Zgodnie z art. 244§2 k.p.k. zatrzymanego należy natychmiast poinformować o przyczynach zatrzymania i o przysługujących mu prawach. Tym samym zatrzymany dysponuje prawem do uzyskania wszechstronnej i niezwłocznej informacji o powodach zastosowania wobec niego tego środka przymusu, co stanowi dla niego gwarancję uzyskania wiedzy w tym zakresie. Określone w art. 244§2 k.p.k. prawo do informacji obejmuje
uprawnienie do natychmiastowego wyjaśnienia przyczyn zatrzymania, które powinno mieć miejsce w zasadzie w chwili zatrzymania lub bezpośrednio potem, najpóźniej jednak w toku pierwszego przesłuchania 229
. Przysługujące zatrzymanemu prawo do informacji o przyczynach zatrzymania wynika z określonego w art. 41 ust. 3 Konstytucji RP obowiązku udzielania informacji prawnej pozbawionemu wolności 230.
229
P. Hofmański, Europejska Konwencja Praw Człowieka i jej znaczenie dla prawa karnego materialnego, procesowego i wykonawczego, Białystok 1993, s. 215-216.
230
Ł. Cora, Gwarancje praw osób zatrzymanych na podstawie art. 244§1 k.p.k., Przegląd Sądowy 2008, nr 10, s. 88.
116
Przekazanie zatrzymanemu informacji o przyczynach zatrzymania i związanych z zatrzymaniem uprawnieniach pozwala na podjęcie przez osobę zatrzymaną skutecznej obrony. Zatem stanowi jeden z elementów przysługującego mu prawa do obrony. Ustawodawca nie określił w jakiej formie osoba zatrzymana ma zostać o powyższym poinformowana, przez co dopuszczalne jest zawiadomienie jej o przyczynach zatrzymania zarówno ustnie, jak też w formie pisemnej. Przy czym praktyką jest informacja ustna. W treści informacji przekazywanej zatrzymanemu przez organ procesowy w przedmiocie przyczyny jego zatrzymania należy podać:
- okoliczności faktyczne zatrzymania,
- podstawę prawną zastosowania tego środka przymusu,
- o jaki czyn podejrzewa się zatrzymanego ( co wynika pośrednio z treści art. 244§3 k.p.k. ).
Dopiero wskazane powyżej elementy informacji o przyczynach zatrzymania osoby
podejrzanej gwarantują uzyskanie przez zatrzymanego wszechstronnej wiedzy w tym zakresie. Po przekazaniu zatrzymanemu informacji o przyczynach jego zatrzymania kolejną czynnością wyznaczoną przez ustawodawcę organowi zatrzymującemu, w myśl art. 244§2 k.p.k., jest powiadomienie go o przysługujących mu prawach. Brak niniejszego pouczenia o przysługujących zatrzymanemu uprawnieniach lub mylne pouczenie w tym zakresie nie może wywoływać ujemnych skutków procesowych dla osoby, której to dotyczy ( art. 16§1 k.p.k. ). Pouczenie, podobnie jak przekazanie informacji o przyczynach zatrzymania, ma zostać zrealizowane natychmiast po zatrzymaniu osoby podejrzanej.
Ustawodawca nie wskazał jednakże o jakich uprawnieniach należy pouczyć zatrzymanego, pomimo iż pokusił się o to w sytuacji pouczenia podejrzanego przed pierwszym przesłuchaniem ( art. 300 k.p.k. ). Praktyka procesowa wskazuje, iż organy procesowe powiadamiają zatrzymanego o przysługujących mu uprawnieniach do:
- nawiązania kontaktu z adwokatem, w tym przeprowadzenia z nim bezpośredniej rozmowy ( art. 245§1 k.p.k. ),
- żądania zawiadomienia o jego zatrzymaniu osoby najbliższej lub innej wskazanej przez zatrzymanego, pracodawcy, szkoły lub uczelni, zaś w stosunku do żołnierza jego dowódcy ( art. 245§2 k.p.k. ),
117
- wniesienia do sądu zażalenia na jego zatrzymanie ( art. 246§1 k.p.k. )231.
W doktrynie procesu karnego spornym jest stanowisko w przedmiocie przysługującego zatrzymanej osobie podejrzanej prawa do milczenia, a tym samym obowiązku organu zatrzymującego pouczania o tym uprawnieniu zatrzymanego 232
. Jednakże sama treść art. 244§2 k.p.k. jednoznacznie wskazuje na to, iż zatrzymany ma prawo do wysłuchania. Z przyznanego uprawnienia wynika, iż zatrzymany nie ma obowiązku składania
jakichkolwiek oświadczeń. Zatem wyłącznie od woli osoby zatrzymanej zależy czy skorzysta z prawa do wysłuchania, czy też nie złoży oświadczeń w tym trybie. Przy czym wysłuchanie zatrzymanego jest możliwe jedynie w sytuacji, gdy zatrzymany sam, z własnej woli, nie będąc prowokowany i nie zmuszany przez organ zatrzymujący, złoży dobrowolne oświadczenie 233
. Tym samym zatrzymany dysponuje prawem do milczenia, gdyż nie ma obowiązku składania jakichkolwiek depozycji.
