Udział obrońcy tymczasowo aresztowanego w posiedzeniach sądowych w przedmiocie
tymczasowego aresztowania, z uwagi na przedstawione powyżej ograniczenia udziału samego oskarżonego, stanowią podstawowy element reprezentowania stanowiska oskarżonego, w ramach przysługującego mu prawa do obrony. Każda bowiem strona postępowania karnego powinna posiadać tożsame uprawnienia do uczestnictwa w posiedzeniach sądowych, w ramach kontradyktoryjnego procesu karnego.
Udział obrońcy zatrzymanego podejrzanego w posiedzeniu sądu w przedmiocie
tymczasowego aresztowania został wyraźnie przewidziany w treści art. 249§3 k.p.k.
Uprawnienie obrońcy oskarżonego do udziału w tym posiedzeniu sądowym związane jest z obowiązkiem sądu do przesłuchania oskarżonego przed zastosowaniem tego środka
zapobiegawczego. Zawiadomienie obrońcy o terminie przesłuchania nie jest jednakże
372
C. Kulesza, Obrona w sprawach gospodarczych…, s. 217 i przytoczone tam za zgodą Ł. Budźko wyniki jego badań.
198
obowiązkowe, chyba że wnosi o to sam oskarżony, a nie utrudni to przeprowadzenia czynności (art. 249 § 3 k.p.k.). Prawo obrońcy do udziału w posiedzeniu w przedmiocie zastosowania tymczasowego aresztowania oznacza jego uprawnienie do aktywności procesowej, polegającej w szczególności na możliwości zadawania pytań podejrzanemu, składaniu oświadczeń i wniosków związanych z rozpoznawana sprawą 373
. Powyższa regulacja tylko w ograniczonym stopniu czyni zadość wymogom kontradyktoryjności postępowania karnego. Nie likwiduje istniejącego w poprzedniej regulacji prawnej stanu dyskryminacji obrońcy wobec prokuratora, w zakresie uczestnictwa w posiedzeniach sądowych 374
. Słusznie w literaturze podnoszone jest, iż niniejsza regulacja narusza zasadę równość broni procesowej oraz nie zapewnia podejrzanemu pełnych
gwarancji procesowych, w tym prawa do rzetelnego procesu 375. Na wniosek oskarżonego do udziału w jego przesłuchaniu dopuszcza się jego obrońcę, chyba że wykonanie tego wniosku utrudni przeprowadzenie tej czynności ( art. 249§3 zdanie drugie k.p.k.).
Dopuszczenie ustanowionego obrońcy do przesłuchania oskarżonego na jego wniosek jest zatem regułą, zaś odstępstwo od tej zasady może nastąpić w wyjątkowych przypadkach. Może to zaistnieć w sytuacji niemożności stawienia się obrońcy oskarżonego na jego przesłuchania, z uwagi na konieczność pokonania znacznej odległości do miejsca
wykonania tej czynności procesowej. Ostatni zwrot użyty w tym przepisie „ nie utrudni to przeprowadzenia czynności” jest jednakże wyrażeniem nieprecyzyjnym i pozwala na zbyt dużą dowolność interpretacyjną.
Jednakże nawet w przypadku braku zawiadomienia sądu o terminie przeprowadzenia posiedzenia w przedmiocie przesłuchania oskarżonego oraz zastosowania tymczasowego aresztowania istnieje obowiązek dopuszczenia obrońcy, który się stawił. Obrońca może bowiem wcześniej uzyskać informację o miejscu, czasie i przedmiocie przesłuchania od zatrzymanego, który skorzystał z prawa kontaktu z adwokatem w trybie art. 245§1 k.p.k., bądź jego stawiennictwo może wynikać z przypadkowej obecności w sądzie związanej z innymi obowiązkami. Wskazać należy, że takie uregulowanie kwestii zawiadamiania obrońcy o terminie posiedzenia jest naruszeniem prawa do obrony. Postulowane byłoby
373
D. Święcki, Czynności procesowe obrońcy i pełnomocnika w sprawach karnych, Warszawa 2011, s. 72.
374 D. Dudek, Konstytucyjna wolność człowieka a tymczasowe aresztowanie, Lublin 1999, s. 297.
199
de lege ferenda wprowadzenie ustawowego obowiązku powiadomienia przez sąd z urzędu
obrońcy o terminie wskazanego posiedzenia.
