Dopuszczenie dowodu z wyjaśnień składanych przez podejrzanego w toku śledztwa lub dochodzenia związane jest ściśle z instytucją przedstawienia zarzutów opisaną w art. 313§1 k.p.k. Jest to kluczowa dla postępowania przygotowawczego instytucja procesowa, która oddziela fazę postępowania prowadzonego w sprawie ( in rem ) od fazy postępowania prowadzonego przeciwko osobie ( ad personam ) w śledztwie lub dochodzeniu.
Zainicjowanie postępowania prowadzonego w fazie ad personam rozpoczyna ściganie karne
245
. Przedstawienie uprawnień procesowych zatrzymanego związanych z przedstawieniem zarzutu, dotyczy bezpośrednio sfery związanej z jego prawem do obrony z ujęciu
materialnym. Ponadto przedstawienie tych zagadnień ma istotny wpływ także na ewentualne zastosowanie wobec zatrzymanego izolacyjnego środka zapobiegawczego, który jak to wspomniano wcześniej w sposób negatywny wpływa na korzystanie przez aresztowanego z jego uprawnień procesowych.
Instytucja przedstawienia zarzutów składa się na pewien nierozerwalny ciąg czynności procesowych, następujących po sobie w ściśle określonej kolejności. Na powyższy ciąg czynności procesowych składa się:246
- sporządzenie postanowienia o przedstawieniu zarzutów,
- niezwłoczne ogłoszenie ( odczytanie ) jego treści podejrzanemu,
- pouczenie podejrzanego o prawie podania mu ustnie podstaw zarzutów lub żądania uzasadnienia postanowienia o przedstawienia zarzutów na piśmie,
- podanie podejrzanemu ustnie podstaw zarzutów w przypadku złożenia takiego wniosku, - przesłuchanie podejrzanego,
- doręczenie w terminie 14 dni podejrzanemu i ustanowionemu obrońcy pisemnego uzasadnienie postanowienia o przedstawieniu zarzutów w przypadku złożenia takiego wniosku.
245 Z. Młynarczyk, Przedstawienie zarzutów, badanie wniosków dowodowych, niektóre czynności dowodowe oraz zaznajomienie z materiałami postępowania przygotowawczego, Prokuratura i Prawo 1995, nr 7-8, s. 129.
246
Porównaj także: S. Stachowiak, Przedstawienie zarzutów w kodeksie postępowania karnego, Prokuratura i Prawo 1999, nr 2, s. 28-34.
123
Zgodnie z treścią art. 300 k.p.k. przyjęcie wyjaśnień złożonych przez podejrzanego w trakcie pierwszego przesłuchania musi zostać poprzedzone pouczeniem go o jego
uprawnieniach:
- do składania wyjaśnień,
- do odmowy składania wyjaśnień lub odpowiedzi na poszczególne pytania, - do składania wniosków o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia, - do korzystania z pomocy obrońcy,
- do żądania przesłuchania go z udziałem ustanowionego obrońcy,
- oraz o obowiązkach i konsekwencjach wskazanych w art. 74, 75, 138 i 139 k.p.k.
Pouczenie o tej treści należy doręczyć podejrzanemu na piśmie, zaś podejrzany złożeniem podpisu potwierdza otrzymanie takiego pouczenia. Dopiero wówczas organ procesowy przedstawiający zarzuty podejrzanemu przystępuje do przyjęcia wyjaśnień składanych przez podejrzanego lub jego oświadczenia o odmowie ich złożenia. Jednakże w tym miejscu należy ponownie przypomnieć o prawie podejrzanego do milczenia, którego zakres przedstawiono we wcześniejszej części tej rozprawy.
Nadmienić należy, iż ustawą z dnia 27.09.2013 r. o zmianie k.p.k.247, od 01.07.2015 r. przepisowi art. 300 k.p.k. nadano nowe brzmienie, które poszerza dotychczasowe pouczenie podejrzanego o jego uprawnienia do:
- informacji o treści zarzutów i ich zmianach,
- do wystąpienia o obrońcę z urzędu w wypadku, gdy nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie lub rodziny,
- do żądania przesłuchania z udziałem obrońcy,
- skierowaniu sprawy do mediatora w celu przeprowadzenia postępowania mediacyjnego, - korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim.
