Kodeks postępowania karnego w art. 73 reguluje zasady porozumiewania się oskarżonego i podejrzanego tymczasowo aresztowanego ze swoim obrońcą. Zasadą w postępowaniu jurysdykcyjnym jest, że oskarżony tymczasowo aresztowany może porozumiewać się ze swoim obrońcą podczas nieobecności innych osób oraz korespondencyjne ( art. 73 § 1 k.p.k. ). Tym samym w tej fazie procesu kontakt pomiędzy tymczasowo aresztowanym oraz jego obrońcą kształtowany jest bez jakichkolwiek ograniczeń. Zasadą jest bowiem, aby komunikacja pomiędzy oskarżonym a jego obrońcą była poufna.
Jednakże w postępowaniu przygotowawczym omawiana kwestia uregulowana została inaczej. Zgodnie bowiem z art. 73 § 2 k.p.k. w postępowaniu przygotowawczym prokurator w szczególnie uzasadnionych wypadkach udzielając zezwolenia na porozumiewanie się podejrzanego tymczasowo aresztowanego ze swoim obrońcą może zastrzec, że prokurator lub osoba przez niego upoważniona będzie przy tym obecna.
Ponadto ustawodawca określił, że prokurator może również zastrzec kontrolę korespondencji z obrońcą ( art. 73§3 k.p.k. ). Jednakże niniejsze ograniczenie
korespondencyjnego porozumiewania się uznane zostało wyrokiem TK z dnia 10.12.2012 r.366, jako niezgodne z Konstytucją RP. Zgodnie bowiem z tym orzeczeniem art. 73§3 k.p.k. jest niezgodny z art. 42 ust. 2 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, przez to, że nie wskazuje przesłanek, których zaistnienie uprawniałoby prokuratora do zastrzeżenia kontroli
korespondencji podejrzanego z obrońcą. Tym samym art. 73§3 k.p.k. traci moc z dniem 19.12.2013 r., a ustawodawca zobowiązany został do jego pilnej nowelizacji. Skutkowało to wprowadzeniem zmiany treści art. 73§2 i 3 k.p.k. ustawą z dnia 27.09.2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego 367, która weszła w życie w dniu 19.11.2013 r. Dokonana nowelizacja powyższych regulacji określa, że ograniczenie prawa podejrzanego, wobec którego stosowane jest tymczasowe aresztowanie, do porozumiewania się z obrońcą podczas nieobecności innych osób oraz korespondencyjnie może zostać dokonane jedynie do 14 dni od dnia tymczasowego aresztowania podejrzanego, w szczególnie uzasadnionych wypadkach, jeżeli wymaga tego dobro prowadzonego postępowania.
366
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 10.12.2012 r., sygn. K 25/11, opublikowany w Dz. U. z 2012 r. poz. 1426.
367
Ustawa z dnia 27.09.2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego ( Dz. U. z dnia 05.11.2013 r. poz. 1282 ).
194
Zatem niepodważalną zasadą jest uprawnienie tymczasowo aresztowanego do swobodnego ( bez obecności innych osób ) osobistego kontaktu z obrońcą oraz do
swobodnej korespondencji ( nie objętej cenzurą ). Powyższa swoboda w porozumiewaniu się tymczasowo aresztowanego ze swoim obrońcą obejmuje również prawo wymienionego do rozmów telefonicznych z obrońcą 368
. Uprawnienie do porozumiewania się oskarżonego ze swoim obrońcą wynika bowiem wprost z jego prawa do obrony, które powinno być realnym. Tym samym oskarżony powinien mieć czas na przygotowanie się do obrony, w tym uzgodnienia linii obrony z obrońcą 369
. Ograniczenia swobody porozumiewania się tymczasowo aresztowanego z obrońcą określone w art. 73§2 i 3 k.p.k. oceniane być muszą przez pryzmat naruszenia prawa podejrzanego do obrony. Nie zmienia powyższego faktu, że mogą zostać wprowadzone przez prokuratora jedynie w terminie 14 dni od zastosowania tymczasowego aresztowania ( art. 73§4 k.p.k. ).