W doktrynie prawa słusznie wysuwane są propozycje, aby w k.p.k. wprowadzić obowiązek pouczenia zatrzymanego o prawie do złożenia oświadczeń w trybie wysłuchania oraz możliwości rezygnacji z niego. Stanowiłoby to wprowadzenie „namiastki prawa do obrony w postaci składania oświadczeń i odmowy ich złożenia „ 234
. Okoliczność udzielenia zatrzymanemu informacji o przysługujących mu prawach należy
zamieścić w protokole zatrzymania osoby ( art. 244§3 zdanie drugie k.p.k. ). Zamieszczenie takiej adnotacji w protokole, który podpisuje zatrzymany potwierdza o realizacji tego
obowiązku.
Zaznaczyć należy, iż treść art. 244§2 k.p.k. został zmieniony ustawą nowelizacyjną z dnia 27.09.2013 r.235, która wejdzie w życie w dniu 01.07.2013 r. Zgodnie z nowym
231
A. M. Tęcza-Paciorek, Pojęcie osoby podejrzanej i jej uprawnienia, Prokuratura i Prawo 2011, nr 11, s. 69.
232 Pogląd uznający prawo osoby podejrzanej do milczenia zawarł R. Kmiecik w pracy: Prawo do milczenia zatrzymanej osoby podejrzanej ( w świetle reguły nemo tenetur ), Prokuratura i Prawo 2000, nr 7-8, s. 21, który wykazuje podobieństwo poinformowania osoby podejrzanej o przyczynie zatrzymania do przedstawienia zarzutów w trybie art. 71§1 k.p.k., odmiennego zdania jest: K. Zgryzek ( w: ) P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2007, str. 726, który wywodzi, iż na funkcjonariuszach organu zatrzymującego nie ciąży obowiązek pouczania osoby podejrzanej o prawie do milczenia, gdyż takie uprawnienie jej nie przysługuje w związku z tym, że podjęcie czynności wobec osoby podejrzanej nie sprawia, że staje się ona podejrzanym.
233 I. Kobus, I. Dziugieł, Zatrzymanie, ujęcie, doprowadzenie, sprowadzenie osoby, Szczytno 2006, s. 48.
234
T. Grzegorczyk, Karnoprocesowe zatrzymanie osoby ( uwagi na tle projektu nowego k.p.k. ), Przegląd Policyjny 1992, nr 4, s.72.
235 Ustawa z dnia 27.09.2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw ( Dz. U. z dnia 25.10.2013 r. poz. 1247 )
118
brzmieniem tego przepisu zatrzymany będzie natychmiast informowany o przyczynach zatrzymania i o przysługujących mu prawach, w tym o prawie do skorzystania z pomocy adwokata lub radcy prawnego, oraz wysłuchać go. Również w treści zmienionego art. 245§1 k.p.k. wskazano, że zatrzymany może na swoje żądanie niezwłocznie uzyskać kontakt w dostępnej formie z adwokatem lub radcą prawnym. Niniejsze zmiany dotyczą przyznania radcom prawnym pełnych uprawnień, które dotychczas w procesie karnym posiadali jedynie adwokaci.
Ponadto w trybie dodanego ustawą nowelizacyjną z 2013 r. art. 244§5 k.p.k. Minister Sprawiedliwości został zobligowany do określenia w drodze rozporządzenia, stosownego wzoru pouczenia zawierającego informacje o przysługujących zatrzymanemu
uprawnieniach. Jest to korzystne rozwiązanie prawne, które pozwoli każdemu zatrzymanemu zapoznać się z przysługującymi mu uprawnieniami.
Instytucja wysłuchania zatrzymanego ujęta została w treści art. 244§2 k.p.k. Jak to
opisano powyżej w myśl art. 244§2 k.p.k. zatrzymanego należy natychmiast poinformować o przyczynach zatrzymania i o przysługujących mu prawach oraz wysłuchać go. Już sam ustawodawca narzuca organowi procesowemu stosującemu zatrzymanie kolejność
powyższych czynności. Tym samym zatrzymany dysponuje uprawnieniem do wysłuchania go przez organ, który zastosował wobec niego ten środek przymusu po uprzednim
poinformowaniu o przyczynach zatrzymania oraz o przysługujących mu prawach.
