Profesor Marcin Bukowski (1902–1987)

Architektury Polskiej zawsze by³eœ Panem, Koneserem form twórczych – Szambelanem. Dziêki Tobie – Katedra na Tumskim Ostrowie, Jest w piêknej szacie, co siê twórcz¹ zowie... Oraz chlubn¹ koron¹ Ratusza w rynku Stoj¹ domy, jak u³ani Fredry w ordynku Pe³en Humoru oraz twórczej troski By³ nasz – Profesor Marcin Bukowski. Urodzi³ siê w Krakowie 31 sierpnia 1902 roku, jako syn œp. Jana, artysty malarza, i Marii ze Spornów. Gimnazjum ukoñczy³ wiosn¹ 1920 roku, a z koñcem 1921 roku z odzna-czeniem Wydzia³ Budownictwa Szko³y Przemys³owej w Kra-kowie. Po odbyciu kompanii bolszewickiej 1920 roku oraz III powstania œl¹skiego zosta³ zwolniony wojska. Po dwulet-niej praktyce kursowej i budowlanej zosta³ przyjêty na Wy-dzia³ Architektury Akademii Sztuk Piêknych w Krakowie, gdzie w roku 1928 uzyska³ absolutorium. Niezale¿nie od tego ukoñczy³ Studium Historii Sztuki na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagielloñskiego.

Dyplom in¿yniera-architekta uzyska³ na Politechnice War-szawskiej w 1930 roku, a uprawnienia do kierowania budo-wami w 1931 roku. Studia zosta³y uzupe³niane wyjazdami zagranicznymi (z Fun-duszu Kultury Narodowej – Uniwersytetu Jagielloñskiego i Politechniki Warszawskiej): Wiedeñ–Praga 1926, Konstantynopol–Ateny 1927, W³ochy–Pary¿ 1928, Hiszpania–Marokko 1929, Holandia–Belgia–Pary¿ 1930, Praga–Norymberga–W³o-chy–Wroc³aw 1935, Nadrenia–Holandia–Pary¿ 1937.

W latach 1930–1934 pracowa³ w dziale planowania Zarz¹du Miejskiego w Kra-kowie (dzielnice zabytkowe – Œródmieœcie oraz Kazimierz). W okresie 1934–1939 pro-wadzi³ budowê Centralnego Stadionu Sportowego w Krakowie (na podstawie wy-granego konkursu architektonicznego w 1933 roku).

W roku 1939 zosta³ aresztowany przez Niemców jako zak³adnik i osadzony przez okupanta w wiêzieniu przy ul. Montelupich w Krakowie razem z by³ym ministrem poczt II RP Józefem Putkiem. Po uwolnieniu w roku 1940 prowadzi³ Oddzia³ Bu-dowli Miejskich Zarz¹du m. Krakowa, a nastêpnie za³o¿y³ w³asne biuro i przedsiê-biorstwo budowlane, ucz¹c przez trzy lata w Szkole Budownictwa w Krakowie (wy-k³ady i æwiczenia z ustrojów budowlanych, projektowania i form). W latach 1945–1946

31 prowadzi³ wyk³ady zlecone jako st. aspirant u prof. Szyszko-Bohusza na Wydziale Architektury (Katedra Konserwacji Zabytków) Politechniki Krakowskiej.

W 1945 organizowa³ i prowadzi³ Biuro Architektury Zabytkowej na Wydziale Bu-downictwa Zarz¹du Miejskiego w Krakowie. We Wroc³awiu od lipca 1946 roku by³ Kierownikiem Oddzia³u Architektury Zabytkowej, któr¹ organizowa³ i prowadzi³ do likwidacji Wroc³awskiej Dyrekcji Odbudowy w 1950 roku. Wyk³ady i æwiczenia z zakresu architektury polskiej na Wydziale Architektury Politechniki Wroc³awskiej oraz konserwacjê zabytków prowadzi³ w latach 1946–1950. Pracê tê ³¹czy³ z dzia³al-noœci¹ we Wroc³awskiej Dyrekcji Odbudowy – a studenci odbywali æwiczenia na placach budowy, co stworzy³o siln¹ kadrê konserwatorsk¹ we Wroc³awiu.

