Prace pionierskich dokonañ lista bardzo d³uga 30 lat ofiarnych odzyskane dla kultury bia³e kruki Reanimacja Muzealnictwa l¹skiego to Jego zas³uga Odkrywa³ i rozszerza³ nam nieznany wiat sztuki. Profesor Józef Gêbczak urodzi³ siê 13 lutego 1911 roku w Krakowie. Krakowianin z urodzenia, Wroc³awianin z wy-boru. Ukoñczy³ Gimnazjum im. B. Nowodworskiego w Kra-kowie w 1931 roku i tam studiowa³ przed wojn¹ historiê sztuki na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Jagiel-loñskiego. W czasie wojny pracowa³ jako nauczyciel, prowa-dz¹c tajne nauczanie w G³owaczowej (dawny powiat Dêbi-ca), zorganizowane przez Kuratorium Krakowskiego Okrêgu Szkolnego. Koniec wojny zasta³ Józefa Gêbczaka w Krako-wie, gdzie 8 maja 1945 roku przyj¹³ Go Profesor Stanis³aw Kulczyñski w sk³ad organizowanej Grupy Naukowej m. Wro-c³awia. Ju¿ 10 maja przyst¹pi³ do pracy we Wroc³awiu, w Referacie Bibliotek, by od 14 czerwca obj¹æ obowi¹zki zastêpcy kierownika Refe-ratu Muzeów i Ochrony Zabytków przy Pe³nomocniku Ministra Owiaty we Wro-c³awiu. W kilka dni póniej, 18 czerwca, profesor Stanis³aw Lorentz, jako dyrektor Naczelnej Dyrekcji Muzeów i Ochrony Zabytków Ministerstwa Kultury i Sztuki, mia-nowa³ Józefa Gêbczaka zastêpc¹ kierownika swojej Delegatury we Wroc³awiu. Wów-czas te¿ podj¹³ On pracê asystenta w uniwersyteckim Zak³adzie Historii Sztuki; tu w 1947 roku ukoñczy³ i obroni³ swoj¹ pracê magistersk¹ pt. Twórczoæ rzebiarska Wa-c³awa Szymanowskiego (18501930). Kiedy w 1947 roku powo³ano do ¿ycia we Wro-c³awiu Muzeum Pañstwowe, Józef Gêbczak zosta³ naturaln¹ niejako kolej¹ rzeczy jednym z piêciu ówczesnych asystentów tej placówki, gdy¿ z racji swych wczeniej-szych dzia³añ najlepiej zna³ jej zbiory. W zwi¹zku z reorganizacj¹ muzealnictwa 1 stycznia 1950 roku Muzeum przemianowano na pe³ni¹ce funkcje okrêgowego Mu-zeum l¹skie, Józef Gêbczak obj¹³ wtedy stanowisko kustosza biblioteki zgodnie z najbardziej ¿ywymi z jego licznych zainteresowañ. Nie zrezygnowa³ z nich rów-nie¿ w okresie pe³nienia obowi¹zków dyrektora Muzeum od marca 1953 r. do maja 1959 r. i do przejcia na emeryturê w 1977 r. kierowa³ zbiorami bibliotecznymi. Pozosta³ w bibliotece i po 1977 r., choæ w mniejszym wymiarze godzin, podejmuj¹c opracowywanie tzw. zbiorów specjalnych (archiwalia muzealne, zbiór rêkopisów i kartograficzny itp.), które ca³e ¿ycie starannie zbiera³, a którym wród pilniejszych spraw bie¿¹cych nie móg³ siê powiêciæ.
59 W okresie ponadtrzydziestoletniej pracy muzealnej Józef Gêbczak podejmowa³ ró¿ne zadania na rzecz odnowy zabytków i organizacji wroc³awskiego muzealnic-twa. Szczególnie wielkie i maj¹ce zasadnicze znaczenie dla losów naszego Muzeum s¹ Jego zas³ugi w pierwszych latach pracy we Wroc³awiu. Odnajdywa³ On wów-czas i zabezpiecza³ rozproszone w miecie i terenie zbiory sztuki, w tym tak¿e mu-zealne, jak i zbiory biblioteczne oraz archiwalia konserwatorskie. Jego skrupulat-noæ archiwisty z powo³ania i zapa³ pioniera kultury polskiej na odzyskanej ziemi przyczyni³y siê walnie do tego, ¿e tak wiele ze spucizny artystycznej regionu ura-towano dla nastêpnych pokoleñ. Zdo³a³ np. rozszyfrowaæ tajne spisy wywiezionych zabytków, co pozwoli³o sporz¹dziæ rejestr prawie 90 sk³adnic, w których ukryte by³y ró¿ne zbiory l¹skie i niektóre zrabowane w Polsce muzealia, ksiêgozbiory, zabyt-ki kocielne czy zbiory instytucji naukowych. Nic zatem dziwnego, ¿e sprawozda-nie z pierwszych dzia³añ muzealnych we Wroc³awiu, które Józef Gêbczak opubli-kowa³ w pierwszym tomie Roczników Sztuki l¹skiej jest poniek¹d i sprawozdaniem z Jego w³asnych dokonañ.
