Zauważyć należy ponadto, iż dokonana zmiana treści art. 79§4 k.p.k. usuwa
dotychczasową niewłaściwą redakcję tego przepisu wskazującą, iż w zakresie ustanowienia obrońcy z urzędu przesadza treść samej opinii biegłych psychiatrów.
4) Prawo zatrzymanego do korzystania z pomocy pełnomocnika
Jak to już zostało omówione przy charakterystyce instytucji zatrzymania, z uwagi na
częste stosowanie tego środka przymusu we wstępnym etapie postępowania
przygotowawczego, dotyczy on częstokroć osoby podejrzanej ( faktycznie podejrzanego ). Przed przedstawieniem zarzutów osoba podejrzana nie jest stroną postępowania, gdyż przymiot taki posiada podejrzany ( art. 299§1 k.p.k.). Nie może zatem ustanowić swojego obrońcy. Ustawodawca jednakże uznając potrzebę uzyskania profesjonalnej pomocy prawnej przez tego uczestnika procesu karnego, przyznaje osobie podejrzanej prawo
ustanowienia pełnomocnika. Koniecznym warunkiem do ustanowienia pełnomocnika przez osobę podejrzaną jest wykazanie, iż wymagają tego jej interesy w toczącym się
postępowaniu ( art. 87§2 k.p.k. ).
359 Uzasadnienie projektu ustawy z dnia 27.09.2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw ( Dz. U. z dnia 25.10.2013 r. poz. 1247 ), druk sejmowy nr 870 – s. 29.
189
Możliwość skorzystania przez osobę podejrzaną z pomocy pełnomocnika może zostać ograniczona przez sąd, a w postępowaniu przygotowawczym przez prokuratora, którzy mogą odmówić dopuszczenia do udziału w postępowaniu pełnomocnika ustanowionego w trybie art. 87§2 k.p.k., jeżeli uzna, że nie wymaga tego obrona interesów osoby nie będącej stroną ( art. 87§3 k.p.k. ). Możliwość zastosowania tego ograniczenia przez organ procesowy wskazuje, iż zakres uprawnień osoby zatrzymanej w tym względzie jest zbyt wąski i nie gwarantuje mu skutecznej obrony 360
.
Przy zastosowaniu wobec osoby podejrzanej środka przymusu w postaci zatrzymania, konieczność ochrony jej interesów w prowadzonym postępowaniu karnym jest oczywista. Zaistniała w tej sytuacji ingerencja organu zatrzymującego w konstytucyjne prawo do wolności osobistej, uzasadnia w każdym przypadku uprawnienie zatrzymanej osoby podejrzanej do ustanowienia swojego pełnomocnika. Szereg uprawnień przysługujących faktycznie podejrzanemu po jego zatrzymaniu, w tym zwłaszcza prawo do złożenia zażalenia na tą czynność, czyni zasadnym przyznanie tej osobie uprawnienia do ustanowienia pełnomocnika.
Pełnomocnikiem może być adwokat lub radca prawny ( art. 88 k.p.k. ) Ponadto może nim być również aplikant adwokacki zastępujący adwokata, na zasadach określonych we wcześniejszym rozdziale niniejszej rozprawy dotyczącym obrońcy oskarżonego, oraz aplikant radcowski zastępujący radcę prawnego na tych samych warunkach 361. Ustanowienie pełnomocnika przez osobę podejrzaną następuje w wyniku udzielonego pełnomocnikowi pełnomocnictwa do udziału w toczącym się postępowaniu, w formie pisemnej lub do protokołu organu prowadzącego postępowanie. Udzielone pełnomocnictwo może być ogólne, czyli upoważniające pełnomocnika do reprezentowania mocodawcy we wszystkich sprawach lub poszczególnych spraw, a także pełnomocnictwem
upoważniającym do udziału lub wykonania jedynie niektórych czynności procesowych ( np. sporządzenia zażalenia ) – art. 89 k.p.k. w zw. z art. 88 k.p.c. W sytuacji pozbawienia wolności w wyniku zatrzymania faktycznie podejrzanego, jego pełnomocnika może tymczasowo ustanowić inna osoba na przedstawionych wcześniej zasadach dotyczących
360 R. A. Stefański , Prawo do obrony osoby podejrzanej [ w: ] Z problematyki funkcji procesu karnego ( red. T. Grzegorczyk, J. Izydorczyk, R. Olszewski ), Warszawa 2013, s. 306.