By³ adiunktem przy Katedrze Historii Architektury na Wydziale Architektury Politechniki Wroc³awskiej. Od roku 1950–1952 by³ kierownikiem odbudowy Ostro-wa Tumskiego we Wroc³awiu. W Pañstwowej Wy¿szej Szkole Sztuk Plastycznych we Wroc³awiu sprawowa³ funkcjê zastêpcy profesora, a w 1953 roku by³ kierowni-kiem Pracowni Konserwacji Zabytków we Wroc³awiu. W roku 1953–1954 prowa-dzi³ æwiczenia i wyk³ady z historii architektury i sztuki s³owian wschodnich, a w 1964 roku natomiast zosta³ powo³any na kierownika Katedry Historii Architektury, Sztu-ki i TechniSztu-ki PolitechniSztu-ki Œl¹sSztu-kiej w Gliwicach. Przekazuj¹c swoj¹ rozleg³¹ wiedzê z dziedziny architektury i konserwacji zabytków studentom tamtej uczelni, pozostaje jednak silnie zwi¹zany z Wroc³awiem, w którym odbudowa³ wspania³e zabytkowe budowle (katedrê wroc³awsk¹, koœció³ œw.œw. Piotra i Paw³a, koœció³ œw. Wincentego, kamieniczki zabytkowe, pierzejê rynku wroc³awskiego, klasztor Kanoników Regular-nych, Ostrów Tumski, Rynek-Ratusz, Arsena³) – œwiadcz¹ce o cennym wk³adzie Pro-fesora Marcina Bukowskiego we wspó³czesn¹ historiê tego piêknego miasta.

Aby zapoznaæ siê z dorobkiem twórczym Profesora Mariana Bukowskiego i Jego udzia³em w odbudowie zabytków Wroc³awia – pos³u¿ê siê ksi¹¿k¹ Jego autorstwa wydan¹ w 1985 roku przez Pañstwowe Wydawnictwo Naukowe we Wroc³awiu pt. Wroc³aw z lat 1945–1952. Zniszczenia i dzie³o odbudowy. W niej bowiem s¹ zawarte fakty, problemy oraz ludzie dotychczas nieznani œrodowisku wroc³awskiemu, po-mijani w relacjach, którym Wroc³aw zawdziêcza uratowanie zniszczonych zabytków, a mianowicie znakomici opolscy cieœle i murarze-artyœci. Cytujê fragment ksi¹¿ki Profesora Marcina Bukowskiego:

Wroc³aw, a¿ do wiosny 1945 roku nale¿a³ do najbogatszych ze wzglêdu na zabyt-kow¹ architekturê – ponad dwadzieœcia dobrze zachowanych koœcio³ów gotyckich, Ra-tusz, Arsena³, liczne pierzeje renesansowych, barokowych, klasycystycznych i em-pirowych kamieniczek, pa³ace, kollegia i liczne klasztory.

Oblê¿enie „Festung Breslau” i walki Armii Czerwonej – spowodowa³y ogromne zniszc-zenia lub uszkodzniszc-zenia istniej¹cych budynków – w wysokoœci ok. 60%. W czasie I wojny œwiatowej niszczono wioski – natomiast taktyka stalinowska Armii Czerwonej polega³a na zdobywaniu miast (tj. niszczeniu) w II wojnie œwiatowej. Dowodem by³ Wroc³aw – zdobyty, ale zniszczony – cel propagandowy na Placu Czerwonym, oddaæ salut artyleryjski!

32

Odbudowa

Katedra wroc³awska œw. Jana Chrzciciela

Katedra wroc³awska stanowi³a ruinê w takim stopniu, ¿e by³o to trudne do oceny. Panowa³o przekonanie, ¿e nie ma ratunku dla tej gotyckiej budowli. Uwa¿ano, ¿e jedynym rozwi¹zaniem bêdzie pozostawienie i zabezpieczenie ruin, jako œwiadectwo tego, co sta³o siê wiosn¹ 1945 roku.

Gdy zapad³a decyzja odbudowy – najpilniejsz¹ spraw¹ by³o wzmocnienie nadszarp-niêtych i zachwianych murów nawy g³ównej i prezbiterium, na których mia³aby spocz¹æ nawa, lekka stalowa konstrukcja wiêŸby dachowej. Mury te grozi³y dalsz¹ ruin¹. Tego rodzaju trudna i niebezpieczna akcja wymaga³a zrêcznoœci i doœwiadcze-nia zawodowego. Zatrudniono znakomitych murarzy-artystów z Opolszczyzny, obe-znanych z zabezpieczeñ budynków zagro¿onych szkodami górniczymi. W ekipie mu-rarskiej, której przewodzi³ Franciszek Wodara z ¯abieñca znaleŸli siê: Tomasz Mazur z Kopaliny, Bernard, Karol i Hildegarda Moczygêbowie z ¯abieñca, cieœla Kazimierz Delakowicz z Pakoszowa pod Olesnem, cieœla Franciszek Kusz z Paw³owa pod Raci-borzem, Ernest Kisiel i Franciszek Wilczak z Ligoty Dolnej pod Kluczborkiem, a obok nich wielu murarzy opolskich z mistrzem murarskim Alfonsem Gacmag¹ na czele.