Nie mniejsze s¹ zas³ugi Józefa Gêbczaka przy wspó³tworzeniu Muzeum. Ogrom pracy powiêci³ On wówczas ewidencji i wstêpnemu opracowaniu zabezpieczonych muzealiów, staraniom o urz¹dzenia, niezbêdny sprzêt i wyposa¿enie gmachu dla przechowywania i eksponowania zabytków.. Wspó³dzia³a³ ofiarnie w sprawach odbu-dowy naszych budynków i wszelkich pracach organizacyjnych zwi¹zanych z otwarciem Muzeum w 1948 r., a póniej w nakrelaniu zakresu dzia³ania i per-spektyw rozwojowych zarówno Muzeum we Wroc³awiu, jak i muzeów regionalnych na Dolnym l¹sku; nad realizacj¹ tych programów czuwa³ w okresie swojego dy-rektorowania.
Józef Gêbczak by³ z zami³owania bibliofilem; energia i zapa³, jakie od pierwszych dni swej pracy we Wroc³awiu powiêci³ gromadzeniu, urz¹dzaniu i wzbogacaniu ksiêgozbioru muzealnego dalece przekracza³y konwencjonalne obowi¹zki bibliote-karza. Jemu zawdziêczamy stworzenie tego warsztatu pracy dla wielu ju¿ pokoleñ l¹skich historyków sztuki (nie tylko pracowników Muzeum), bo starania Józefa Gêbczaka sprawi³y, ¿e jest to najlepszy zbiór w zakresie dawnej sztuki regionu. Józef Gêbczak sam publikowa³ niewiele, ale Jego pomoc bibliograficzna a wiêc udzia³ we wszystkich niemal powstaj¹cych we Wroc³awiu pracach naukowych kolegów z Muzeum, studentów czy konserwatorów, jest niezmierzony. Nie by³o te¿ wysta-wy czy katalogu muzealnego, w których powstaniu Józef Gêbczak nie s³u¿y³by sw¹ wiedz¹ bibliograficzn¹ (jej symbolicznym wyrazem s¹ og³aszane przezeñ kolejne Bibliografie sztuki na l¹sku). Nieograniczenie powiêca³ swój czas, wyszukuj¹c po-trzebuj¹cym: ksi¹¿ki, ród³a ikonograficzne, archiwalia; m.in. dlatego pracowa³ za-wsze w bibliotece do pónych godzin wieczornych.
Nie tylko wroc³awskie Muzeum Narodowe i jego pracownicy zawdziêczaj¹ bar-dzo wiele ofiarnej pracy Józefa Gêbczaka, szerokie jest grono ludzi, którzy korzy-stali z Jego spo³ecznego zaanga¿owania w sprawy kultury i nauki Wroc³awia, by³ wszak przez szereg lat prezesem i dzia³aczem Wroc³awskiego Oddzia³u Stowarzy-szenia Historyków Sztuki, równie¿ spo³ecznie pracowa³ w Towarzystwie
60
ków Wroc³awia. W tych kontaktach odznacza³ siê rzadk¹ skromnoci¹ i bezpore-dnioci¹, a jego skrupulatnoæ i bezinteresownoæ by³y przys³owiowe. Takim pozo-stanie w naszej wdziêcznej pamiêci.
mieræ zabra³a nagle Józefa Gêbczaka, cz³owieka, którego ca³e ¿ycie zawodowe splot³o siê nierozdzielnie z histori¹ Muzeum Narodowego we Wroc³awiu, bo od za-rania tej placówki a¿ do chwili mierci powiêca³ siê sprawom muzeum z ofiarno-ci¹ i wielk¹ pracowitoofiarno-ci¹. Wspó³tworzy³ powstaj¹c¹ w niezwyk³ych warunkach instytucjê jako m³ody asystent, z ni¹ razem rós³ w dowiadczenia fachowe i wiedzê, równolegle z ni¹ osi¹gn¹³ etap pierwszych podsumowañ: w³anie przed mierci¹, na stanowisku kuratora, rozpocz¹³ opracowanie z³o¿onych losów wroc³awskiego muzealnictwa.
Przytoczony tekst pochodzi z opracowania Leszka Itmana (kolegi ze wspólnej ³awy z Gimnazjum i Liceum im. T. Kociuszki w Kaliszu), Józef Gêbczak, Roczniki Sztuki l¹skiej. Tom XIII, Wroc³aw 1983.
Dzieje sztuk plastycznych, o których snu³ ciekawe opowieci; rozszerza³y nasz¹ wiadomoæ plastyki wiatowej da³y nam wiele satysfakcji i radoci. Profesor bê-d¹c kustoszem Muzeum Narodowego we Wroc³awiu, w jego uroczych wnêtrzach na eksponatach wyjania³ nam ¿ó³todziobom i przybli¿a³ wartoci kultury pla-stycznej. Jego ciekawy zestaw przeroczy sprawi³, ¿e nieprzemijaj¹ce piêkno tego wiata zosta³o utrwalone w naszej wiadomoci. Budynek Muzeum Narodowego we Wroc³awiu kojarzy siê zawsze z tym sympatycznym cz³owiekiem, którego pa-sj¹ ¿yciow¹ by³o tworzenie i ochrona kultury plastycznej.
Zmar³ 28 grudnia 1979 roku we Wroc³awiu. Prace naukowe
1. Elementy plastyczne w twórczoci literackiej Cypriana Kamila Norwida. 2. Mauzoleum Piastowskie w Legnicy.
3. Rozprawa doktorska Sztuka, jako forma wiadomoci spo³ecznej.
4. Wyk³ady Dzieje Sztuk Plastycznych na Wydziale Architektury Politechniki Wroc³awskiej, 19481950.
61