Sądowa kontrola pozbawienia wolności wynika zarówno z art. 41 ust. 2 Konstytucji RP, jak również art. 5 ust. 4 EKPC oraz art. 9 ust. 4 MPPOiP. Zgodnie z tymi regulacjami każdy pozbawiony wolności, nie na podstawie wyroku sądowego, ma możliwość odwołania się do sądu w celu ustalenia legalności pozbawienia wolności oraz zarządzenia jego zwolnienia, w przypadku stwierdzenia niezgodnej z prawem decyzji właściwego organu.
Prawo złożenia do sądu zażalenia na zatrzymanie jest niezwykle istotnym spośród środków prawnych przysługujących osobie zatrzymanej. Poprzez wniesienie tego środka odwoławczego zatrzymany lub jego obrońca można domagać się w trybie art. 246§1 k.p.k. zbadania zasadności, legalności oraz prawidłowości zastosowanego zatrzymania. Chociaż cytowany przepis nie określa terminu do wniesienia zażalenia, w powyższym zakresie znajduje zastosowanie art. 460 k.p.k. wskazujący, iż wynosi on 7 dni od daty dokonania tej czynności – zatrzymania osoby ( art. 467§1 k.p.k. ) 305
lub po jej zwolnieniu 306.
Uwzględniając gwarancje procesowe uprawnień zatrzymanego słusznie wskazuje się, iż wniesienie zażalenia przez osobę zatrzymaną po jej zwolnieniu bezpośrednio do sądu stanowi realizację jej niezbywalnych praw z okresu , gdy była zatrzymana , kontynuując w ten sposób procesową role zatrzymanego 307
.
Zażalenie przysługuje zarówno w przypadku zatrzymania właściwego oraz zarządzonego przez prokuratora w trybie art. 247 § 1 k.p.k. O uprawnieniu do wniesienia zażalenia należy pouczyć osobę zatrzymaną zgodnie z art. 244§2 k.p.k. Przysługujące zatrzymanemu
zażalenie stanowi jedno z najważniejszych jego uprawnień służących ochronie osób pozbawionych wolności przed arbitralnością organów państwa 308
. Nie przysługuje natomiast zażalenie na ujęcie obywatelskie zastosowane w trybie art. 243§1 k.p.k.
305 J. Grajewski, S. Steinborn, Zatrzymanie w k.p.k., Edukacja Prawnicza 2004, nr 5,
306
R. Zdybel, Zatrzymanie procesowe w świetle rozwiązań kodeksu postępowania karnego oraz praktyki ścigania, Przegląd Sądowy 2003, nr 9, s. 102.
307 R. A. Stefański, Tymczasowe aresztowanie i związane z nim środki przymusu w nowym kodeksie postępowania karnego, Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego. Krótkie komentarze, z.6, Warszawa 1998, s.153.
308 J. Karaźniewicz, Sygnalizacja jako skutek sądowej kontroli zatrzymania na tle europejskich standardów ochrony praw osoby pozbawionej wolności, [ w:] Tożsamość polskiego prawa karnego, ( red. S. Pikulski, M. Romańczuk – Grądecka, B. Orłowska – Zielińska ), Olsztyn 2011, s. 486.
157
Omawiany środek odwoławczy wnosi się do sądu309
rejonowego zgodnie z miejscem zatrzymania lub prowadzenia postępowania ( art. 246 § 2 k.p.k. ) 310
Sąd zobowiązany jest do rozpoznania zażalenia na zatrzymanie niezwłocznie po jego złożeniu. Realizacja tej gwarancji procesowej ma na celu, aby osoba bezprawnie
pozbawiona wolności miała szansę na szybkie uwolnienie 311
. Wniesione zażalenie zgodnie z art. 95 k.p.k. rozpatrywane jest na posiedzeniu, w którym bierze udział prokurator ( art. 96 § 1 k.p.k. ). Sąd rozpoznający zażalenie dysponuje uprawnieniem do dokonania na
posiedzeniu niezbędnych czynności procesowych istotnych z punktu widzenia uprawnień zatrzymanego, w tym sprowadzić i przesłuchać zatrzymanego 312
. O terminie posiedzenia sądowego zostaje zawiadomiona osoba wnosząca zażalenie ( zatrzymany), który ma prawo do udziału w niniejszym posiedzeniu zgodnie z art. 464§1 k.p.k. 313
, jednakże jego niestawiennictwo nie tamuje rozpoznania sprawy 314.