Decyzje w przedmiocie ograniczenia swobody tymczasowo aresztowanego w porozumiewaniu się z obrońcą powinny być niezwykle rzadkie oraz powinny następować w szczególnie uzasadnionych przypadkach. Ograniczenie niniejszego uprawnienia
tymczasowo aresztowanego może być podyktowane rzeczywistą potrzebą zabezpieczenia interesów postępowania, wywodzonych z celów postępowania karnego wskazanych w art. 2§1 k.p.k., a w zakresie postępowania przygotowawczego ujętych w art. 297§1 k.p.k. Rozwinięcie regulacji związanych z opisanymi zasadami porozumiewania się tymczasowo aresztowanego z obrońcą zawiera art. 215§1 k.k.w. W zdaniu pierwszym przepis powiela brzmienie art. 73§1 k.p.k. wskazując, że tymczasowo aresztowany ma prawo do porozumiewania się z obrońcą podczas nieobecności innych osób oraz
korespondencyjnie. Natomiast zdanie drugie art. 215§1 k.k.w. precyzuje, iż jeżeli organ, do którego dyspozycji tymczasowo aresztowany pozostaje, zastrzeże przy widzeniu swoją obecność lub osoby upoważnionej – widzenie odbywa się w sposób wskazany przez ten organ. Dotyczy to zarządzeń wydanych w tym zakresie przez prokuratora w trybie art. 73§2 k.p.k. w toku postępowania przygotowawczego.
Ważnym elementem prawa oskarżonego do obrony jest umożliwienie mu
przygotowania się do obrony, w tym ustalenia dogodnej dla niego linii obrony wraz ze
368 M. Mazur, Czy tymczasowo aresztowanemu przysługuje prawo do rozmów telefonicznych z obrońcą?, Palestra 2013, nr 7-8, s.149.
195
swoim obrońcą. Ustawa procesowa zapewnia oskarżonemu uprawnienie, aby pomiędzy doręczeniem zawiadomienia a terminem rozprawy głównej upłynął co najmniej 7 dniowy termin ( art. 353§1 k.p.k. ). Prawo tymczasowo aresztowanego do przygotowania się do obrony zostało ponadto ujęte w art. 215§2 k.k.w. Powyższe uprawnienie oskarżonego dotyczy zwłaszcza umożliwienia nawiązania porozumienia ze swoim obrońcą, a także dostępu do literatury prawniczej znajdującej się w księgozbiorze aresztu śledczego. Istotnym jest także zaniechanie częstego konwojowania oskarżonego z aresztu śledczego do innych jednostek penitencjarnych, co utrudnia należyte przygotowanie się do obrony w procesie karnym. Z uwagi na to, że samo przebywanie w warunkach izolacji ogranicza uprawnienia tymczasowo aresztowanego w zakresie należytego przygotowania się do obrony,
administracja aresztu śledczego winna w ramach posiadanych możliwości dochować pełnych starań w przedmiocie umożliwienia przygotowania się podjęcia obrony.
W niniejszym rozdziale przedstawiono uprzednio prawo podejrzanego i oskarżonego do składania wniosków dowodowych w toku postępowania karnego, jak również kwestię jego udziału w przeprowadzeniu wnioskowanych czynności. Obecnie koniecznym jest
zakreślenie różnic wynikających z treści art. 167 k.p.k. oraz art. 315 k.p.k. i art. 316 k.p.k. w stosunku do obrońcy oskarżonego.
Obrońca oskarżonego ( podejrzanego ), podobnie jak on sam osobiście, posiada na
każdym etapie postępowania karnego uprawnieniem do składania wniosków o przeprowadzenie określonych czynności dowodowych ( art. 167 k.p.k. ). Co uprzednio już sygnalizowano, zakres składanych wniosków dowodowych, ich kolejność i czas
ewentualnego składania wynika jedynie od założeń samego obrońcy z tytułu przyjętej wspólnie z oskarżonym linii obrony. Przedstawione powyżej elementy wniosku, jego cel, jak również podstawy oraz tryb oddalenia wniosków dowodowych ma zastosowanie również do wniosków składanych przez obrońcę ( art. 169 – 170 k.p.k. ).
Podobnie jak podejrzany również jego obrońca posiada prawo do składania wniosków
o dokonanie określonych czynności śledztwa lub dochodzenia ( art. 315§1 k.p.k. ). W przypadku uwzględnienia wniosku podejrzanego lub jego obrońcy o przeprowadzenie czynności dowodowych w toku postępowania przygotowawczego, nie można im odmówić wzięcia udziału we wnioskowanych czynnościach, o ile złożą takie żądanie (art. 315§2 k.p.k. ). Przy czym obrońca podejrzanego, w przypadku uwzględnienia tego wniosku, zawsze może uczestniczyć w przeprowadzeniu wnioskowanej czynności. Organ procesowy
196
może w trybie art. 315§2 k.p.k. w zw. z art. 318 zdanie drugie k.p.k. zaniechać
sprowadzenia podejrzanego pozbawionego wolności, gdyby spowodowało to poważne trudności. W sytuacji zaniechania sprowadzenia podejrzanego, właśnie udział w przeprowadzeniu tej czynności jego obrońcy, umożliwi zapewnienie należytej
reprezentacji tej stronie procesowej.
