2) Zatrzymanie na zarządzenie prokuratora
Zgodnie z obecnie obowiązującym art. 247 § 1 k.p.k. prokurator może zarządzić
zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie osoby podejrzanej, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że nie stawi się ona na wezwanie w celu przeprowadzenia czynności procesowej albo jeżeli zachodzi potrzeba niezwłocznego zastosowania środka zapobiegawczego. Zastosowanie przez prokuratora zatrzymania i przymusowego doprowadzenia osoby podejrzanej, może zatem nastąpić : 1/ jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że nie stawi się ona na wezwanie w celu
przeprowadzenia czynności procesowej, albo 2/ jeżeli zachodzi potrzeba niezwłocznego zastosowania środka zapobiegawczego.
Wskazać przy tym należy, iż powszechnie w orzecznictwie sadów i doktrynie przyjmowane jest, iż przywołane pojęcie „osoby podejrzanej” należy ujmować szerzej, obejmując nim także podejrzanego 167
.
Stosowanie tych środków przymusu musi wynikać z realnych potrzeb zabezpieczenia
prawidłowego toku postępowania przygotowawczego. Zaznaczyć należy, że realizowane w tym trybie przymusowe doprowadzenie ma charakter niesamoistny, gdyż jest
dokonywane wyłączenie w ramach zastosowanego zatrzymania 168
. Przy czym cel omawianej instytucji odmienny jest od celu zatrzymania sensu stricte określonego w art.
244§1 k.p.k., gdyż nie jest związany jest z „ zabezpieczeniem osoby” w związku z uniemożliwieniem zatarcia śladów, ucieczki, ukrycia się osoby podejrzanej bądź
ustaleniem jej tożsamości 169
. Jednocześnie zaznaczyć należy, iż w celu wykonania postanowienia prokurator może
zarządzić przeprowadzenie przeszukanie pomieszczenia – aby odnaleźć osobę, która ma być
166 K. Witkowska, Gwarancje zatrzymanego, Prokuratura i Prawo 2011, nr 9, s. 88.
167 A. Ludwiczek, Zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie osoby w świetle nowelizacji kodeksu
postępowania karnego z 10 stycznia 2003 r., Problemy Prawa Karnego 2004, nr 25, s. 97 oraz np. uchwała SN z dnia 19.02.1997 r., sygn. I KZP 37/96, OSNKW 1997, nr 3-4, poz. 21.
168
A. Ludwiczek, Krótkotrwałe pozbawienie wolności w świetle konstytucyjnej zasady ochrony wolności osobistej – wybrana problematyka, [ w: ] Węzłowe problemy procesu karnego ( red. P. Hofmański ), Warszawa 2010, s. 462.
169
M. Nawacki, P. Starzyński, Zatrzymanie prokuratorskie – uwagi de lege lata i de lege ferenda, Przegląd Policyjny 2010, nr 3, s. 84.
84
zatrzymana lub doprowadzona. Uprawnienie to przysługuje prokuratorowi jedynie w toku prowadzonego przez niego postępowania, bądź też w toku postępowania które nadzoruje 170
. Decyzje te wykonuje Policja, a w przypadku żołnierza w czynnej służbie wojskowej – właściwe organy wojskowe (art. 247 § 3 k.p.k.). Podstawowym uprawnieniem
zatrzymanego, w tym zarządzonego w trybie art. 247 k.p.k. pozostaje kontrola wydanego postanowieni prokuratora poprzez wniesienie zażalenia. Powyższe uprawnienie
gwarantowane jest przez art. 41 ust. 2 zdanie drugie Konstytucji RP 171.
Niezwykle ważnym orzeczeniem dotyczącym omawianego zagadnienia, w kontekście uprawnień zatrzymanych, jest wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 5 lutego 2008 r.172
, który doprowadził do zmiany treści art. 247§1 k.p.k. Poprzednio obowiązująca wersja tej normy stanowiła szeroki zakres kompetencji prokuratora do stosowania tego środka, stanowiąc iż „prokurator może zarządzić zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie osoby podejrzanej”.