Zgodnie z art. 97 k.p.k. sąd może dokonać określonych czynności wyjaśniających, w tym zwłaszcza przeprowadzić przesłuchanie podejrzanego przed rozstrzygnięciem zażalenia dotyczącego czynności zatrzymania. W tym celu wskazanym jest stawiennictwo
zatrzymanego na posiedzenie sądowe, w toku którego rozpoznawane jest jego zażalenie. Po rozpatrzeniu okoliczności i przesłanek zastosowania zatrzymania sąd, w razie uznania bezzasadności lub nielegalności zastosowanego środka przymusu, zarządza natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego, jeżeli jest on nadal pozbawiony wolności ( art. 246 § 3 k.p.k. ).
309 Słusznie przy tym w literaturze wskazuje się, iż „najskuteczniejszym zabezpieczeniem praw i wolności osób uwikłanych w proces karny jest jurysdykcyjna kontrola wszelkich decyzji w nim podejmowanych” – D. Pezowicz, Kontrola stosowania przymusu w polskim postępowaniu karnym w świetle projektu
nowelizacji k.p.k., Przegląd Więziennictwa Polskiego 2002, nr 37, s. 8.
310
T. Grzegorczyk, Rozpoznawanie przez sąd zażalenia na zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie w znowelizowanej procedurze karnej, Prokuratura i Prawo 2003, nr 7-8, s. 8.
311 A. Ludwiczek, Problematyka kontroli zatrzymania w nowym kodeksie postępowania karnego, Prokuratura i Prawo 1998, nr 11-12, s.43.
312 R. A. Stefański, Zatrzymanie według nowego kodeksu postępowania karnego, Prokuratura i Prawo 1997, nr 10, s. 55.
313 Zapewnienie prawa zatrzymanego do udziału w posiedzeniu rozpoznającym jego zażalenie było
postulowane od dawna ( vide : Sz. Majcher, D. Stachurski, Sądowa kontrola zatrzymania w świetle Konstytucji RP, Państwo i Prawo 2006, nr 4, s. 60-61, oraz S. Zabłocki, Rozpoznawanie zażaleń na decyzje o zatrzymaniu, Palestra 2005, nr 1-2, s. 225-228 ), jednakże zostało zapewnione od 21.09.2005 r. po zmianie art. 464§1 k.p.k. ustawa nowelizująca k.p.k. z dnia 07.07.2005 r. ( Dz. U. Nr 169, poz. 1461) którą wymógł wyrok TK z dnia 06.12.2004 r. sygn. SK 29/04.
314
Sz. Majcher, D. Stachurski, W kwestii gwarancji procesowych zatrzymanego, Edukacja Prawnicza 2006, nr 4, s. 32-33.
158
Ponadto w takim przypadku sąd zawiadamia prokuratora i organ przełożony nad organem, który dokonał zatrzymania w razie stwierdzenia poważnych nieprawidłowości w jego wykonaniu ( art. 246 § 4 k.p.k.). Wniesienie zażalenia pozwala sądowi przeprowadzić całościową kontrolę legalności zatrzymania również po ustaniu stosowania tego środka przymusu.
W takim przypadku sąd może bowiem stwierdzić post factum bezpodstawność
zatrzymania, w kontekście braku zaistnienia przesłanek do jego zastosowania lub naruszenia przepisów prawa dotyczącego okresu wykonywania tego środka. Ustawodawca dopuszcza także możliwość łącznego rozpoznania zażaleń na zatrzymanie i tymczasowe aresztowanie w razie ich zbiegu ( art. 246§5 k.p.k. ), przy czym wskazać należy, iż właściwym do rozpatrzenia takiego środka odwoławczego jest wówczas sąd okręgowy . Tymczasowe aresztowanie stosuje bowiem, co przedstawione zostało już powyżej, sąd rejonowy. Zaznaczyć należy, iż poza badaniem zasadności stosowania zatrzymania w wyniku wniesionego zażalenia, niniejszy środek przymusu podlega także kontroli sprawowanej z urzędu przez sąd i prokuratora, w zakresie prawidłowości jego aplikacji (art. 256 k.p.k.). Zakres uprawnień prokuratora w przedmiocie nadzoru ograniczony został wyłącznie do postępowania przygotowawczego, natomiast sąd jest zobowiązany do kontrolowania tego środka przymusu, zarówno gdy jest stosowany w toku postępowania przygotowawczego, jak również sądowego. Nadzorowi podlega wówczas nie tylko płaszczyzna merytoryczna
zatrzymania, ale i formalna.