247 Ustawa z dnia 27.09.2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw ( Dz. U. z dnia 25.10.2013 r. poz. 1247 ).
124
Ponadto wprowadzony ustawą z dnia 27 września 2013 r. art. 300§3 k.p.k. nakłada na Ministra Sprawiedliwości określenia w drodze rozporządzenia wzoru pouczenia
podejrzanego o jego uprawnieniach i obowiązkach, uwzględniając konieczność zrozumienia pouczenia także przez osoby nie korzystające z pomocy obrońcy. Wskazane zmiany ocenić należy pozytywnie, gdyż podejrzany powinien być już możliwie wcześnie poinformowany o swoich prawach i obowiązkach, aby efektywnie uczestniczyć w kontradyktoryjnym procesie karnym.
Wskazać należy także, iż uprawnienia procesowe podejrzanego lub oskarżonego oraz osób podlegających ENA do informacji dotyczących przysługujących im praw w postępowaniu karnym zapewnia dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 25.05.2012 r.248. Odmienny tryb postępowania związany z przyjęciem wyjaśnień składanych przez podejrzanego w toku postępowania przygotowawczego określony został w ustawie
procesowej w art. 308§2 k.p.k. oraz w art. 325g§1 k.p.k. Pierwszy z cytowanych przepisów określa przedstawienie zarzutów podejrzanemu w ramach dochodzenia ( śledztwa ) w niezbędnym zakresie, nawet przed wydaniem postanowienia o jego wszczęciu. W takim przypadku organ prowadzący postępowanie przesłuchuje osobę podejrzaną w charakterze podejrzanego, bez uprzedniego wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów.
Przesłuchanie niniejsze rozpoczyna się od informacji podejrzanego o treści zarzucanych mu czynów. Taka czynność procesowa przesłuchania podejrzanego w sprawach, w których prowadzenie śledztwa jest obowiązkowe wymaga wydania w ciągu 5 dni od dnia jego przesłuchania postanowienia o przedstawieniu zarzutów. W przypadku braku podstaw do sporządzenia tego postanowienia, postępowanie prowadzone w stosunku do osoby podejrzanej umarza się ( art. 308§3 k.p.k. ).
Kolejną odrębną regulację w zakresie trybu przedstawiania zarzutów przewiduje wspomniany art. 325g§1 k.p.k., regulujący uproszczenia postępowania w ramach
dochodzenia. Zgodnie z cytowanym przepisem w wersji obowiązującej od dnia 12.07.2007 r., w przypadku przesłuchania podejrzanego w ramach dochodzenia nie jest wymagane sporządzenie postanowienia o przedstawieniu zarzutów, chyba że podejrzany jest tymczasowo aresztowany. Przesłuchanie osoby podejrzanej rozpoczyna się wówczas od powiadomienia o treści przedstawionego zarzutu wpisanego do protokołu przesłuchania.
248
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/13/UE z dnia 22.05.2012 r. w sprawie prawa do informacji w postępowaniu karnym ( Dz. U. UE L 142/1 z dnia 01.06.2012 r.)
125
Osobę tę od chwili rozpoczęcia przesłuchania uważa się za podejrzanego ( art. 325g§2 k.p.k. ). W każdym z opisanych powyżej przypadków przesłuchanie podejrzanego przeprowadzone zostanie prawidłowo, zaś zdobyty w ten sposób dowód z wyjaśnień podejrzanego będzie dowodem pełnowartościowym.
