5) Prawo podejrzanego i oskarżonego do składania wniosków oraz udziału w czynnościach procesowych
Podstawowym uprawnieniem tymczasowo aresztowanego związanym ze stosowaniem tego środka przymusu jest prawo składania w każdym czasie wniosku o jego uchylenie lub zmianę ( art. 254§1 k.p.k. ) Powyższe żądanie oskarżony ( podejrzany ) może wnieść na
297 Za symptomatyczne można uznać, że w ostatecznej wersji ustawy zrezygnowano z zawarcia w projektowanym art.334 § 1 „dyrektywy kierunkowej” przy kwalifikowaniu materiałów postępowania
przygotowawczego przekazywanych wraz z aktem oskarżenia, którą miały być zasady prawdy i obiektywizmu określone w art. 2 § 2 i art. 4 k.p.k., ( Uzasadnienie projektu ustawy z dnia 27.09.2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw ( Dz. U. z dnia 25.10.2013 r. poz. 1247 ), druk sejmowy nr 870, s. 71 – 72 ).
152
wszystkich etapach stosowania aresztu oraz może to czynić wielokrotnie 298
. Również obrońca oskarżonego jest uprawniony do złożenia niniejszego wniosku, który poza kontrolą zażaleniową ( art. 252 k.p.k. ) oraz kontrolą urzędu ( art. 253 k.p.k. ) stanowi jeden z istotnych sposobów wzruszenia postanowienia w przedmiocie tymczasowego
aresztowania 299.
Ustawodawca zapewnił szybki tryb rozpoznawania wniosku o zmianę lub uchylenie środka zapobiegawczego, bowiem stosowne postanowienie w przedmiocie rozpatrzenia wniosku wydaje w ciągu 3 dni, właściwy prokurator w toku postępowania
przygotowawczego, bądź też sąd po wniesieniu aktu oskarżenia. Wskazany jednakże termin ma charakter instrukcyjny i liczy się od dnia złożenia tego wniosku do organu procesowego. Właściwy organ procesowy ma obowiązek rozpatrzenia każdego wniosku, gdyż milczenie tego organu nie może być rozumiane jako negatywne jego rozpatrzenie 300
.
Obecny stan prawny przewiduje ograniczone uprawnienie do wniesienie zażalenia na postanowienie sądu lub prokuratora wydane w przedmiocie jego wniosku o uchylenie lub zmianę tymczasowego aresztowania. Taki środek odwoławczy może zostać bowiem złożony po upływie co najmniej 3 miesięcy od dnia wydania postanowienia w przedmiocie
tymczasowego aresztowania dotyczącego tego samego oskarżonego ( art. 254§2 k.p.k. ). Niekorzystne rozstrzygnięcie omawianego zagadnienia w zakresie uprawnienia oskarżonego do zaskarżenia takiego postanowienia związane jest z potrzebą przeciwdziałania
przedłużaniu postępowania poprzez nadmiernie częste składanie takich wniosków, a następnie zaskarżanie niekorzystnych decyzji.
Obowiązujący w polskim systemie prawnym model postępowania karnego, cechuje się ograniczoną zasadą kontradyktoryjności procesu karnego. Jej zakres jest niezwykle wąski w toku postępowania przygotowawczego, w wyniku obowiązującej zasady gromadzenia dowodów w tej fazie z urzędu. Ponadto zasada kontradyktoryjności ograniczona została w postępowaniu jurysdykcyjnym, przede wszystkim przez przeprowadzanie dowodów z urzędu przez sąd, którego obowiązkiem w toku rozprawy jest wyjaśnienie wszystkich
298 T. Grzegorczyk, Wniosek o uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego, [ w:] Współczesny polski proces karny. Księga ofiarowana Prof. Tadeuszowi Nowakowi ( red. S. Stachowiak ), Poznań 2002, s. 215.
299
D. Tarnowska, Wniosek o uchylenie lub zmianę zastosowanego środka zapobiegawczego ( art. 254 k.p.k. ), [ w:] Skargowy model procesu karnego. Księga ofiarowana Prof. S. Stachowiakowi, ( red. A. Gerecka-Żołyńska, P. Górecki, H. Paluszkiewicz, P. Wiliński ), Warszawa 2008, s. 381.
