Przesłanki zatrzymania właściwego, określone zostały w art. 244 § 1 k.p.k. W świetle tej
regulacji zatrzymanie osoby podejrzanej jest możliwe gdy istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo, a jednocześnie zachodzi obawa:
1) ucieczki lub ukrycia się tej osoby, 2) zatarcia śladów przestępstwa, 3) nie można ustalić jej tożsamości,
4) a nadto, gdy istnieją przesłanki do przeprowadzenia przeciwko tej osobie postępowania w trybie przyspieszonym. Tak jak pod rządami poprzednio obowiązującego kodeksu postępowania karnego, również i obecnie, zatrzymanie osoby podejrzanej może nastąpić po uprzednim
zastosowaniu wobec tej osoby ujęcia obywatelskiego w trybie art. 243§1 k.p.k. Zatrzymanie może być stosowane w stosunku do „osoby podejrzanej”, które to pojęcie ma znaczenie szersze od „podejrzanego”. Zgodnie z art. 71 § 1 k.p.k. za podejrzanego uważa się osobę co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego. Chociaż ustawa karnoprocesowa nie zdefiniowała pojęcia osoby podejrzanej, pod pojęciem tym należy rozumieć osobę wobec której zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa, ale nie wydano lub nie ogłoszono tej osobie postanowienia o przedstawieniu zarzutów 153
.
W praktyce zdarza się, iż w toku postępowania karnego dochodzi do zatrzymania osoby podejrzanej, co do której w wyniku przeprowadzonych czynności dowodowych po jej zatrzymaniu nie dochodzi do przedstawienia zarzutów, zaś postępowanie w zakresie udziału tej osoby w popełnieniu przestępstwa objętego postępowaniem jest umorzone już w fazie in
153 Podobnie A. M. Tęcza- Paciorek „Pojęcie osoby podejrzanej i jej uprawnienia”, Prokuratura i Prawo 2011, nr 11, s. 60.
80
rem. W takiej sytuacji nie nastąpi zmiana roli procesowej osoby podejrzanej
w podejrzanego.
Wykładnia omawianej normy prawnej przy użyciu argumentum a minori ad maius, wskazuje, iż skoro zatrzymanie dopuszczalne jest wobec osoby podejrzanej, to tym bardziej dopuszczalne jest wobec podejrzanego oraz oskarżonego.
Zastosowanie środka przymusu w postaci zatrzymania osoby warunkowane jest wystąpieniem przesłanki „uzasadnionego przypuszczenia”, że określona osoba popełniła przestępstwo. Powyższe przypuszczenie musi mieć oparcie w określonych ustaleniach dowodowych organu, który stosuje ten środek przymusu. Uzasadnione przypuszczenie154
popełnienia przestępstwa może wynikać z informacji uzyskanych od świadków zdarzenia, obserwacji własnych funkcjonariuszy lub innych dowodów. Wskazać należy w tym miejscu, iż przypuszczenie jest terminem o słabszym natężeniu znaczeniowym, niż podejrzenie, które oznacza większe prawdopodobieństwo zaistnienia jakiegoś faktu
Do zatrzymania wymagane jest obligatoryjne zaistnienie jednej z ujętych alternatywnie przesłanek: obawy ucieczki lub ukrycia się sprawcy, obawy zatarcia śladów przestępstwa lub niemożności ustalenia tożsamości osoby.
Zatrzymanie osoby podejrzanej może nastąpić również przy zaistnieniu uzasadnionego przypuszczenia popełnienia przestępstwa oraz występowaniu podstaw do przeprowadzenia przeciwko tej osobie postępowania w trybie przyspieszonym. Powyższa przesłanka został wprowadzona przez ustawodawcę wraz ze zmianą art. 244§1 k.p.k. oraz dodaniem rozdziału 54a k.p.k. postępowania przyspieszonego jako kolejnego typu postępowania szczególnego ustawą z dnia 16 listopada 2006 r.155
Uprawnienie zatrzymania osoby w trybie art. 244§1 k.p.k. przysługuje Policji. Ponadto zgodnie z odrębnymi uregulowaniami prawnymi uprawnienie do zatrzymywania osób
154Wskazać należy w tym miejscu, iż przypuszczenie jest terminem o słabszym natężeniu znaczeniowym, niż podejrzenie, które oznacza większe prawdopodobieństwo zaistnienia jakiegoś faktu – M. G. Węglowski, Zatrzymanie procesowe – uwagi polemiczne, Prokuratura i Prawo 2008, nr 9, s.35.
155 Ustawa z dnia 16 listopada 2006 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw ( Dz. U. Nr 226, poz. 1648 ), która weszła w życie z dniem 12 marca 2007 r.
81
przysługują funkcjonariuszom Straży Granicznej 156, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego157
, Centralnego Biura Antykorupcyjnego158 , Kontroli Skarbowej 159 , Biura Ochrony Rządu 160
oraz w stosunku do żołnierzy funkcjonariuszom Żandarmerii Wojskowej
161
, a także Straży Parku 162.