Zaznaczyć należy, że właśnie od czasu wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów albo postawienia zarzutu w formie ustnej, którego treść wpisana została do protokołu osoba uzyskuje status prawny podejrzanego. Od tego też czasu przysługuje takiej osobie uprawnienie do zgłoszenia żądania przewidzianego w art. 301 k.p.k., dotyczące umożliwienia przesłuchania podejrzanego z udziałem ustanowionego obrońcy 249
. W przypadku składania wyjaśnień przez podejrzanego z udziałem ustanowionego obrońcy oczywistym jest, że obowiązuje samodzielność w składaniu wyjaśnień przez podejrzanego. W praktyce jednakże wielokrotnie zdarza się, że w trakcie przesłuchania obrońca próbuje przekraczając swoje kompetencje „zastępować” podejrzanego w składaniu przez niego wyjaśnień.
Dotychczasowa praktyka przesłuchania podejrzanego przez organy procesowe w toku postępowania przygotowawczego, w oparciu a contrario o regułę wyrażoną w treści art. 386§1 k.p.k. dotyczącą przesłuchania oskarżonego na rozprawie, nakazuje rozpoczynać tą czynność procesową od pytania, czy podejrzany przyznaje się do popełnienia zarzucanego mu czynu oraz czy chce złożyć wyjaśnienia. Następnie oświadczenie podejrzanego czy przyznaje się do popełnienia zarzucanego mu czynu czy też nie, a także wyjaśnienia przez niego składane ustnie wpisuje się do protokołu. Zgodnie bowiem z art. 143§1 pkt. 2 k.p.k. przesłuchanie oskarżonego obligatoryjnie wymaga spisania protokołu. Jest to podstawowy tryb przyjmowania wyjaśnień podejrzanego, gdyż ustawa procesowa umożliwia także złożenie wyjaśnień przez podejrzanego na piśmie w toku postępowania przygotowawczego. Dowód z pisemnych wyjaśnień podejrzanego zastanie omówiony w dalszej części tego opracowania.
Każde przesłuchanie podejrzanego powinno zostać przeprowadzone w sposób umożliwiający swobodne wypowiedzenie się osoby przesłuchiwanej, a dopiero następnie można zadawać pytania zmierzające do uzupełnienia, wyjaśnienia lub kontroli wypowiedzi podejrzanego. Regułę opisaną powyżej wyraża treść art. 171§1 k.p.k., zgodnie z którym
249
Podobnie: S. Stachowiak, Przesłuchanie podejrzanego z udziałem obrońcy, Prokuratura i Prawo 1997, nr 12, s. 21-24.
126
ustawodawca przyjął mieszaną metodę każdego przesłuchania, w tym również przesłuchania podejrzanego.
Metoda ta wyróżnia dwie fazy: - wypowiedzi spontanicznej,
- pytań kierowanych do osoby przesłuchiwanej 250.
Oczywistym jest, iż w praktyce nie zawsze przesłuchanie podejrzanego zawiera obydwie omówione powyżej fazy tej czynności procesowej. W zależności od wyboru przez
podejrzanego sposobu realizacji swego prawa do obrony, zaistnieć mogą następujące warianty:
- w przypadku odmowy składania wyjaśnień brak obydwu faz przesłuchania metodą mieszaną,
- w przypadku odmowy składania wyjaśnień oraz nie skorzystania z prawa do odmowy odpowiedzi na zadawane pytania, wystąpi jedna faza pytań kierowanych do osoby przesłuchiwanej.
- w przypadku składania wyjaśnień wystąpią obydwie fazy przesłuchania metodą mieszaną. Jak słusznie zauważa K. Krasny 251 w niezbyt odległej przeszłości problem swobody wypowiedzi osoby przesłuchiwanej, głównie podejrzanego, w toku postępowania
przygotowawczego miał bardzo istotne znaczenie, zwłaszcza praktyczne, w której praca śledcza organów ścigania opierała się głównie na osobowych źródłach dowodowych. Jednakże w dalszym ciągu w praktyce często dochodzi do badania na etapie postępowania jurysdykcyjnego, czy wyjaśnienia złożone przez oskarżonego w śledztwie lub dochodzeniu przed policjantem zostały złożone z zachowaniem swobody wypowiedzi. Pojawia się bowiem dość często zarzut ze strony oskarżonych, iż złożyli oni wyjaśnienia w sytuacji stosowanego przymusu, siły fizycznej lub groźby bezprawnej ze strony przesłuchującego policjanta.