W niniejszym wyroku TK wskazano, iż art. 247§1 k.p.k. jest niezgodny z art. 41 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, a nadto utracił swą moc obowiązującą po upływie 12 miesięcy od dnia ogłoszenia wskazanego wyroku w Dzienniku Ustaw RP. Trybunał Konstytucyjny słusznie przyjął, iż treść art. 247§1 k.p.k. nie określała zasad pozbawienia wolności, jakie dokonywane są w trybie tego zatrzymania. Nie regulowała bowiem w sposób kompletny istotnych elementów i przesłanek zastosowania tego środka przymusu 173
, pozostawiając organowi zarządzającemu zatrzymanie ( prokuratorowi ) nieograniczoną swobodę w ustalaniu ostatecznego kształtu jego zastosowania. Przepis art. 247§1 k.p.k. powinien zatem, jak to obecnie ma miejsce, określać wszelkie przesłanki, które powinny być spełnione, aby prokurator mógł zarządzić zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie osoby podejrzanej. Brak takiej precyzji powodował znaczna dowolność w stosowaniu tego środka przymusu przez prokuratorów 174
.
170 R. A. Stefański , Środki zapobiegawcze w nowym k.p.k., Warszawa 1998, s. 248.
171 J. Skorupka, W kwestii konstytucyjnych uprawnień zatrzymanego, [ w:] Węzłowe problemy procesu karnego, Warszawa 2010, ( red. ) P. Hofmański, s.449-450.
172 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 5.02.2008 r., sygn. K 34/06, OTK-A 2008, nr 1, poz. 2.
173
Ł. Cora, Zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie osoby na podstawie art. 247§1 k.p.k. ( uwagi na marginesie wyroku TK z 5 lutego 2008 r. ), Palestra 2008, nr 9-10, s. 95.
174
C. Kulesza, [ w: ] Wykład prawa karnego procesowego, B. Bieńkowska, P. Kruszyński, C. Kulesza, P. Piszczek, Sz. Pawelec, ( red. ) P. Kruszyński, Białystok 2012, s. 277
85
W następstwie niniejszego orzeczenia TK powszechny w doktrynie pozostaje pogląd, iż celem określonego w art. 247§1 k.p.k. zatrzymania jest przymusowe doprowadzenie osoby podejrzanej 175.
§3 Ograniczenia stosowania instytucji zatrzymania
Uregulowania zawarte w Konstytucji RP, w k.p.k. oraz innych ustawach zawierają
ograniczenia podmiotowe dotyczące stosowania instytucji zatrzymania i tymczasowego aresztowania, które związane są z korzystaniem z poszczególnych immunitetów.
Zgodnie z tymi zasadami orzecznictwu polskich sądów karnych nie podlegają:
1)
osoby korzystające z immunitetu dyplomatycznego, które nie podlegają zatrzymaniu i tymczasowemu aresztowaniu, a zakaz ten jest bezwzględnie obowiązujący, ( art. 578 k.p.k. );2)
kierownicy urzędów konsularnych i inni urzędnicy konsularni państw obcych, na zasadzie wzajemności (art. 579 § 1 k.p.k. ) Zakaz zatrzymywania i tymczasowego aresztowania wobec tych osób ma charakter względny, bowiem osoby te podlegają zatrzymaniu jedynie w razie przedstawienia im zarzutu popełnienia zbrodni ( art. 579 § 2 k.p.k. ).Osoba wymieniona w art. 578 i 579 k.p.k. może zostać zatrzymana i tymczasowo
aresztowana jedynie w przypadku, gdy państwo wysyłające zrzeknie się w sposób wyraźny immunitetu w stosunku do tej osoby ( art. 580§1 k.p.k. ).
System prawa polskiego wyznacza ponadto zakaz zatrzymania i tymczasowego aresztowania:
1)
osoby posiadającej mandat posła lub senatora, która nie może być zatrzymana bez zgody odpowiednio Sejmu lub Senatu ( art. 105 ust. 5 w zw. z art. 108 Konstytucji RP ),2)
sędziego, który nie może być zatrzymany bez zezwolenia właściwego sądudyscyplinarnego ( art. 80 § 1 i 2 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r.- prawo o ustroju sądów powszechnych , art. 49§ 1 i 2 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym , art. 15 ustawy z dnia 11 maja 1995 r. o Naczelnym Sądzie Administracyjnym, art.