Kolejnym środkiem odwoławczym przysługującym osobie zatrzymanej, na zastosowany środek przymusu o charakterze izolacyjnym jest określone w trybie art. 15 ust. 7 ustawy o Policji 315 zażalenie na sposób prowadzenia czynności zatrzymania przez funkcjonariuszy policji. Właściwym organem do rozpatrzenia tego zażalenia jest właściwy miejscowo prokurator. Właściwość terytorialna prokuratora będzie wynikała z miejsca prowadzenia czynności przez funkcjonariuszy policji. Organ uprawniony do rozpatrzenia tego zażalenia nie został wybrany przez ustawodawcę przypadkowo, gdyż to właśnie prokurator, jako
dominus litis wstępnego etapu procesu, sprawuje nadzór nad prawidłowością prowadzonego
postępowania przez funkcjonariuszy policji, a tym samym również nad czynnością
315
159
zatrzymania. Wynika to wprost zarówno z treści art. 326§1 i 2 k.p.k., jak również z przywołanego powyżej art. 256 k.p.k.
Przy czym prokuratorska kontrola zatrzymania nastąpi jedynie w sytuacji wniesienia zażalenia na sposób prowadzenia zatrzymania. W przypadku zbiegu zażalenia do sądu w celu zbadania zasadności, legalności oraz prawidłowości zatrzymania, ze środkiem odwoławczym wniesionym na sposób prowadzenia czynności, bądź też zaskarżeniu obu tych kwestii w jednym zażaleniu, właściwym do jego rozpoznania będzie właściwy sąd.
Na każde postanowienie dotyczące zastosowania tymczasowego aresztowania, jak
również w przedmiocie przedłużenia okresu stosowania tego środka zapobiegawczego przysługuje zażalenie. W przypadku wydania takiego postanowienia przez sąd pierwszej instancji zażalenie rozpoznawane jest przez sąd wyższego szczebla. Tak więc zażalenia na postanowienia sądu rejonowego rozstrzyga sąd okręgowy, zaś na postanowienia sądu okręgowego rozpoznaje sąd apelacyjny. Odmienny przypadek zaistnieje w sytuacji przedłużenia tymczasowego aresztowania przez sąd odwoławczy. Chociaż zgodnie z przyjętą na podstawie art. 426 § 1 k.p.k. zasadą na postanowienie sądu odwoławczego wydanego w toku tego postępowania zażalenie nie przysługuje, jednakże z mocy § 3 art. 426 k.p.k. środek ten jest dopuszczalny w przypadku zastosowania środka
zapobiegawczego. Omawiana regulacja rozciąga się również na postanowienie
przedłużające tymczasowe aresztowania wydane w toku postępowania odwoławczego, na które także przysługuje oskarżonemu zażalenie.
Złożony wówczas środek odwoławczy rozpoznawany jest przez inny równorzędny skład sądu odwoławczego. W przypadku przedłużenia tymczasowego aresztowania w trybie art. 263 § 4 k.p.k. przez sąd apelacyjny, ustawodawca przewidział rozpoznanie zażalenia przez instancję poziomą. Zgodnie bowiem z art. 263 § 5 k.p.k. wprowadzono wewnętrzny tryb odwoławczy, polegający na rozpatrywaniu przez sąd apelacyjny w składzie 3 sędziów zażalenia od decyzji tego sądu. Wskazanie na skład 3-osobowy jest konsekwencją tego, że o przedłużeniu tymczasowego aresztowania na okres ponad 12 miesięcy sąd apelacyjny orzeka w składzie jednoosobowym ( art. 329 § 2 k.p.k. ). Jednakże rozpoznawanie zażalenia przez powiększony skład tego samego sądu podlega słusznej krytyce 316
i nie powinno być utrzymywane w systemie prawnym.
316
K. Nowicki, Zażalenie dotyczące tymczasowego aresztowania, [ w:] Nowa kodyfikacja prawa karnego, ( red. L. Bogunia), t. II, Wrocław 1998, s. 116.
160
Złożone zażalenie na postanowienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania, oraz jego przedłużenie powinno zostać rozpoznane niezwłocznie. Wskazana powyżej przez ustawodawcę norma z art. 252§3 k.p.k. zasada niezwłocznego rozstrzygnięcia wniesionego w tym zakresie środka odwoławczego wynika wprost z zasady konstytucyjnej ujętej w art. 41 ust. 2 Konstytucji RP 317. Powyższy termin, określony pojęciem ocennym, liczy się od wniesienia zażalenia 318
. Zgodnie z treścią art. 463§2 k.p.k. zażalenie na postanowienie w przedmiocie tymczasowego aresztowania powinno być przekazane do rozpoznania w ciągu 48 godzin. Mając na względzie uprawnienia tymczasowo aresztowanego wskazać należy, iż niestety powyższy termin ma charakter jedynie instrukcyjny, co oznacza iż jego
przekroczenie nie powoduje w istocie żadnych konsekwencji procesowych 319
.