Obowiązek wysłuchania spoczywa na organie stosującym omawiany środek przymusu i dotyczy osoby już zatrzymanej 236. Jednakże z treści art. 244§2 k.p.k. nie wiadomo na jakie okoliczności zatrzymany ma zostać wysłuchany 237
. Oczywistym wydaje się, iż wysłuchanie osoby zatrzymanej nie może naruszać jej podstawowych uprawnień procesowych , w tym braku obowiązku dowodzenia swojej niewinności, a także dostarczania dowodów na swoją niekorzyść 238
.
Ustawodawca użył w omawianej normie terminu „wysłuchanie”, co różni tę czynność od przesłuchania zatrzymanego. Zaznaczyć należy, iż zatrzymania dokonuje się wobec
236 Ł. Cora, Obowiązki organu zatrzymującego wynikające z art. 244§2 k.p.k., [ w:] Węzłowe problemy procesu karnego, ( red. P. Hofmański ), Warszawa 2010, s. 474.
237
J. Skorupka, Zatrzymanie procesowe osoby podejrzanej, Prokuratura i Prawo 2007, nr 11, s. 26.
238
R. Zdybel, Zatrzymanie osoby w świetle praw i wolności obywatelskich demokratycznego państwa prawnego, Przegląd Policyjny 2006, nr 3, s. 79.
119
osoby podejrzanej, która zostaje formalnie przesłuchania w charakterze podejrzanego po ogłoszeniu mu postanowienia o przedstawieniu zarzutów, lub po powiadomieniu jej o treści zarzutu wpisanego do protokołu przesłuchania ( art. 325g§2 k.p.k.).
Przed ewentualnym wysłuchaniem zatrzymanego należy pouczyć o przysługującym mu prawie do milczenia, gdyż każda jego wypowiedź w ramach wysłuchania musi mieć
charakter dobrowolny. Osoba podejrzana w ramach wysłuchania może składać
oświadczenia dotyczące okoliczności zdarzenia stanowiącego przyczynę jego zatrzymania, jak również na inne okoliczności istotne ze względu na realizacje przez tą osobę prawa do obrony. Z czynności wysłuchania osoby podejrzanej należy sporządzić notatkę urzędową, która jednakże po przesłuchaniu zatrzymanego jako podejrzanego nie będzie stanowić waloru dowodu. Zgodnie bowiem z art. 174 k.p.k. dowodu z wyjaśnień oskarżonego nie wolno zastępować treścią pism, zapisków lub notatek urzędowych.
Okoliczności wskazane przez zatrzymanego w toku jego wysłuchania mogą stanowić podstawę do prowadzenia przez organ procesowy, który zastosował ten środek przymusu, dalszych czynności weryfikujących zasadność zatrzymania osoby podejrzanej oraz
celowości przedstawienia tej osobie zarzutów. Tym samym wysłuchanie zatrzymanego może okazać się dla osoby podejrzanej okazją do wykazania nieuprawnionej oceny organu procesowego jakoby istniało uzasadnione przypuszczenia popełnienia przez nią
przestępstwa. Zatrzymany ma dzięki wysłuchaniu możliwość podania okoliczności, które przemawiają za jego zwolnieniem.
Z zatrzymania osoby organ zatrzymujący zobowiązany jest sporządzić protokół. Należy w nim podać: imię, nazwisko i funkcję dokonującego tej czynności, imię i nazwisko osoby zatrzymanej, a w razie niemożności ustalenia tożsamości – jej rysopis oraz dzień, godzinę, miejsce i przyczynę zatrzymania z podaniem, o jakie przestępstwo się ją podejrzewa. Do protokołu należy wpisać złożone przez zatrzymanego oświadczenia oraz zaznaczyć udzielenie mu informacji o przysługujących prawach. Odpis protokołu doręcza się zatrzymanemu (art. 244 § 3 k.p.k.).
Dla uprawnień zatrzymanego istotne znaczenie ma określenie organu oraz jego funkcjonariusza stosującego ten środek przymusu. W przypadku orzeczenia przez sąd bezzasadności zatrzymania, funkcjonariusz w ściśle określonych przypadkach może ponieść odpowiedzialność dyscyplinarną, a nawet karną (art. 189 lub 191§ k.k.). Natomiast Skarb Państwa może ponieść odpowiedzialność odszkodowawczą określoną w art. 552 §2 k.p.k.,
120
bądź w kodeksie cywilnym (art. 415 i nast. k.c. ) 239
. Niezwłocznie po zatrzymaniu osoby podejrzanej należy przystąpić do zebrania niezbędnych danych, a o zatrzymaniu
powiadomić prokuratora (art. 244 § 4 k.p.k.).