175
R. Kmiecik, Podstawy i forma decyzji prokuratora o zatrzymaniu i przymusowym doprowadzeniu osoby podejrzanej, Annales UMCS 2007/2008, nr 54-55, s. 38.
86
15a ust. 1 ustawy z dnia 26 marca 1982 r. o Trybunale Stanu , art. 7 ust. 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym ),
3)
prokuratora, z wyjątkiem zatrzymania go na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa ( art. 54 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze ),4)
Rzecznika Praw Obywatelskich, którego nie wolno zatrzymać lub tymczasowoaresztować bez zgody Sejmu, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa ( art. 211 Konstytucji RP ),
5)
Prezesa Najwyższej Izby Kontroli, którego nie wolno zatrzymać lub tymczasowo aresztować bez zgody Sejmu, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa (art. 206 Konstytucji RP ),6)
Generalnego Inspektora Danych Osobowych, który nie może być pozbawiony wolności bez zgody Sejmu ( art. 11 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danychosobowych ),
7)
Rzecznika Praw Dziecka, którego nie wolno zatrzymać lub tymczasowo aresztować, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa i w sytuacji gdy jegozatrzymanie jest niezbędne dla zapewnienia prawidłowego toku postępowania ( art. 7 ust. 2 ustawy z dnia 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka 176.
Opisane powyżej regulacje zawarte w Konstytucji RP, kodeksie postępowania karnego oraz innych ustawach, w stosunku do osób korzystających z immunitetów przewidują zakaz bezwzględny lub względny ich zatrzymania lub tymczasowego aresztowania. Zakazy zatrzymania i tymczasowego aresztowania osób dysponujących immunitetem, stanowią formę ich ochrony, ze względu na pełnienie przez te osoby ważnych funkcji w państwie lub w instytucjach międzynarodowych.
Nie oznacza to jednak pełnej bezkarności tych osób, bowiem wiele unormowań przewiduje możliwość zatrzymania osoby objętej immunitetem na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa. Ponadto immunitety względne, do których należą np. immunitet sędziowski, prokuratorski, mogą być uchylone przez oznaczony organ pod warunkami określonymi w ustawie. Zatrzymanie, czy tymczasowe aresztowanie osoby korzystającej z immunitetu, musi nastąpić zgodnie z zasadami wskazanymi w ustawie. Zastosowanie izolacyjnych środków przymusu wobec tych osób uzależnione jest od spełnienia
176
Szerzej o tematyce immunitetów w procesie karnym: B. Janusz-Pohl, Immunitety w polskim postępowaniu karnym, Warszawa 2009, s. 241-341.
87
dodatkowych przesłanek ustawowych. Niedotrzymanie tego trybu może spowodować uznanie zatrzymania lub tymczasowego aresztowanie może jako nielegalne i niewątpliwie niesłuszne. Ochrona osób korzystających z immunitetów musi być ochroną możliwie pełną, a pozbawienie tych osób wolności powinno następować jedynie w szczególnie
uzasadnionych przypadkach.
Kolejne ograniczenia i odmienności w stosowaniu instytucji zatrzymania dotyczą osób
nieletnich, które dopuściły się popełnienia czynów karalnych po ukończeniu 13 lat, ale nie ukończyły 17 roku życia. Tryb postępowania w przypadku osób nieletnich określony został w przepisach u.p.n.177. Osoby które dopuściły się czynu karalnego przed ukończeniem 13 lat nie mogą zostać zatrzymane i umieszczone w policyjnej izbie dziecka. Zgodnie z art. 40§1 u.p.n. zatrzymanie nieletniego przez Policję i umieszczenie go w policyjnej izbie dziecka, dopuszczalne jest jeżeli jest to konieczne ze względu na okoliczności sprawy, w sytuacji gdy istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu karalnego, a zachodzi uzasadniona obawa ukrycia się nieletniego lub zatarcia śladów tego czynu, albo nie można ustalić
tożsamości nieletniego. Zatrzymanego nieletniego informuje się o przyczynach zatrzymania, oraz o jego uprawnieniach, w tym prawie do złożenia zażalenia na zatrzymanie. Policja ma obowiązek zawiadomić o zatrzymaniu nieletniego jago rodziców i opiekunów.