Do stosowania zatrzymania quasi sensu stricto uprawnieni zostali ponadto funkcjonariusze Służby Więziennej, zgodnie z ustawą o Służbie Więziennej163
. Zgodnie z art. 18 ust. 1 pkt. 5 cytowanej ustawy funkcjonariusz tej służby uprawniony jest do
zatrzymania, na terenie jednostki organizacyjnej ( aresztu śledczego lub zakładu karnego ) celem niezwłocznego przekazania Policji, osób co do których istnieje uzasadnione
podejrzenie popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary. Omawiane zatrzymanie, w zakresie celu jego stosowania, tym różni się od zatrzymań o charakterze porządkowym lub administracyjnym, iż funkcjonariusz Służby Więziennej stosujący ten środek detencji samodzielnie ocenia istnienie uzasadnionego podejrzenia popełnienia przez tę osobę czynu zabronionego. Ponadto osoba zatrzymywana jest przekazywana Policji, w celu
przeprowadzenia stosownego postępowania dotyczącego popełnionego czynu zabronionego.
156 Art. 11 ust. 1 pkt. 5 i 5a ustawy z dnia 12.10.1990 r. o Straży Granicznej ( tj. Dz. U. z 2011 r. nr 116 poz. 675 z późn. zm. ) oraz szerzej na ten temat: A. Tkacz „ Zatrzymanie osoby przez Straż Graniczną”, Kętrzyn 1999 r.
157 Art. 23 ust.1 pkt. 3 ustawy z dnia 24.05.2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu ( tj. Dz. U. z 2010 r. Nr 29, poz. 154 z późn. zm. )
158 Art. 14 ust. 1 pkt. 3 ustawy z dnia 9.06.2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym ( tj. Dz. U. z 2012 r. poz. 621 z późn. zm. )
159 Art. 11a ust. 1 pkt. 2 ustawy z dnia 28.09.1991 r. o kontroli skarbowej ( tj. Dz. U. z 2011 r. Nr 41 poz. 214 z późn. zm. )
160 Art. 13 ust. 1 pkt.3 ustawy z dnia 16.03.2001 r. o Biurze Ochrony Rządu ( tj. Dz. U. z 2004 r. Nr 163 poz. 1712 z późn. zm. )
161 Art. 18 ustawy z dnia 24.08.2001 r. o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych ( tj. Dz. U. z 2013 r. poz. 568 z późn. zm. )
162 Art. 108 ust. 5 pkt. 3 ustawy z dnia 16.04.2004 r. o ochronie przyrody ( tj. Dz. U. z 2013 r. poz. 627 z późn. zm. )
163
82
Po nowelizacji k.p.k. z 10 czerwca 2010 r., która weszła w życie w dniu 1 sierpnia 2010 r.164, do dotychczasowej treści art. 244 dodano §1a oraz §1 b, które regulują odrębne szczególne przesłanki w przypadku zatrzymania sprawców przemocy domowej.
Zgodnie z art. 244§1a k.p.k. policja ma prawo zatrzymać osobę podejrzaną, jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej, a zachodzi obawa, że ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa grozi.
Wskazane przesłanki ściśle określają krąg ewentualnych osób zatrzymanych w tym trybie, precyzując iż omawiana instytucja dotyczy osób podejrzanych o przestępstwo z użyciem przemocy na szkodę osoby z nią zamieszkującej. Poza opisaną powyżej przesłanką, warunkiem koniecznym do zastosowania tego środka przymusu jest występowanie obawy popełnienia ponownego przestępstwa wobec tej samej osoby. Obie niniejsze przesłanki musza zostać spełnione łącznie, aby można było zastosować zatrzymanie na podstawie tej normy prawnej.
Kolejna wprowadzona w drodze opisanej nowelizacji k.p.k., jest instytucja z art. 244§1b k.p.k., który normuje przesłanki zastosowania obligatoryjnego zatrzymania wobec sprawcy przemocy domowej. W doktrynie procesu karnego podniesiona została wątpliwość co do zgodności tej regulacji z zasadami Konstytucji RP 165
. Nie przesądzając tej kwestii zgodnie z art. 244§1b k.p.k. policja zatrzymuje osobę podejrzaną, jeśli przestępstwa, o którym mowa w §1a, zostało popełnione przy użyciu broni palnej, noża lub innego niebezpiecznego
przedmiotu, a zachodzi obawa, że ponownie popełni ona przestępstwo z użyciem przemocy wobec osoby wspólnie zamieszkującej, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa grozi. Warto w tym miejscu podkreślić, iż w omawianym zagadnieniu warunkiem
podstawowym zastosowania obligatoryjnego zatrzymania jest popełnienie przez osobę podejrzaną przestępstwa przy użyciu broni palnej, noża lub innego niebezpiecznego
164 Ustawa z dnia 10.06.2010 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw ( Dz. U. Nr 125 poz. 842 )
165 C. Kulesza [ w: ] Wykład prawa karnego procesowego, B. Bieńkowska, P. Kruszyński, C. Kulesza, P. Piszczek, Sz. Pawelec, ( red. ) P. Kruszyński, Białystok 2012 r., s. 276
83
przedmiotu na szkodę osoby wspólnie z nią zamieszkującej. W powyższej normie określony został obowiązek zatrzymania osoby w sytuacji spełnienia przywołanych przesłanek 166
.