Warto zauważyć, że do czasu wejścia w życie k.p.k. z 1969 r. polska ustawa karno-procesowa nie przewidywała uregulowania wprost odnoszącego się do tego problemu.
250 M. Czekaj, Problematyka pytań zadawanych przesłuchiwanym w nowym kodeksie postępowania karnego, Prokuratura i Prawo 1998, nr 4, s. 15-26.
127
Ustawodawca procesowy dopiero w przepisie art. 157§1 i 2 d. k.p.k. z 1969 r. utrwalił uznawaną także uprzednio zasadę, iż osobie przesłuchiwanej należy umożliwić swobodne wypowiedzenie się w granicach określonych celem danej czynności. Przyjęto ponadto, że wyjaśnienia, zeznania lub oświadczenia złożone w warunkach wyłączających możność swobodnej wypowiedzi nie mogą stanowić dowodu.
Obowiązujący k.p.k. w przepisie art. 171 reguluje szereg zakazów, których zadaniem jest ochrona zasady swobody wypowiedzi osoby przesłuchiwanej. Powyższe regulacje są istotne w przypadku naruszenia swobody wypowiedzi przesłuchiwanych osób tymczasowo pozbawionych wolności w trakcie postępowania karnego. Stosowanie izolacyjnych środków przymusu i szczególna sytuacja osób pozbawionych wolności ułatwia organom procesowym wykonywanie czynności procesowych, których celem jest uzyskanie pożądanych informacji dotyczących zarzucanego podejrzanemu czynu, bądź innych zdarzeń pozostających w zainteresowaniu tych organów. Wskazuje się bowiem, iż podejrzany występuje w
podwójnej roli w procesie karnym, tj. zarówno strony postępowania, jak też osobowego źródła dowodowego. Powoduje to, iż stosowanie w szczególności izolacyjnych środków przymusu może wpływać na jego zachowanie i treść oświadczeń podejrzanego podczas wykonywanych z jego udziałem czynności dowodowych 252
. Nie ulega bowiem
wątpliwości, iż w przypadku pozbawienia podejrzanego wolności wzrasta jego gotowość do współpracy z organami procesowymi.
W literaturze podkreśla się, iż występują przypadki nadużywania stosowania
tymczasowego aresztowania w celu stworzenia przesłanek do uzyskania od podejrzanego, przy wykorzystaniu szczególnych warunków jego izolacji, informacji dotyczących
zarzucanego mu czynu lub innych zdarzeń objętych prowadzonym postępowaniem
przygotowawczym 253. Takie sytuacje stanowią jednoznaczne przypadki nadużycia prawa, również w zakresie przyjętych w art. 171 k.p.k. zasad swobody wypowiedzi osoby
przesłuchiwanej.
252 B. Nita, Konstytucyjne znaczenie zasady nemo tenetur se ipsum accusare, [ w: ] Rzetelny proces karny. Księga jubileuszowa Prof. Zofii Świdy, Warszawa 2009, s. 220-222.
253Powyższe sytuacje określane są w literaturze mianem tzw. aresztów wydobywczych: n. p. P. Kardas, Środki zapobiegawcze w polskim procesie karnym – analiza aktualnego stanu prawnego w kontekście praktyki stosowania prawa praz propozycje nowych rozwiązań ustawowych. Artykuł dyskusyjny”, s. 3-4, – artykuł opublikowany na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości w zakresie działalności Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego przy Ministrze Sprawiedliwości RP w 2013.