Nadzór nad prawidłowością zatrzymania nieletniego sprawuje sąd rodzinny, który Policja zawiadamia o zatrzymaniu nieletniego w ciągu 24 godzin od chwili zatrzymania ( art. 40§5 u.p.n. ). Zatrzymanego nieletniego zgodnie z art. 40§5 u.p.n. zwalnia się i przekazuje rodzicom lub opiekunowi, jeżeli:
1) ustanie przyczyna zatrzymania, 2) poleci to sąd rodzinny,
3) nie został zachowany termin zawiadomienia sądu rodzinnego o zatrzymaniu nieletniego w ciągu 24 godzin od chwili zatrzymania,
4) w ciągu 72 godzin od chwili zatrzymania nie ogłoszono nieletniemu postanowienia o umieszczeniu w schronisku dla nieletnich lub tymczasowym umieszczeniu w
młodzieżowym ośrodku wychowawczym, rodzinie zastępczej zawodowej albo w innym zakładzie lub placówce leczniczej.
177
Ustawa z dnia 26.10.1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich ( tj. Dz. U. z 2010 r. Nr 33 poz. 178 z późn. zm. )
88
Okres w ciągu którego można stosować środek przymusu w postaci zatrzymania jest
ściśle określony przepisami Konstytucji RP i Kodeksu postępowania karnego. Zgodnie z treścią art. 41 ust. 3 Konstytucji RP zatrzymany „powinien być w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania przekazany do dyspozycji sądu. Zatrzymanego należy zwolnić, jeżeli w ciągu 24 godzin od przekazania do dyspozycji sądu nie zostanie mu doręczone postanowienie sądu o tymczasowym aresztowaniu wraz z przedstawionymi zarzutami.”
Określenie tego zagadnienia normami ustawy zasadniczej wskazuje na wagę z którą ustawodawca podchodzi do środków przymusu ingerujących w wolność osobistą. Ponadto podkreślić należy, iż uprawnienie określone w art. 41 ust. 3 Konstytucji RP dotyczy wyłącznie zatrzymania osoby w związku z popełnieniem przestępstwa 178
.
Doprecyzowaniem omawianej regulacji jest art. 248 k.p.k., który w § 1 stanowi, że zatrzymanego należy natychmiast zwolnić, gdy ustanie przyczyna zatrzymania, a także jeżeli w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania przez uprawniony organ nie zostanie on przekazany do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania; należy go także zwolnić na polecenie sądu lub prokuratora.
Niezwykle istotnym z punktu uprawnień procesowych zatrzymanego jest jego prawo do niezwłocznego postawienia przed sądem. Niniejsze uprawnienie wynika wprost z treści art. 5 ust. 3 EKPC, zgodnie z którym każdy zatrzymany lub aresztowany zgodnie z
postanowieniami ustępu 1 lit. c niniejszego artykułu powinien zostać niezwłocznie postawiony przed sędzią lub innym urzędnikiem uprawnionym przez ustawę do wykonywania władzy sądowej i ma prawo być sądzony w rozsądnym terminie albo zwolniony na czas postępowania. Ustawodawca nie przyjął w nowym kodeksie
postępowania karnego z 1997 r. procedury habeas corpus, której istotą jest, że zatrzymany powinien być jak najwcześniej doprowadzony do urzędu sędziego przed upływem
określonego terminu 179
. Zaznaczyć należy, iż obowiązująca ustawa karnoprocesowa nie spełnia standardu wynikającego z art. 41 ust. 3 Konstytucji RP oraz w art. 5 ust. 3 w zw. z art. 5 ust. 1 lit. c EKPC, gdyż nie gwarantuje niezwłocznego postawienia zatrzymanego z
178 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 06.12.2004 r., sygn. SK 29/04, OTK-A 2004, nr 11, poz. 114.