300
J. Gawin, Wniosek o uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego, [ w:] Nowa kodyfikacja karna ( red. L. Bogunia ), t. X, Wrocław 2002, s. 104.
153
okoliczności sprawy, a w miarę możności także okoliczności sprzyjających popełnieniu przestępstwa 301
.
Jednakże zgodnie z obowiązującym obecnie ustawodawstwem dowody w toku postępowania karnego należy w pierwszej kolejności przeprowadzać na wniosek stron, w tym oskarżonego i jego obrońcy ( art. 167 k.p.k. ). Tym samym zatrzymany oraz
tymczasowo aresztowany, występujący w toku postępowania jako podejrzany lub
oskarżony, dysponują na każdym etapie postępowania karnego uprawnieniem do składania wniosków o przeprowadzenie określonych czynności dowodowych. Przy czym zakres, kolejność i czas ewentualnego składania wniosków dowodowych uzależniony jest od przyjętej przez oskarżonego linii obrony. Inicjatywa dowodowa jest o tyle istotna, że w wyniku przeprowadzonych na jej podstawie czynności, ulega poszerzeniu zgromadzony materiał dowodowy, który ma następnie wpływ na końcowe rozstrzygnięcie w
postępowaniu karnym. Nie ulega wątpliwości, iż dysponowanie przez zatrzymanego i tymczasowo aresztowanego prawa do składania wniosków dowodowych, stanowi istotny element ich prawa do obrony.
W trakcie postępowania przygotowawczego, co zasygnalizowano, regułą jest
przeprowadzenie czynności i gromadzenie dowodów przez organy ścigania, dlatego też w tej fazie postępowania występują jedynie „elementy” kontradyktoryjności 302
. Do powyższych elementów zaliczyć należy uprawnienie podejrzanego i jego obrońcy do składania wniosków o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia ( art. 315§1 k.p.k. ). W przypadku uwzględnienia wniosku podejrzanego lub jego obrońcy o przeprowadzenie czynności dowodowych w toku postępowania przygotowawczego, na ich żądanie nie można im odmówić wzięcia udziału we wnioskowanych czynnościach (art. 315§2 k.p.k. ).
Ograniczenie możliwości odmowy dopuszczenia wnioskodawcy do udziału w przeprowadzeniu wnioskowanej czynności jest istotnym wzmocnieniem uprawnień podejrzanego i jego obrońcy, co postulowali przedstawiciele doktryny procesu karnego jeszcze pod rządami d. k.p.k. z 1969 r. 303
.
301
A. Gubiński, Zasady prawa karnego, Warszawa 1996, s. 275.
302 B. Bieńkowska (w: ) Wykład prawa karnego procesowego, B. Bieńkowska, P. Kruszyński, C. Kulesza, P. Piszczek, Sz. Pawelec, pod redakcją P. Kruszyńskiego, Białystok 2012, s. 66.
154
Z punktu widzenia omawianego zagadnienia, zasadą powinno być sprowadzenie podejrzanego pozbawionego wolności, w tym zatrzymanego lub tymczasowo
aresztowanego. Odstępstwem od przeprowadzenia wnioskowanej czynności z udziałem podejrzanego pozbawionego wolności może być jedynie sytuacja, gdy jego sprowadzenie spowodowałoby poważne trudności ( art. 315§2 k.p.k. w zw. z art. 318 k.p.k. ). Osoby pozbawione wolności w toku prowadzonego przeciwko nim postępowania karnego doznają w tym aspekcie ograniczenia w zakresie przysługujących im uprawnień. W przypadku zaniechania doprowadzenia pozbawionego wolności, podejrzany nie dysponuje możliwością udziału we wnioskowanej czynności procesowej. W odróżnieniu zatem od osoby
pozostającej na wolności jego zakres uprawnień wynikających z prawa do obrony doznaje istotnego uszczerbku. W opisanej sytuacji procesowej jedynie udział obrońcy we
