oskarżonego. Zatem
350
C. Kulesza, Efektywna obrona w postępowaniu przygotowawczym a favor procuratori , Prokuratura i Prawo 2007, nr 7-8, s. 7,
179
w toku postępowania karnego obrońca pomaga oskarżonemu realizować jego prawo do obrony 351. Charakter udziału obrońcy w postępowaniu karnym jako pomocnika
oskarżonego, moim zdaniem potwierdza także użyte przez ustawodawcę określenie w art. 6 k.p.k., iż oskarżony ma prawo do korzystania z pomocy obrońcy.
Głównym zadaniem obrońcy ( obrońców ) jest ustalenie z oskarżonym najlepszej dla niego strategii obrony. Jednocześnie obrana linia obrony może być w zasadzie dowolna, lecz poprzez jej realizację obrońca oraz oskarżony nie może naruszać obowiązujących norm prawnych. Udział obrońcy w postępowaniu karnym nie wyłącza osobistego działania w nim oskarżonego ( art. 86§2 k.p.k.). Tym samym nawet w sytuacji działania w postępowaniu trzech obrońców oskarżony ma pełne prawo osobiście realizować przysługujące mu
uprawnienia, które składają się na jego prawo do obrony. W zakresie niektórych czynności procesowych, takich jak składanie wyjaśnień, złożenie oświadczenia o odmowie ich
złożenia, lub też poddanie się czynnościom określonym w art. 74§2 k.p.k., oskarżony bezpośrednio w nich uczestniczy i osobiście wykonuje.
Oskarżony ( podejrzany ) ustanawiając obrońcę musi mieć pewność, iż będzie on działał jedynie na jego korzyść. Kolejną poza art. 86§1 k.p.k. normą gwarantującą niniejszą zasadę jest art. 85§1 k.p.k., który stanowi, że obrońca może bronić kilku oskarżonych, jeżeli ich interesy nie pozostają w sprzeczności. Zatem w przypadku ujawnienia okoliczności wskazujących na występującą sprzeczność interesów oskarżonych, którzy upoważnili do obrony tego samego obrońcę, sąd wydaje w tym zakresie postanowienie, zakreślając
oskarżonym termin do ustanowienia innych obrońców. W postępowaniu przygotowawczym, uprawnienia sądu w tym zakresie przysługują prezesowi sądu właściwego do rozpoznania sprawy ( art. 85§2 i 3 k.p.k. ). Na wydane w tym zakresie postanowienie przysługuje zażalenie do sądu wyższej instancji na zasadach ogólnych.
Tym samym w przypadku ujawnienia przez oskarżonego ( podejrzanego ) sprzeczności w obronie jego interesów, względem innego oskarżonego ( podejrzanego ), dysponuje on uprawnieniem do wystąpienia do właściwego sądu w celu stwierdzenia tej sprzeczności oraz zakreślenia terminu do ustanowienia innych obrońców. Omawiana sprzeczność interesów umożliwiająca obronę dwóch lub większej liczby oskarżonych, będzie zachodzić
351 P. Kruszyński: [ w: ] Wykład prawa karnego procesowego, B. Bieńkowska, P. Kruszyński, C. Kulesza, P. Piszczek, Sz. Pawelec, ( red. P. Kruszyński ), Białystok 2012, s. 199.
180
w przypadku wzajemnego ich pomawiania się, jak też złożenia obciążających drugiego oskarżonego depozycji, przy odmowie składania wyjaśnień przez obciążanego oskarżonego. W sytuacji, gdy oskarżony korzysta z pomocy więcej niż jednego obrońcy, każdą
czynność procesową w toku postępowania przygotowawczego lub jurysdykcyjnego, można przeprowadzić w wypadku stawiennictwa przynajmniej jednego z obrońców. Natomiast w przypadku niestawiennictwa wszystkich obrońców oskarżonego, których udział nie jest obowiązkowy, przeprowadzenie czynności procesowej uzależnione jest od wyrażenia zgody przez oskarżonego na wykonanie tej czynności bez udziału obrońców ( art. 117a§1 k.p.k. ). Zatem w przypadku niestawiennictwa na czynność procesową wszystkich obrońców oskarżonego ( podejrzanego ) ma on uprawnienie do niewyrażenia zgody na przeprowadzenie tej czynności.
Przyjęta ustawa z dnia 27.09.2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego
352, dokonuje istotnej zmiany w treści art. 82 k.p.k., zgodnie z którą obrońcą może być jedynie osoba uprawniona do obrony według przepisów o ustroju adwokatury lub ustawy o radcach prawnych. Tym samym od dnia 01.07.2015 r. zgodnie z tą ustawą radcowie prawni zyskają uprawnienia do występowania w procesie karnym w charakterze obrońców. Powyższą zmianą ustawodawca kończy okres sporów obu korporacji prawniczych o zakres uprawnień poszczególnych profesji prawniczych, przyznając radcom prawnym takie same uprawnienia, które dotychczas przysługiwały adwokatom.