179
B. Gronowska, Wolność i bezpieczeństwo osobiste w sprawach karnych w świetle standardów Rady Europy, Toruń 1996, s. 96
89
urzędu przed sądem180, w celu skontrolowania zasadności legalności i prawidłowości jego zatrzymania. Uzależnienie sądowej kontroli zatrzymania osoby od złożenia przez
zatrzymanego zażalenia na zatrzymanie nie mieści się w wyznaczonych przez cytowane normy standardzie 181.
§ 4 Tymczasowe aresztowanie
Podejmując charakterystykę tymczasowego aresztowania, należy na wstępie przywołać
zasadę, że środki zapobiegawcze stosowane w toku postępowania karnego mają charakter wyjątkowy. Użycie w toku procesu karnego jakichkolwiek środków zapobiegawczych może następować tylko w razie konieczności oraz w zakresie ograniczonym celami związanymi z zabezpieczeniem należytego biegu postępowania. Wszak postępowanie karne co do zasady prowadzone jest bez stosowania środków przymusu, zaś ich wykorzystanie jest czymś właśnie ową zasadę naruszającym i w tym sensie zawsze wyjątkowym.
Zadaniem środków przymusu, w tym środków zapobiegawczych, jest prawidłowy przebieg i efektywność postępowania karnego, które poprzez stosowanie przymusu państwowego, mają stworzyć odpowiednie warunki organom procesowym do wykonania zaplanowanych czynności.
Zastosowanie środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania, cechuje się faktycznym pozbawieniem wolności oskarżonego ( podejrzanego ), w trakcie
postępowania karnego przed jego prawomocnym rozstrzygnięciem. Stosowanie tego środka przymusu musi zatem cechować się niezwykłą rozważnością, bowiem dotyczy osoby korzystającej z domniemania niewinności określonego w art. 42 ust. 3 Konstytucji RP oraz art. 5§1 k.p.k. Tymczasowe aresztowanie stanowi ustawowo dopuszczalny wyjątek od tej zasady, wymagając jego precyzyjnego ustawowego unormowania i ścisłej praktycznej interpretacji tych regulacji 182. Sąd stosujący tymczasowe aresztowanie zobowiązany jest zbadać, czy niniejszy środek przymusu ma na celu spełnienie funkcji zabezpieczającej lub
180
Odmiennego poglądu w tej kwestii jest P. Hofmański, Europejskie standardy w zakresie kontroli stosowania przymusu w procesie karnym, a reforma k.p.k., [ w:] Problemy kodyfikacji prawa karnego. Księga ku czci Prof. Mariana Cieślaka, ( red. S. Waltoś ), Kraków 1993, s. 454., który wskazuje, iż skoro wymaganiom Konwencji Europejskiej czyni doprowadzenie zatrzymanego do sądu w terminie 48 godzin, to tym bardziej wymagania te są spełnione wówczas, gdy w tym terminie – bez doprowadzenia – zwracana jest zatrzymanemu wolność.
181 J. Skorupka, W kwestii konstytucyjnych uprawnień zatrzymanego, w pracy zbiorowej, Węzłowe problemy procesu karnego, ( red. ) P. Hofmański, Warszawa 2010, s. 453 oraz Jacek Izydorczyk, Stosowanie
tymczasowego aresztowania w polskim postępowaniu karnym, Kraków 2002, s. 34.
90
ochronnej, czy też stosowany jest dla realizacji celu nieprzewidzianego prawem 183
. Nie należy jednakże zapominać z drugiej strony, że tymczasowe aresztowanie stanowi jeden z istotnych elementów polityki karnej realizowanej przez organy państwa, w szczególności organy ścigania.
Podstawowym celem stosowania środków zapobiegawczych jest zapewnienie
prawidłowego przebiegu postępowania karnego, w tym umożliwienie sądowi oraz organom ścigania karnego wykonanie wszystkich niezbędnych czynności procesowych w jego toku. Powyższe czynności ukierunkowane muszą być na ujawnienie przestępstwa i wykrycia sprawcy czynu zabronionego oraz pociągnięcie go do odpowiedzialności karnej, w taki sposób aby osoba niewinna nie poniosła tej odpowiedzialności ( art. 2§1pkt. 1 k.p.k. ). Stosowanie środków przymusu związane jest z konfliktem pomiędzy chronionymi na wszystkich etapach postępowania karnego interesami oskarżonego, w tym jego wolności osobistej, swobody poruszania się, komunikowania, ochrony jego mienia, prawa do obrony oraz uprawnienia z tytułu braku obowiązku samooskarżania , a istotną ze społecznego punktu widzenia realizacją, wskazanych powyżej i wynikających z art. 2§1pkt. 1 k.p.k. podstawowych celów procesu karnego. Niniejsza kolizja dotyczy również organów procesowych dążących do stosowania środków przymusu procesowego w dostatecznym zakresie praz oskarżonym, którego intencją jest minimalizacja konsekwencji związanych ze stosowaniem tych środków.
