Przepis art. 245§1 k.p.k. ustanawia prawo zatrzymanego do skorzystania z pomocy prawnej, poprzez umożliwienie kontaktu z adwokatem i bezpośredniej z nim rozmowy. Zgodnie z jego dosłownym brzmieniem zatrzymanemu na jego żądanie należy niezwłocznie umożliwić nawiązanie w dostępnej formie kontaktu z adwokatem, a także bezpośrednią z nim rozmowę. Nie ulega przy tym najmniejszej wątpliwości, że przewidziane na gruncie tego przepisu uprawnienie zatrzymanego do kontaktu z adwokatem ( nawet przed
173
formalnym przedstawieniem mu zarzutów ) jest egzemplifikacją konstytucyjnego prawa do obrony formalnej, mającego swoje źródło w art. 42 ust. 2 Konstytucji RP 336
.
Ustawodawca celowo posługuje się w omawianej normie pojęciem adwokata, nie zaś obrońcy. Związane jest to z okolicznością, iż w przypadku zatrzymania osoby podejrzanej taki uczestnik postępowania nie może ustanowić obrońcy, a jedynie pełnomocnika w trybie art. 87§2 k.p.k. Zatrzymanie bowiem często następuje w początkowej fazie dochodzenia lub śledztwa wobec osoby, której nie przesłuchano jeszcze w charakterze podejrzanego. Osoba podejrzana jest też określana mianem faktycznie podejrzanego lub nieformalnie
podejrzanego, obejmując tym pojęciem osobę, co do której istnieją przesłanki do przedstawienia zarzutów 337
.
Po przedstawieniu zatrzymanemu zarzutów podejrzany może skontaktować się z adwokatem przed formalnym upoważnieniem go do obrony. Kontakt zatrzymanego z adwokatem powinien być umożliwiony niezwłocznie po wystąpieniu z takim żądaniem ze strony osoby podejrzanej. Zatrzymany może także żądać bezpośredniej rozmowy
adwokatem. Słusznie przyjęto bowiem, że kontakt zatrzymanego z adwokatem „ w początkowej fazie postępowania nakierowanego na ściganie konkretnej osoby, może decydować o dalszych losach postępowania 338
”. W tym wypadku organ, który dokonywał zatrzymania może zastrzec, że przy rozmowie tej będzie obecny funkcjonariusz organu zatrzymującego (art. 245 § 1 k.p.k.).
Powyższe ograniczenie kontaktu zatrzymanego z adwokatem poddane było szerokiej krytyce przedstawicieli doktryny procesu karnego. Stanowiło to podstawę do skierowania przez Rzecznika Praw Obywatelskich wniosku do Trybunału Konstytucyjnego o
stwierdzenie niezgodności art. 245§ 1 k.p.k. z art. 42 ust. 2 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. W następstwie rozpoznania niniejszego wniosku wyrokiem z dnia 11 grudnia 2012 r. Trybunał Konstytucyjny 339, stwierdził, iż art. 245§1 k.p.k. przez to, że nie wskazuje przesłanki, której zaistnienie uprawnia zatrzymującego do obecności przy rozmowie
zatrzymanego z adwokatem, jest niezgodny z art. 42 ust. 2 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji
336 M. Kolendowska – Matejczuk, P. Tarwacki, Istota prawa do pomocy prawnej dla osoby zatrzymanej procesowo, Palestra 2013, nr 7-8, s. 45 i 48,
337 R.A Stefański., Prawo do obrony osoby podejrzanej [ w: ] Z problematyki funkcji procesu karnego ( red. T. Grzegorczyk, J. Izydorczyk, R. Olszewski ), Warszawa 2013, s. 299.
338 P. Hofmański, Zatrzymanie policyjne w świetle nowego kodeksu postępowania karnego, [ w:] Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego. Krótkie komentarze, z. 14, Warszawa 1998, s. 195.
174
RP. Ponadto omawiany przepis utraci swą moc obowiązującą z dniem 22.12.2013 r. - po upływie 12 miesięcy od dnia ogłoszenia tego wyroku w Dzienniku Ustaw RP. Skutkowało to dokonaniem ustawą z dnia 27.09.2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego 340 zmiany art. 245§1 k.p.k. określającego prawo osoby zatrzymanej do kontaktu z adwokatem, poprzez dopuszczenie ograniczenia tego uprawnienia polegającego na
zastrzeżeniu udziału zatrzymującego w rozmowie z adwokatem, jedynie w wyjątkowych wypadkach, uzasadniających szczególnymi okolicznościami. Dokonana zmiana powyższego przepisu, która weszła w życie w dniu 19.11.2013 r. przesądza, iż obecność zatrzymującego podczas rozmowy z adwokatem powinna być sytuacją wyjątkową. Takie ograniczenie może nastąpić przy uwzględnieniu dobra prowadzonego postępowania, w związku z koniecznością zabezpieczenia prawidłowego toku czynności podejmowanych w związku z zatrzymaniem oraz w celu zapobiegnięcia bezprawnego utrudniania postępowania karnego Przy czym funkcjonariusz organu zatrzymującego może skorzystać z tego uprawnienia w bardzo ograniczonym zakresie, gdyż regułą powinno być umożliwienie swobodnej rozmowy adwokata z osobą zatrzymaną. Zaznaczyć należy, iż pod użytym w omawianej normie pojęciem zatrzymującego należy rozumieć przedstawiciela organu ścigania, który dokonał zatrzymania, a nie konkretnego funkcjonariusza, który powyższej czynności dokonał 341
.