Ponadto zaznaczyć należy, iż sprawy osób zatrzymanych i tymczasowo aresztowanych powinny być rozpatrywane w pierwszej kolejności ( § 292 regulaminu sądowego ).
Uwzględniając praktykę sądową w tej materii, w literaturze przedmiotu słusznie podnoszona jest kwestia braku zapewnienia przez powyższe unormowania realizacji konstytucyjnej gwarancji niezwłocznego rozpoznania zażalenia na tymczasowe aresztowanie 320
. Zaznaczyć przy tym należy, iż sąd dokonujący kontroli postanowień w przedmiocie tymczasowego aresztowania lub zatrzymania bada zasadność zastosowania tych środków przymusu także pomimo upływu ich trwania.
Obowiązujący obecnie system prawny nie przewiduje uprawnienia tymczasowo
aresztowanego do zaskarżenia postanowienia sądu okręgowego w przedmiocie zastosowania wobec niego izolacyjnego środka zapobiegawczego, w następstwie rozpoznawania zażalenia prokuratora na postanowienie sądu rejonowego nieuwzględniającego wniosku o zastosowanie tymczasowego aresztowania. Wydany w tym przedmiocie wyrok TK z dnia 13.07.2009 r.321, jednoznacznie określił, iż obowiązujący art. 437§1 i 2 k.p.k. jest w tej
317 D. Wysocki, Gwarancja niezwłocznej kontroli odwoławczej tymczasowego aresztowania, Prokuratura i Prawo 2003, nr 1, s. 49.
318 R. A. Stefański, Zaskarżalność postanowień w przedmiocie środka zapobiegawczego, [ w:] Środki zaskarżenia w procesie karnym. Księga pamiątkowa ku czci prof. Zbigniewa Dody ( red. A. Gaberle, S. Waltoś ), Kraków 2000, s. 474.
319 K. Nowicki, Zażalenie w przedmiocie środków zapobiegawczych, [ w:] Rzetelny proces karny. Księga jubileuszowa Prof. Z. Świdy, Warszawa 2009, s.557.
320 S. Szołucha, Czynnik czasu przy zastosowaniu tymczasowego aresztowania – wnioski de lege ferenda, [ w:] Rzetelny proces karny. Księga jubileuszowa Prof. Z. Świdy, Warszawa 2009, s.568.
161
części zgodny z art. 41 ust. 2 oraz z art. 176 ust. 1 Konstytucji RP. Powyższe orzeczenie wywiera negatywny wpływ na zakres uprawnień tymczasowo aresztowanego w przedmiocie wniesienia środka odwoławczego od postanowienia sądu okręgowego, dotyczącego
zastosowania tego środka zapobiegawczego.
Odmienny tryb zaskarżania postanowienia o zastosowaniu tymczasowego aresztowania wynika z treści art. 426 § 3 k.p.k. w przypadku zastosowania tego środka zapobiegawczego w toku postępowania odwoławczego. Wówczas zażalenie na powyższe postanowienie rozpatruje równorzędny, ale osobowo odmienny skład sądu odwoławczego. Omawiana regulacja znajduje zastosowanie w sytuacji, gdy sąd odwoławczy stosuje środek zapobiegawczy w toku rozpoznawania apelacji lub zażalenia wniesionego od orzeczenia sądu pierwszej instancji.
Wskazać należy, że zgodnie z wprowadzoną zmianą art. 252§3 k.p.k. ustawą z dnia 27.09.2013 r.322, która wejdzie w życie w dniu 01.07.2015 r., zażalenie na postanowienie w przedmiocie tymczasowego aresztowania sąd rozpoznaje niezwłocznie, nie później niż przed upływem 7 dni od przekazania sądowi zażalenia wraz z niezbędnymi aktami. Wprowadzona zmiana ma na celu zobligowanie sądu do szybkiego rozpoznania środka odwoławczego wniesionego na postanowienia w przedmiocie tymczasowego aresztowania.
7) Prawo zatrzymanego i tymczasowo aresztowanego do korzystania z pomocy