128
Zgodnie z art. 171§4 k.p.k. nie wolno zadawać pytań sugerujących osobie przesłuchiwanej treść odpowiedzi, zaś w przypadku zadania takiego pytania organ
przesłuchujący uchyla takiego rodzaju pytanie ( art. 171§6 k.p.k. ). W doktrynie przyjmuje się, iż stosowanie podstępnych zabiegów w trakcie przesłuchania oskarżonego może wiązać się zadawaniem tej osobie w toku przesłuchania pytań sugerujących treść odpowiedzi 254
. Choć zakaz takich praktyk wynika wprost z treści cytowanego art. 171§4 k.p.k., a pytania sugerujące winny zostać uchylone w trakcie przesłuchania, to w przypadku nie uchylenia takiego pytania, wypowiedzi zawarte przez oskarżonego w wyjaśnieniach nie podlegają automatycznej dyskwalifikacji.
W świetle bowiem art. 171§7 k.p.k. wskazana wyżej wypowiedź oskarżonego nie mogłaby stanowić dowodu jedynie wtedy, gdy zadawane pytania sugerujące faktycznie uniemożliwiły oskarżonemu swobodne kształtowanie odpowiedzi na te pytania. W przypadku zaś, gdy taki podstępny zabieg osoby zadającej pytanie nie powiódł się, w tym sensie iż oskarżony wykroczył w swojej odpowiedzi poza schemat zawarty w pytaniu, niniejsze wyjaśnienia ocenić należy jako dowód pełnowartościowy. W praktyce przypadki braku uchylania pytań sugerujących, jak też zadawania tych pytań przez organ
przesłuchujący oskarżonego występują sporadycznie.
Niedopuszczalnym jest ponadto w myśl art. 171§4 k.p.k.:
- wpływanie na wypowiedzi osoby przesłuchiwanej za pomocą przymusu lub groźby bezprawnej,
- stosowanie hipnozy albo środków chemicznych lub technicznych wpływających na procesy psychiczne osoby przesłuchiwanej albo mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji jej organizmu w związku z przesłuchaniem.
W przypadku, gdy wyjaśnienia, zeznania oraz oświadczenia złożone zostaną w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi lub uzyskane wbrew zakazom
wymienionym w §5 nie mogą stanowić dowodu ( art. 171§7 k.p.k. ). Ustawodawca nie wskazał jednakże w jaki sposób ma nastąpić wyłączenie zdobytego w ten sposób dowodu z postępowania karnego. W związku z tym w doktrynie procesu karnego występują
rozbieżne stanowiska co do trybu wyłączania tego dowodu 255
. Najrozsądniejszym spośród
254 B. Kurzępa, Stosowanie podstępu w toku czynności karno-procesowych, Prokurator 2002, nr 3-4, s. 15-25.
255
B. Kurzępa, Tryb wyłączania dowodu nielegalnego jako gwarancja praw jednostki, Prokurator 2003, nr 3-4, s. 58-63.
129
rozwiązań wskazywanych przez przedstawicieli doktryny jest stanowisko, zgodnie z którym dowody takie należy eliminować z postępowania karnego poprzez postanowienie
prokuratora ( w postępowaniu przygotowawczym ), bądź postanowienia sądu ( w postępowaniu jurysdykcyjnym ). W celu wyłączenia z procesu karnego dowodu
uzyskanego wbrew zakazom wskazanym w art. 171§5 k.p.k., wystarczające jest uprawdopodobnienie zaistnienia warunków wyłączających swobodę wypowiedzi 256
.