Powyższa decyzja organu zatrzymującego jest natychmiast wykonalna. Zaskarżony może zostać w tym przypadku jedynie sposób prowadzenia czynności związanych z zatrzymaniem przeprowadzonym przez funkcjonariusza Policji, w drodze zażalenia do miejscowo właściwego prokuratora w trybie art. 15 ust. 7 ustawy o Policji. Oczywistym jest, iż złożenie takiego środka odwoławczego nie spowoduje zmiany decyzji organu
zatrzymującego z uwagi na to, że okres potrzebny do jego rozpoznania zapewne przekroczy termin stosowanego zatrzymania.
Przyjęte ustawą z dnia 27.09.2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego
342, nowe brzmienie art. 245§1 k.p.k. rozszerza opisane uprawnienie, poprzez możliwość
340 Ustawa z dnia 27.09.2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego ( Dz. U. z dnia 05.11.2013 r. poz. 1282 ).
341
T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Kraków 1998, s. 483.
342 Ustawa z dnia 27.09.2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw ( Dz. U. z dnia 25.10.2013 r. poz. 1247 ).
175
nawiązania przez zatrzymanego kontaktu również z radcą prawnym. Powyższa zmiana wejdzie w życie w dniu 01.07.2015 r.
Adwokat udzielający pomocy prawnej zatrzymanemu nie musi być jego obrońcą. Gdyby w trakcie zatrzymania zostały zatrzymanemu przedstawione zarzuty może on już jako podejrzany udzielić adwokatowi upoważnienia do obrony, w wyniku czego ustanawia go swoim obrońcą343
.
W celu skorzystania w dostępnej formie z kontaktu zatrzymanego z adwokatem
konieczny jest wniosek ze strony zatrzymanego. Co przedstawiono już powyżej w niniejszej rozprawie, organ ścigania dokonujący zatrzymania zobowiązany został do niezwłocznego poinformowania zatrzymanego o jego prawach, w tym do kontaktu z adwokatem. Zatem po żądaniu ze strony zatrzymanego organ procesowy ma obowiązek umożliwić:
- nawiązanie w dostępnej formie kontaktu zatrzymanego z adwokatem, - bezpośrednią rozmowę zatrzymanego z adwokatem.
Uprawnienie do porozumiewania się zatrzymanego z adwokatem stanowi jedną z podstawowych gwarancji osób krótkotrwale pozbawionych wolności w wyniku
zastosowanego środka przymusu, które wynika wprost z posiadanego prawa do obrony formalnej. Istotnym problemem wyłaniającym się na kanwie tego zagadnienia jest dostępna forma tych kontaktów. Omawiana norma nie precyzuje bliżej sposobu porozumiewania się, jednakże nawiązanie kontaktu zatrzymanego z adwokatem może przybrać dowolną formę, w tym rozmowy telefonicznej, wiadomości tekstowej ( SMS ), wysłanie faksu lub
informacji pocztą elektroniczną 344
. Organ ścigania powinien udostępnić na żądanie zatrzymanego niezbędny środek łączności, w celu przekazania stosownej wiadomości. Zatrzymany ma prawo do bezpośredniej rozmowy z adwokatem, co może nastąpić po uprzednim jego zawiadomieniu w opisany wcześniej tzw. dowolny sposób. Do niniejszej bezpośredniej rozmowy może dojść także bez wcześniejszego kontaktu, np. wskutek zawiadomienia adwokata o zastosowaniu zatrzymania przez osobę z kręgu rodziny zatrzymanego. Przeprowadzenie rozmowy w sposób bezpośredni oznacza umożliwienie nawiązania dialogu pomiędzy adwokatem i zatrzymanym bez pośrednictwa środków
343
A. Ludwiczek, Sytuacja prawna adwokata udzielającego zatrzymanemu pomocy prawnej w trybie art. 245§1 k.p.k., Problemy Prawa Karnego 2001, nr 24, s. 105.
344 A. Ludwiczek, Forma porozumiewania się zatrzymanego z adwokatem w trybie art. 245§1 k.p.k., [ w:] Współczesne problemy procesu karnego i wymiaru sprawiedliwości. Księga ku czci Prof. K. Marszała ( red. P. Hofmański i K. Zgryzek ), Katowice 2003, s. 225-226.
176
łączności. Słusznie przy tym wskazuje się w literaturze, iż prawo zatrzymanego dostępu do adwokata, „jeżeli zawiera w sobie uprawnienie osoby zatrzymanej do poufnej rozmowy poza zasięgiem słuchu zatrzymującego, staje się skuteczniejszym środkiem gwarancyjnym, przeciwko złemu traktowaniu 345
”.
Jednocześnie ustawodawca przekazał organowi zatrzymującemu instrument zastrzeżenia swojej obecności podczas bezpośredniej rozmowy zatrzymanego i jego adwokata. Powyższe prawo zastrzeżenia dotyczy natomiast wyłącznie bezpośredniej rozmowy i nie rozciąga się na inne dostępne formy kontaktu 346.