Areszt tymczasowy jest najsurowszym spośród środków zapobiegawczym stosowanych w toku procesu karnego, oraz jedynym izolacyjnym spośród tych środków. Duża jego dolegliwość polega na pozbawieniu wolności oskarżonego, odizolowaniu go od osób najbliższych oraz reszty społeczeństwa i osadzeniu w areszcie śledczym. Tymczasowe aresztowanie powoduje zbliżoną sytuację prawną aresztowanego, jaka powstaje podczas wykonywania kary pozbawienia wolności. Omawiany środek stanowi odstępstwo od konstytucyjnie zagwarantowanej wolności osobistej (art. 41 ust. 1 Konstytucji RP). Przywołane cechy tymczasowego aresztowania powodują, iż jest on samodzielnym środkiem zapobiegawczym, co uniemożliwia jego łączenie z którymś z pozostałych środków.
183
J. Skorupka, Obowiązki sądu związane ze stosowaniem tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym, Przegląd sądowy 2008, nr 7-8, s. 58.
91
Zasada minimalizacji środków zapobiegawczych 184 oraz ingerencji w wolność osobistą, powoduje wynikający z art. 257§1 k.p.k. zakaz stosowania tymczasowego aresztowania, gdy wystarczający dla przebiegu postępowania karnego jest inny środek zapobiegawczy o
charakterze wolnościowym. Przywołana zasada tzw. proporcjonalności powinna stanowić element ograniczający stosowanie tymczasowego aresztowania 185
. Rozbudowany katalog środków zapobiegawczych o charakterze wolnościowym, do których zalicza się: poręczenie majątkowe ( art. 266 k.p.k. ), poręczenie społeczne ( art. 271 k.p.k.), poręczenie osoby godnej zaufania ( art. 272 k.p.k. ), dozór policyjny ( art. 275 k.p.k. ), nakaz opuszczenia lokalu mieszkalnego ( art. 275a k.p.k. ), zawieszenie w czynnościach służbowych,
wykonywaniu zawodu, powstrzymanie się od określonej działalności lub prowadzenia pojazdów ( art. 276 k.p.k. ), zakaz opuszczania kraju ( art. 277 k.p.k. ), powinien powodować marginalizację stosowania tymczasowego aresztowania. W długotrwałym okresie to właśnie izolacyjny środek zapobiegawczy był najczęściej stosowany spośród wszystkich środków, co ulega dopiero w ostatnim czasie pozytywnej zmianie. W ostatnim bowiem okresie dozór policyjny zaczął dominować w kategorii najczęściej stosowanych środków zapobiegawczych.
Tymczasowe aresztowanie, podobnie jak pozostałe nieizolacyjne środki zapobiegawcze, mogą być stosowane jedynie w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania. Wyjątkowo zaś ich stosowanie może nastąpić w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa ( art. 249§1 k.p.k. ). Niedopuszczalnym jest zatem stosowanie izolacyjnego środka przymusu procesowego w celu zwiększenia komfortu organów procesowych przy wykonywania poszczególnych czynności z oskarżonym,
ułatwienia prowadzenia niektórych czynności dowodowych, bądź dążeniu do spowodowania zmiany postawy oskarżonego w zakresie uzyskania do niego informacji istotnych z punktu widzenia prowadzonego postępowania. Ten ostatni ukryty cel stosowania tymczasowego aresztowania określany jest w doktrynie procesu karnego mianem aresztu wydobywczego
186
, oraz co oczywiste ujawniana praktyka procesowa tego typu jest powszechnie poddawana
184
R. A. Stefański, Tymczasowe aresztowanie i związane z nim środki przymusu w nowym kodeksie postępowania karnego [ w:], Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego. Krótkie komentarze, z.6, Warszawa 1998, s. 12.