Nadmienić należy, że zgodnie z § 166 regulaminu prokuratorskiego z 2010 r. w przesłuchaniu podejrzanego dokonywanym przez prokuratora nie może brać udziału lub być przy tej czynności obecny funkcjonariusz Policji lub innego organu prowadzonego postępowanie. Nie może także brać udziału w przesłuchaniu podejrzanego funkcjonariusz
organu, który wykonywał czynności procesowe z udziałem przesłuchiwanego podejrzanego. Czynność procesowa w postaci przesłuchania podejrzanego, jak to wcześniej
zaznaczono wymaga spisania protokołu, przez co ustawa procesowa nałożyła na organ procesowy przeprowadzający przesłuchanie szereg obowiązków. Podejrzany zaś uzyskał w związku z tym kolejne uprawnienia, które mają charakter gwarancyjny. Do uprawnień podejrzanego w związku z protokołowaniem jego wyjaśnień zaliczyć należy:
- żądanie zamieszczenia w protokole z pełną dokładnością wszystkiego co dotyczy praw lub interesów podejrzanego ( art. 148§2 k.p.k. ),
- żądanie odczytania fragmentów wyjaśnień wciągniętych do protokołu ( art. 148§4 k.p.k. ), - konieczność odczytania protokołu przed jego podpisaniem przez podejrzanego, o czym należy uczynić wzmiankę w protokole ( art. 150§1 k.p.k. ),
- możliwość zgłoszenia przez podejrzanego przed podpisaniem protokołu zarzutów co do jego treści ( art. 150§2 k.p.k. ),
- możliwość złożenia wniosku o sprostowanie protokołu, wskazując na nieścisłości i opuszczenia w jego treści ( art. 152 k.p.k. ).
Natomiast organ procesowy dokonując przesłuchania podejrzanego oraz protokołowania jego wyjaśnień jest zobowiązany:
256
J. Grajewski, L. K. Paprzycki i M. Płachta, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Kraków 2003, Tom I, s. 422.
130
- do zawarcia w protokole przesłuchania wszystkich elementów wskazanych w art. 148§1 k.p.k. ( w tym oznaczenia czynności, miejsca, czasu, osób w niej uczestniczących ), - do zamieszczenia w protokole wyjaśnień podejrzanego z możliwą dokładnością ( art. 148§2 k.p.k. ),
- nie zastępowania treści wyjaśnień podejrzanego odwoływaniem się do innych protokołów ( art. 148§3 k.p.k.),
- podpisania protokół przesłuchania podejrzanego ( art. 150§1 k.p.k. ),
- wciągnięcia do protokołu zarzutów podejrzanego co do jego treści wraz ze swoim oświadczeniem ( art. 150§2 k.p.k.),
- omówienia skreśleń i poprawek poczynionych w protokole ( art. 151§1 k.p.k. ), - dokonać sprostowania protokołu przesłuchania podejrzanego, w przypadku zgłoszenia takiego wniosku oraz istnienia ku temu podstaw ( art. 153§1 k.p.k.).
Zaznaczyć należy także, iż złożony wniosek o sprostowanie, bez względu na to w jaki sposób zostanie załatwiony przez organ procesowy, stanowi zawsze załącznik do protokołu, którego wniosek dotyczy 257
.
Oczywistym jest, iż oskarżonemu przysługuje prawo do złożenia wyjaśnień takiej treści oraz zakresie, jakie oskarżony uważa za stosowne. Doprecyzować jednakże należy, iż treść wyjaśnień oskarżonego ograniczona może być jedynie zakresem stawianych oskarżonemu zarzutów. Powyższe należy wywodzić zwłaszcza z uregulowania zawartego w art. 171§6 k.p.k., umożliwiającego organowi przesłuchującemu oskarżonego uchylanie kierowanych do niego nieistotnych pytań.
Przyjmując wyjaśnienia składane przez oskarżonego organ procesowy winien pamiętać, że jedną z reguł związanych z tą czynnością procesową jest występująca prawidłowość, iż każda osoba zawsze pamięta więcej niż to może sobie spontanicznie przypomnieć i o tym opowiedzieć. Zapewne ta zasada przyświecała ustawodawcy, który w obecnie
obowiązującym art. 176§1 k.p.k. po raz pierwszy wprowadził do ustawy procesowej uprawnienie umożliwiające złożenie przez oskarżonego wyjaśnień na piśmie w toku postępowania przygotowawczego. Jest to swoisty ukłon w kierunku zapewnienia
131
oskarżonemu, w przypadku wyrażenia takiej chęci, komfortu złożenia pisemnych wyjaśnień. Zapewne wielu oskarżonych poprzez własnoręczne zredagowanie swoich wypowiedzi zapewni sobie w ten sposób prawo do złożenia swobodnych, pełnych oraz bardziej precyzyjnych wyjaśnień. Złożenie pisemnych wyjaśnień przez oskarżonego w toku dochodzenia lub śledztwa stanowi uzupełnienie jego ustnego przesłuchania 258
. Przy czym przyjmuje się, iż tak samo jak złożenie wyjaśnień przez oskarżonego ustnie do protokołu, również złożenie przez niego wyjaśnień w formie pisemnej może nastąpić kilkakrotnie w tej samej sprawie, jednakże zawsze następuje to w trakcie jego przesłuchania . Dotyczy to chociażby sytuacji składania przez oskarżonego każdorazowo wyjaśnień uzupełniających dotychczasowe wyjaśnienia.