Do czynności śledztwa i dochodzenia, których nie będzie można powtórzyć na
rozprawie, należy dopuścić podejrzanego oraz ustanowionego obrońcę, chyba że zachodzi niebezpieczeństwo utraty lub zniekształcenia dowodu w razie zwłoki. Również w tym przypadku nie sprowadza się podejrzanego pozbawionego wolności w celu jego udziału w tzw. czynnościach niepowtarzalnych, gdy zwłoka w przeprowadzeniu wymienionych czynności grozi utratą lub zniekształceniem dowodu ( art. 316§1 i 2 k.p.k. ). Szczególnie zatem przy zaniechaniu sprowadzenia podejrzanego pozbawionego wolności do czynności niepowtarzalnych konieczny jest udział w nich jego obrońcy. Specyfika takich czynności, a zwłaszcza mogący zaistnieć wpływ zgromadzonego w tym trybie materiału dowodowego na dalszy przebieg postępowania karnego, przemawia za udziałem w nich obrońcy.
W literaturze przedmiotu powstałej jeszcze pod rządami k.p.k. wskazywano na pasywność obrońców w postępowaniu przygotowawczym, a w szczególności rzadkie składanie
wniosków dowodowych i nikły udział w czynnościach procesowych. Badania wykonane w latach 70 XX wieku przez T. Grzegorczyka wykazały szereg nieprawidłowości w
zawiadamianiu obrońców przez organy ścigania o czynnościach niepowtarzalnych (art. 272 d. k.p.k.). W ankietach około 30 % prokuratorów podawało, że nie informowało obrońców o takich czynnościach, zaś w innych badaniach 20% prokuratorów przyznawało, że przyczyna nieobecności obrońców przy wykonywaniu takich czynności leżała po stronie organów ścigania, z tym że w 2/3 przypadków odwoływano się do nie cierpiącego zwłoki charakteru czynności 370
.
Również na tle obowiązującego k.p.k. z 1997 r. obrońcy argumentują, że nie angażują się w postępowanie przygotowawcze , gdyż działając w sytuacji braku znajomości akt
postępowania mogą zaszkodzić swojemu klientowi, zaś prokuratorzy twierdzą, że brak aktywności adwokatów na tym etapie postępowania jest nieuzasadniony 371
. W związku z
370 T. Grzegorczyk, Obrońca w postępowaniu przygotowawczym, Łódź 1988, s. 197 i podane tam wyniki badań. Zob. także C. Kulesza, Sędzia śledczy w modelu postępowania przygotowawczego na tle
prawnoporównawczym, Białystok 1991, s. 173 – 174 i podana tam literatura.
197
tym problemem warto przytoczyć za C. Kuleszą wyniki badań ankietowych wykonanych przez Ł. Budźko, doktoranta Katedry Postępowania Karnego Wydziału Prawa Uniwersytetu w Białymstoku 372
. Z powyższych badań tych wynika, że 84, 6 %ankietowanych obrońców składa wnioski dowodowe w postępowaniu przygotowawczym. Przy czym 30,7 %
obrońców wskazuje, że są one zawsze uwzględniane przez organy procesowe, zaś 48.7 % twierdzi, że takie wnioski są uwzględniane rzadko. Ponadto 25, 6 % badanych adwokatów twierdzi, że prokurator lub inny organ prowadzący postępowanie karne często odmawia dopuszczenia ustanowionego obrońcy do udziału w czynnościach niepowtarzalnych (z powodu treści § 1 in fine art. 316 k.p.k.), zaś 39, 7 % twierdzi, że odmowa taka następuje rzadko.
W przypadku zaś podejrzanego pozbawionego wolności (zatrzymanego bądź tymczasowo aresztowanego) obrońcy w 75 % podają, że na jego żądanie biorą udział w czynności przesłuchania. Jednocześnie 61% ankietowanych obrońców deklaruje, że zawsze bierze udział w końcowym zaznajomieniu z aktami postępowania przygotowawczego, uważając tą czynność jako ważną gwarancję prawa do obrony.
6) Zawiadomienie obrońcy i jego udział w posiedzeniach sądowych w przedmiocie