W przypadku stosowania tymczasowego aresztowania wobec oskarżonego w toku postępowania sądowego, po wpływie sprawy z aktem oskarżenia do właściwego sądu, strony oraz obrońcy i pełnomocnicy mogą wziąć w nich udział. Ponadto na sądzie ciąży obowiązek ich zawiadomienia o terminie tego posiedzenia ( art. 96§1 k.p.k. w zw. z art. 339§5 k.p.k. ). W razie stosowania izolacyjnego środka zapobiegawczego na rozprawie sądowej, następuje to po przesłuchaniu oskarżonego, z udziałem stron, obrońców i pełnomocników, którzy stawili się na rozprawę, po zawiadomieniu ich o jej terminie ( art. 117§1-3 k.p.k. ).
W postępowaniu dotyczącym przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania
art. 249§5 k.p.k. zapewnia obrońcy oskarżonego i prokuratorowi udział w tym posiedzeniu, zarówno w toku postępowania przygotowawczego jak też jurysdykcyjnego. Tym samym sąd zobligowany jest zawiadomić obrońcę o terminie posiedzenia, zaś niestawiennictwo
należycie zawiadomionego o terminie posiedzenia obrońcy nie tamuje rozpoznania sprawy ( art. 249§5 zdanie drugie k.p.k. ).
Podobnie kształtuje się udział obrońcy oskarżonego w posiedzeniu sądowym dotyczącym:
- przedłużenia tymczasowego aresztowania,
- rozstrzygania wniosku o uchylenie powyższego środka zapobiegawczego, - utrzymania tego środka po wniesieniu aktu oskarżenia w trybie art. 344 k.p.k.,
- postępowania odwoławczego w przedmiocie rozpoznania zażalenia na postanowienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania oraz jego przedłużenia,
- postępowania odwoławczego w przedmiocie nie uwzględnienia złożonego na podstawie art. 254§2 k.p.k. wniosku o uchylenie lub zmianę tymczasowego aresztowania na inny środek zapobiegawczy.
W tej sytuacji również o terminie posiedzeń zawiadamia się obrońcę oskarżonego i prokuratora, lecz ich niestawiennictwo nie stanowi przeszkody w rozpatrzeniu sprawy. Zaznaczyć przy tym należy, iż zaniechanie zawiadomienia przez sąd obrońcy oskarżonego o terminie tych posiedzeń, w tym rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu w
200
przedmiocie zastosowania tymczasowego aresztowania lub jego przedłużenia uważa się jako naruszenie prawa do obrony oraz rażącą obrazę przepisów postępowania 376
.
Na marginesie wskazać należy, iż przepisy kodeksu postępowania karnego nie zawierają unormowania przewidującego obecność publiczności na posiedzeniach sądowych w przedmiocie zastosowania lub przedłużenia tymczasowego aresztowania. Tym samym brak jest tzw. jawności zewnętrznej tych posiedzeń sądowych 377, umożliwiającej
uczestnictwo w nich publiczności, w tym członków rodziny oskarżonego . W niniejszych posiedzeniach w toku postępowania przygotowawczego ma jednakże prawo uczestniczyć pokrzywdzony oraz jego pełnomocnik, jeżeli stawią się na to posiedzenie, pomimo tego, iż sąd nie zawiadamia tych podmiotów o ich terminie ( art. 96§2 k.p.k.) W postępowaniu sądowym prawo takie będzie przysługiwało pokrzywdzonemu i jego pełnomocnikowi, gdy będzie on działał w tej fazie procesu jako strona postępowania ( np. oskarżyciel posiłkowy ) . Jednakże na każdym etapie postępowania pokrzywdzony i jego pełnomocnik nie mogą zaskarżać postanowień sądu wydanych w przedmiocie tymczasowego aresztowania. W tym zakresie prawa pokrzywdzonego reprezentuje w procesie karnym prokurator.
Wskazać w tym miejscu należy na wprowadzoną ustawą z dnia 27.09.2013 r. 378 zmianę treści art. 249§5 k.p.k. od dnia 01.07.2015 r., zgodnie z którą w przypadku posiedzenia dotyczącego przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania oraz rozpoznanie zażalenia na zastosowanie lub przedłużenie tego środka zapobiegawczego, na żądanie
oskarżonego który nie ma obrońcy, sąd obligatoryjnie wyznacza do tej czynności obrońcę z urzędu. Taka zmiana zapewnia oskarżonemu uprawnienie do obrony formalnej oraz
realizuje zasadę kontradyktoryjności postępowania karnego.
7) Uprawnienia oskarżonego i jego obrońcy wynikające z tajemnicy adwokackiej