W myśl cytowanego przepisu zasadą jest, iż na żądanie oskarżonego lub jego obrońcy organ procesowy prowadzący postępowanie przygotowawcze powinien umożliwić złożenie przez oskarżonego pisemnych wyjaśnień. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 07.11.2007 r.259 „organ procesowy nie może z urzędu ( bez owego „żądania” samego podejrzanego ) zdecydować o takiej formie złożenia przez niego wyjaśnień. To bowiem tylko do podejrzanego lub jego obrońcy należy wybór formy złożenia wyjaśnień.
Podejrzany może złożyć wyjaśnienia na piśmie verba legis „ w toku przesłuchania ”, co oznacza, że winny być one sporządzone w trakcie ustnego przesłuchania. Wyjaśnienia składane przez podejrzanego w formie pisemnej nie mają samoistnego bytu, ale stanowią załącznik do protokołu przesłuchania podejrzanego, wyjaśnienia te mają charakter
komplementarny. Nie jest zatem możliwe złożenie pisemnych wyjaśnień bez sporządzenia protokołu przesłuchania. Dopiero spełniające te wymogi pisemne wyjaśnienia oskarżonego stanowią pełnoprawny dowód w sprawie i podlegają w warunkach określonych w art. 389§1 k.p.k. odczytaniu na rozprawie głównej „.
W przypadku składania przez oskarżonego pisemnych wyjaśnień przesłuchujący podejmuje środki zapobiegające porozumiewaniu się oskarżonego z innymi osobami w czasie spisywania wyjaśnień ( art. 176§1 zd.2 k.p.k. ). Odseparowanie oskarżonego
składającego pisemne wyjaśnienia od innych osób, oznacza odizolowanie także od swojego obrońcy. Wyrażana jest tutaj bowiem zasada samodzielnego składania wyjaśnień przez oskarżonego. Oczywistym wydaje się, że organ postępowania przyjmujący pisemne wyjaśnienia oskarżonego zobowiązany jest do dostarczenia mu wszelkich niezbędnych
258
T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Kraków 2003, s. 458, teza 1.
132
materiałów i środków pisarskich, które będą użyte w trakcie tej czynności procesowej. Również i w trakcie składania pisemnych wyjaśnień przez oskarżonego swoboda jego wypowiedzi musi zostać zapewniona poprzez pozostawienie mu odpowiedniego czasu na pełne ustosunkowanie się do stawianych zarzutów.
Z ważnych powodów przesłuchujący może odmówić wyrażenia zgody na złożenie przez oskarżonego wyjaśnień na piśmie – art. 176§2 k.p.k. Jednakże bliżej ustawa procesowa nie precyzuje w jakich przypadkach może nastąpić odmowa uwzględnienia takiego żądania oskarżonego. Już samo użycie zwrotu „żądanie” w treści art. 176§1 k.p.k. uwidacznia, że omawiane uprawnienie oskarżonego ma daleko idący charakter. Tym samym odmowa uwzględnienia takiego żądania powinna w zasadzie nie występować. Zgoda w tej materii powinna zatem być regułą. Przyjmuje się jednakże, iż wyjątkowy sprzeciw co do złożenia przez oskarżonego pisemnych wyjaśnień może nastąpić w sytuacji konieczności