185 P. Hofmański i S. Zabłocki, Pozbawienie wolności w toku procesu karnego. Wybrane aspekty
konstytucyjne i prawnomiędzynarodowe [w:] Rzetelny proces karny. Księga jubileuszowa Profesor Z. Świdy, Warszawa 2009, s. 522 i n.
186 P. Kardas „Środki zapobiegawcze w polskim procesie karnym – analiza aktualnego stanu prawnego w kontekście praktyki stosowania prawa praz propozycje nowych rozwiązań ustawowych. Artykuł dyskusyjny” – artykuł przygotowany i opublikowany na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości w zakresie działalności Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego przy Ministrze Sprawiedliwości RP w 2013 r., s. 3.
92
zbiorowej krytyce. Nie może pozostawać obojętną sytuacja, iż w przypadku osób faktycznie pozbawionych wolności, z uwagi na ich sytuację faktyczną, możliwość pozyskiwania od tych osób informacji dotyczących zarzucanego im czynu oraz innych pozostających w zainteresowaniu organów procesowych jest znaczna. Powodem zastosowania izolacyjnego środka zapobiegawczego nie może być tworzenie podstaw do uzyskania od osadzonego informacji procesowych dotyczących czynu zarzucanego oskarżonemu lub innych zachowań objętych prowadzonym postępowaniem. Sprzeciw wywołują również przypadki aplikacji tymczasowego aresztowania z naruszeniem zasady konieczności, proporcjonalności oraz minimalizacji, co również nie powinno występować.
Stosowanie tymczasowego aresztowania w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa, określone jest jako tzw. areszt prewencyjny. Pozostawanie tej instytucji w systemie prawnym jest w doktrynie procesu karnego kwestią kontrowersyjną 187. Już bowiem wykładnia celowościowa tego środka przymusu stanowi w istocie surogat kary pozbawienia wolności, zaś podstawowym celem tymczasowego
aresztowania jest ustalenie ewentualnej winy oskarżonego i jego ukaranie. Jednakże
pozostawanie takiej podstawy aplikacji izolacyjnego środka zapobiegawczego pozostaje w zgodności ze standardem konwencyjnym określonym treścią art. 5 ust. 1 lit. c EKPC. Nie sposób bowiem kwestionować słusznych poglądów, iż tymczasowe aresztowanie spełnia wówczas funkcję środka zapobiegawczego wobec dalszej przestępczej działalności oskarżonego 188
. Tym samym nie może budzić najmniejszych wątpliwości słuszność utrzymywania tego typu środka przymusu w polskim porządku prawnym.
Tymczasowe aresztowanie będąc izolacyjnym środkiem przymusu stosowanym w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania karnego, nawet w sytuacji długotrwałego stosowania tego środka nie pozostaje karą pozbawienia wolności i nie może zastępować tej kary. Sprzeciw musi budzić praktyka długotrwałego stosowania tego środka
zapobiegawczego, zwłaszcza w postępowaniu sądowym, w sytuacji gdy dotychczasowe przesłanki stosowania tego środka przestały być wystarczająca przesłanką do jego utrzymywania. Wielokrotnie w postępowaniach karnych w wyniku wnoszonych skarg obywateli RP Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu piętnował praktykę polskiego wymiaru sprawiedliwości w tym zakresie. Jednakże nadużywanie stosowania
187
Krytycznie n. p. A. Murzynowski „Węzłowe problemy tymczasowego aresztowania w świetle przepisów nowego k.p.k.” [ w: ] Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego. Zagadnienia węzłowe”, Warszawa 1997, s. 103-104.
188 A. Murzynowski, Areszt tymczasowy oraz inne środki zapobiegające uchylaniu się od sądu, Warszawa 1963, s.465.
93
tymczasowego aresztowania w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw
Człowieka w Strasburgu zostanie omówione w rozdziale II niniejszego opracowania. Okres stosowania tymczasowego aresztowania powinien nawet w postępowaniach dotyczących