361
Zgodnie z art. 35¹§1 i 2 ustawy z dnia 06.07.1982 r. o radcach prawnych ( tj. Dz. U. z 2010 r. Nr 10 poz. 65 z późn. zm. ) aplikant radcowski zastępuje radcę prawnego po upływie 6 miesięcy od rozpoczęcia aplikacji radcowskiej przed sądem rejonowym i organami ścigania, zaś po upływie 1 roku i 6 miesięcy od rozpoczęcia aplikacji radcowskiej przed innymi sądami z wyjątkiem Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu
190
obrońcy oskarżonego pozbawionego wolności i tylko do czasu osobistego ustanowienia przez nią pełnomocnika ( art. 88 k.p.k. w zw. z art. 83§1 i 2 k.p.k. ).
Ustanowienie pełnomocnika przez osobę nie będącą stroną powoduje nabycie przez adwokata lub radcę prawnego uprawnień do udziału w postępowaniu. Nie jest bowiem wymagana stosowna decyzja organu procesowego o dopuszczeniu pełnomocnika do działania 362. Zgodnie bowiem z art. 87§2 k.p.k. sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, może odmówić dopuszczenia do udziału w postępowaniu pełnomocnika osoby nie będącej stroną, jeżeli uzna, że nie wymaga tego obrona jej interesów. Brak decyzji negatywnej w tym przedmiocie uprawnia pełnomocnika do działania w postępowaniu. Dopuszczenie pełnomocnika do udziału w postępowaniu lub odmowa jego dopuszczenia, następuje po jego zgłoszeniu się do procesu.
Mankamentem obecnie obowiązujących regulacji w tej materii jest, iż odmowa dopuszczenia pełnomocnika osoby nie będącej stroną ( w tym osoby podejrzanej ) do udziału w postępowaniu podlega zaskarżeniu jedynie w postępowaniu przygotowawczym ( art. 302§1 k.p.k. ). Takie rozstrzygnięcie prokuratora zaskarżalne jest do prokuratora, który jest jego bezpośrednio przełożonym. Uprawnienie do złożenia zażalenia przysługuje w omawianym przypadku osobie podejrzanej i jego pełnomocnikowi. W postępowaniu
jurysdykcyjnym sądowa odmowa dopuszczenia do udziału pełnomocnika osoby nie będącej stroną nie podlega zaskarżeniu ( art. 459§ 1 i 2 k.p.k. ).
Nadmienić należy, iż osoba podejrzana dysponuje uprawnieniem do złożenia wniosku do prezesa sądu właściwego do rozpoznania sprawy o wyznaczenie pełnomocnika z urzędu, gdy w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów ustanowienia
pełnomocnika bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie lub rodziny ( art. 88 k.p.k. w zw. z art. 78§1 k.p.k. ). Po złożeniu takiego wniosku prezes właściwego sądu obowiązany jest zbadać zarówno sytuację majątkową osoby nie będącej stroną oraz okoliczność czy nie posiada pełnomocnika z wyboru. Jednakże prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy nie jest uprawniony do odmowy ustanowienia pełnomocnika z uwagi na to, że nie wymaga tego obrona jej interesów w postępowaniu 363. Podmiotem kompetentnym do podjęcia takiej decyzji jest bowiem zgodnie z art. 87§3 k.p.k. jedynie sąd.
362 R. A. Stefański, Pełnomocnik w procesie karnym, Prokuratura i Prawo 2007, nr 2 , s. 46.
363
P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Tom I, Warszawa 2004, s. 445.
191
Udział dopuszczonego do udziału pełnomocnika w postępowaniu nie wyłącza osobistego działania w nim osoby nie będącej stroną ( w tym osoby podejrzanej ) - art. 88 k.p.k. w zw. z art. 86§ 2 k.p.k.
Osoba podejrzana może mieć jednocześnie nie więcej niż trzech pełnomocników ( art. 88 k.p.k. w zw. z art. 77 k.p.k. ). W sytuacji, gdy osoba niebędąca stroną korzysta z pomocy więcej niż jednego pełnomocnika, każdą czynność procesową w toku postępowania, można przeprowadzić w wypadku stawiennictwa przynajmniej jednego z pełnomocników.
Natomiast w przypadku niestawiennictwa wszystkich pełnomocników osoby niebędącej stroną, których udział nie jest obowiązkowy, przeprowadzenie czynności procesowej uzależnione jest od wyrażenia zgody przez tę osobę na wykonanie tej czynności bez udziału obrońców ( art. 117a§2 k.p.k. w zw. z art. 117a§1 k.p.k. ). Zatem w przypadku
niestawiennictwa na czynność procesową wszystkich pełnomocników osoba niebędąca stroną ( w tym także osoba podejrzana ) posiada uprawnienie do niewyrażenia zgody na przeprowadzenie tej czynności.