Zaznaczyć należy, iż zgodnie z art. 579 § 2 zdanie drugie k.p.k. o zatrzymaniu kierownika urzędu konsularnego państwa obcego organ dokonujący zatrzymania zawiadamia Ministra Spraw Zagranicznych. Ponadto w trybie art. 612§2 k.p.k. w razie zatrzymania obywatela państwa obcego należy zatrzymanemu umożliwić na jego prośbę nawiązanie w dostępnej formie kontaktu z właściwym urzędem konsularnym lub
przedstawicielstwem dyplomatycznym.
Kolejne obowiązki organu zatrzymującego wobec osoby zatrzymanej wynikają
z przepisów pozakodeksowych. Obowiązująca ustawa o Policji wyraża ogólną dyrektywę, wchodzącą w zakres obowiązków organu zatrzymującego, poszanowania godności osoby zatrzymanej, bowiem zatrzymanie stanowi ingerencję w konstytucyjne prawo do wolności osobistej 240. Zgodnie z art. 15 ust. 2 ustawy o Policji 241, czynności zatrzymania osoby powinny być wykonywane w sposób możliwie najmniej naruszający dobra osobiste osoby, wobec której zostają podjęte. Tym samym na organie zatrzymującym spoczywa ciężar przeprowadzenia czynności zatrzymania osoby, w taki sposób aby dobra osobiste zatrzymanego w najmniejszym stopniu zostały naruszone.
Za najbardziej wyrazisty sposób naruszenia omawianej zasady uznać należy przypadki dokonania zatrzymania osób publicznych w miejscu ich zatrudnienia, w trakcie
wykonywania obowiązków zawodowych, a następnie upublicznienie nagrań z tych czynności w środkach masowego przekazu. Pokazany w ten sposób materiał filmowy z wyprowadzania osoby zatrzymanej przez funkcjonariuszy z jej zakładu pracy, przy
skrępowanych rękach zatrzymanego, stanowił swoiste niczym nieuzasadnione piętnowanie zatrzymanego. Z całą pewnością tego typu postępowanie nie było w żadnym stopniu
uzasadnione koniecznymi okolicznościami sprawy, a tym samym ingerowało w dotkliwy sposób w naruszenie dóbr osobistych osoby zatrzymanej ( art. 23 k.c. i art. 24 k.c. ).
239
L. K. Paprzycki, Sądowa kontrola zatrzymania, Nowe Prawo 1989, nr 9, s. 38
240
P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Tom I, Warszawa 1999, s. 886.
121
Funkcjonariusze policji zobowiązani są zgodnie z § 9 ust. 1 Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 26.07.2005 r. 242
udzielić osobie zatrzymanej pierwszej pomocy medycznej. W myśl powołanego przepisu policjant ma obowiązek udzielenia pierwszej pomocy w granicach dostępnych środków osobie zatrzymanej, która ma widoczne obrażenia ciała lub utraciła przytomność. W powyższych okolicznościach na policjancie ciąży
bezwzględny nakaz udzielenia pomocy medycznej osobie zatrzymanej, zaś brak takiej pomocy może skutkować zarówno odpowiedzialnością dyscyplinarną lub karną z tytułu naruszenia art. 231§1 k.k.
Osobie zatrzymanej funkcjonariusz policji zobowiązany jest zapewnić pomoc lekarską w przypadku:
a. gdy osoba zatrzymana ma widoczne obrażenia ciała lub utraciła przytomność,
b. żądania przez osobę zatrzymaną niezwłocznego zbadania przez lekarza, c. oświadczenia osoby zatrzymanej, że cierpi na schorzenie wymagające stałego
lub okresowego leczenia, którego przerwanie zagrażałoby jego życiu lub zdrowiu,
d. gdy z posiadanych przez Policję informacji lub z okoliczności zatrzymania wynika, że osoba zatrzymana jest chora zakaźnie,
e. zatrzymania kobiety ciężarnej ( § 9 ust. 2 powołanego powyżej Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 25.07.2005 r.).
Z przytoczonych powyżej policyjnych obowiązków wobec osoby zatrzymanej, wynika uprawnienie zatrzymanego do zgłoszenia żądania niezwłocznego zbadania go przez lekarza. W przypadku zaistnienia takiego żądania ze strony zatrzymanego, policjant zobowiązany jest zapewnić wymienionemu pomoc lekarską 243
. Nadmienić należy ponadto, że szczegółowy tryb postępowania policjantów w zakresie badań lekarskich osób
zatrzymanych reguluje Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 13.09. 2012 r.244.
242 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 26.07.2005 r. w sprawie sposobu postępowania przy wykonywaniu niektórych uprawnień policjantów ( Dz. U. Nr 141 poz. 1186 ).
243
R. A. Stefański, Zatrzymanie według nowego kodeksu postępowania karnego, Prokuratura i Prawo 1997, nr 10, s. 52.
244
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 13.09.2012 r. w sprawie badań lekarskich osób zatrzymanych przez policję ( Dz. U. z dnia 05.10.2012 r. poz. 1102 ).
122