wnioskowanych przez podejrzanego czynnościach śledztwa może w pewnym zakresie zminimalizować niemożność realizacji tych uprawnień. Gdyby jednakże podejrzany nie miał obrońcy, a domagał się udziału we wnioskowanej czynności, należałoby ustanowić dla niego obrońcę w trybie art. 79§2 k.p.k., bowiem stanowi to okoliczność utrudniającą jego obronę. Jednakże w obecnej praktyce procesowej można traktować to jako postulat de lege
ferenda, gdyż uznanie takiej sytuacji za przypadek obrony obligatoryjnej zależy od uznania
sądu działającego w oparciu o niedookreślone kryterium „okoliczności utrudniających obronę” i w zasadzie jest odnoszony do postępowania sądowego. Jak wskazuje się w doktrynie w praktyce procesowej za okoliczność o której mowa w art. 79§ 2 k.p.k., uzasadniającą obronę obligatoryjną i wyznaczenie obrońcy z urzędu uznaje się również niemożność wzięcia przez podejrzanego udziału w przesłuchaniu małoletniego
pokrzywdzonego lub świadka w trybie art. 185 a i 185 b k.p.k.304
Do czynności śledztwa i dochodzenia, których nie będzie można powtórzyć na
rozprawie, należy dopuścić podejrzanego oraz ustanowionego obrońcę, chyba że zachodzi niebezpieczeństwo utraty lub zniekształcenia dowodu w razie zwłoki. Również w przypadku przeprowadzania tzw. czynności niepowtarzalnych regułą jest sprowadzenie podejrzanego pozbawionego wolności, w tym zatrzymanego lub tymczasowo
aresztowanego, na miejsce wykonania czynności. Nie sprowadza się podejrzanego pozbawionego wolności jedynie w przypadku, gdy zwłoka w przeprowadzeniu
wymienionych czynności grozi utratą lub zniekształceniem dowodu ( art. 316§1 i 2 k.p.k. ).
304
J. Grajewski, S. Steinborn, (w:) Kodeks postępowania karnego. Tom I ( wyd.3 ), ( red. L. K. Paprzycki ), Warszawa 2013, s. 307 i podane tam orzecznictwo.
155
Udział podejrzanego w toku postępowania przygotowawczego w czynnościach powtarzalnych ( art. 315§1 k.p.k. ) lub niepowtarzalnych (art. 316§1 k.p.k. ) stanowi elementarny przykład jego czynnego prawa do obrony. Z tych też powodów odmowa doprowadzenia pozbawionego wolności podejrzanego na wnioskowane czynności powinna mieć charakter wyjątkowy.
We wniosku dowodowym strony, w tym oskarżonego lub jego obrońcy, można zmierzać do wykrycia lub oceny właściwego dowodu, w tym określić sposób przeprowadzenia dowodu. Niezbędnym natomiast jest wskazanie oznaczenia ( określenia ) dowodu, który ma zostać przeprowadzony, a także okoliczności, które w następstwie tego dowodu maja być udowodnione ( art. 169§ 1 i 2 k.p.k. ).
Organ prowadzący postępowanie, zgodnie z art. 170§1 k.p.k. może w trybie
postanowienia oddalić wniosek dowodowy, jedynie w ściśle określonym przypadku, jeżeli: a. przeprowadzenie dowodu jest niedopuszczalne, w tym niezgodne z prawem, b. okoliczność, która ma być udowodniona, nie ma znaczenia dla
rozstrzygnięcia sprawy, albo jest już udowodniona zgodnie z twierdzeniem wnioskodawcy,
c. dowód jest nieprzydatny do stwierdzenia danej okoliczności, d. dowodu nie da się przeprowadzić,
e. wniosek dowodowy w sposób oczywisty zmierza do przedłużenia prowadzonego postępowania.
Ustawa karno-procesowa nie daje stronom uprawnienia do zaskarżenia w trybie zażalenia postanowienia o oddaleniu wniosku dowodowego, przez co ogranicza w tym zakresie uprawnienia oskarżonego i jego obrońcy. Taka regulacja została złagodzona poprzez zasadę, iż oddalenie dowodu nie stanowi przeszkody w późniejszym dopuszczeniu takiego dowodu, chociażby nie ujawniły się nowe okoliczności w toku rozpatrywanej sprawy ( art. 170§4 k.p.k. ).
156
6) Zaskarżalność decyzji procesowych w przedmiocie zatrzymania i tymczasowego