Praktyka procesowa ujawnia, iż na etapie postępowania przygotowawczego z pomocy pełnomocnika ustanowionego na podstawie art. 87§2 k.p.k. korzystają osoby, które
obawiają się, aby ich udział w postępowaniu nie zakończył się przedstawieniem im zarzutu
364
. Jednakże najczęściej po zatrzymaniu osoby podejrzanej w krótkim odstępie czasu następuje przedstawienie jej zarzutów, co stanowi drogę do ustanowienia już przez podejrzanego, adwokata działającego jako pełnomocnika osoby podejrzanej, obrońcą podejrzanego 365. Oczywistym jednakże jest, iż podejrzany nie ma obowiązku ustanawiania pełnomocnika swoim obrońcą, gdyż dysponuje prawem wyboru dowolnego obrońcy. Ustawa karno-procesowa nie określa wprost jakie uprawnienia posiada pełnomocnik ustanowiony przez osobę niebędąca stroną ( w tym osobę podejrzaną ) w trybie art. 87§2 k.p.k. Należy jednakże przyjąć, że niniejsze uprawnienia ograniczone są prawami
posiadanymi w procesie karnym przez tę osobę – mocodawcę pełnomocnika. W omawianej tematyce rozprawy, do uprawnień pełnomocnika zatrzymanej osoby podejrzanej należy zaliczyć w szczególności prawo do:
364 P. Kruszyński, Sz. Pawelec [ w: ] Wykład prawa karnego procesowego, B. Bieńkowska, P. Kruszyński, C. Kulesza, P. Piszczek, Sz. Pawelec, ( red. P. Kruszyński ), Białystok 2012, s. 202.
192
- uzyskania informacji o przyczynach faktycznych i prawnych zatrzymania osoby podejrzanej, jak również tego o jakie przestępstwo podejrzewa się osobę podejrzaną, - udziału w wysłuchaniu zatrzymanej osoby podejrzanej w trybie art. 244§2 k.p.k., - złożenia zażalenia na zatrzymanie w trybie art. 246§1 k.p.k.,
- umożliwienia nawiązania w dostępnej formie kontaktu z zatrzymanym oraz bezpośredniej z nim rozmowy, na wniosek zatrzymanej osoby podejrzanej zgodnie z art. 245§1 k.p.k., - uzyskania za zgodą prokuratora dostępu do akt postępowania w trybie art. 156§5 k.p.k. Zaznaczyć należy, iż uprawnienie do kontaktu z zatrzymaną osobą podejrzaną dotyczy jedynie pełnomocnika będącego adwokatem, o czym przesądza treść art. 245§1 k.p.k. Po stwierdzeniu niekonstytucyjności tego przepisu przez omówiony uprzednio wyrok TK z dnia 11.12.2012 r., sygn. K 37/11, istnieje pilna potrzeba jego dostosowania do wymogów konstytucji oraz zmienionej treści art. 88 k.p.k. Ustawodawca w tym ostatnim przepisie przesądził, iż pełnomocnikiem zatrzymanej osoby podejrzanej może być poza adwokatem także radca prawny. Konsekwencją tego stała się zmieniona w wyniku nowelizacji z dnia 27.09.2013 r. treść art. 245§1 k.p.k. przyznająca pełnomocnikowi w osobie radcy prawnego takie same uprawnienia jak adwokatowi.
Kolejną istotną zmianą wprowadzoną ustawą z dnia 27.09.2013 r. jest nowy art. 87 a, dający stronie innej niż oskarżony uprawnienie do żądania wyznaczenia pełnomocnika z urzędu, zarówno do udziału w całym postępowaniu, jak też w celu dokonania określonej czynności procesowej w toku postępowania sądowego. W przypadku wystąpienia przez stronę inną niż oskarżony, która nie ma pełnomocnika z wyboru, ze stosownym wnioskiem prezes sądu, sąd lub referendarz sądowy, będą w istocie zobligowani do ustanowienia pełnomocnika.
Pełnomocnik zatrzymanej osoby podejrzanej nie dysponuje pozostałymi uprawnieniami obrońcy podejrzanego, w tym w szczególności prawa do: składania wniosków dowodowych zgłaszanych w trybie art. 167 k.p.k., 315§1 k.p.k. i art. 316§1 k.p.k., jak również udziału w tych czynnościach w toku postępowania przygotowawczego.
193
5) Prawo tymczasowo aresztowanego do porozumiewania się z obrońcą oraz