Wyczucie statyki i zrozumienie wymowy pêkniêæ oraz doœwiadczenie d³ugoletniej pracy r¹k i wnikliwa obserwacja zjawisk towarzysz¹cym rozbiórkom i odbudowie da³y tym ludziom mo¿noœæ postawienia orzeczeñ i poparcia ich wynikami stoj¹cymi na poziomie osi¹gniêæ naukowych.

Ci sami mistrzowie opolscy, nieznani Wroc³awiowi z relacji prasowych i zapo-mniani: Alfons Gacmaga i Franciszek Wodara, swoim kunsztem i wiedz¹ przyczy-nili siê do odbudowy koœcio³a œw. Wincentego oraz koœcio³a œw. Marii Magdaleny (pod nadzorem Profesora Tadeusza Broniewskiego) – niemo¿liwe sta³o siê przy ich udziale mo¿liwe! Czeœæ ich pamiêci!

Jako student Wydzia³u Architektury wraz z kolegami mia³em mo¿noœæ i szczê-œcie uczestniczyæ w wielu spotkaniach z Profesorem w ramach æwiczeñ na placach budowy. To by³o autentyczne po³¹czenie teorii z praktyk¹. Dla nas przysz³ych ar-chitektów by³ to poligon doœwiadczalny, który zaowocowa³ w naszym ¿yciu zawo-dowym. Byliœmy Profesorowi za to wdziêczni!

Prezesem Zarz¹du Oddzia³u Stowarzyszenia Architektów Polskich we Wroc³a-wiu by³ w latach 1949–1951. By³ cz³onkiem Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Ko-misji Kultury WRN we Wroc³awiu, Wroc³awskiego Towarzystwa Naukowego, Wo-jewódzkiej Komisji Architektoniczno-Urbanistycznej we Wroc³awiu oraz Rady Naczelnej SARP w Warszawie.

Wybór Wroc³awia w 1946 roku przez Profesora Marcina Bukowskiego okaza³ siê wielk¹ wygran¹ dla miasta, œrodowiska architektonicznego, konserwatorskiego oraz studentów Wydzia³u Architektury Politechniki Wroc³awskiej. Ten wspania³y bowiem, szlachetny, serdeczny i utalentowany cz³owiek z wielkim twórczym baga¿em do-œwiadczeñ projektowych i realizacyjnych – wielki erudyta, poliglota i znawca

33 tektury europejskiej – zwi¹zawszy swoje ¿ycie z tym miastem zniszczonym, doko-na³ swoj¹ energi¹, pasj¹ rzeczy wielkich. Jak Feniks z popio³ów – z gruzów odra-dza³y siê piêkne zespo³y zabytkowe, koœcio³y, które dziœ œwiadcz¹ o piêknie tego miasta. Ten twórczy cz³owiek zas³uguje nie tylko na parê linijek w haœle „Bukowski Marcin” w Encyklopedii Wroc³awia, wydanej w 2000 roku przez Wydawnictwo Dol-noœl¹skie, lecz na monografiê – doktorat na Wydziale Architektury Politechniki Wro-c³awskiej ukazuj¹cy pracê twórcz¹ i dokonania architektoniczne oraz ¿ycie twórcze Profesora Marcina Bukowskiego. Zas³uguje On na myœl Horacego „Wznios³em so-bie pomnik, trwalszy od spi¿u”. Jego aktywne zaanga¿owanie w odbudowê za-bytków Wroc³awia, wzbogacone prac¹ pedagogiczn¹ na Uczelni sprawi³o, i¿ wielu ze studentów by³o wówczas w³¹czonych w problemy konserwatorskie. Profesor wska-zywa³ nam, ¿e zniszczony zabytkowy Wroc³aw, oczekuj¹cy na restytucjê swojej sub-stancji nawarstwiaj¹cej przez tysi¹cletni jej rozwój, jest doskona³ym poligonem do-œwiadczalnym uczenia siê historii architektury. Jego wymagania na æwiczeniach rysunku – to aktualna inwentaryzacja fragmentów lub ca³oœci budynków, które zo-sta³y w przysz³oœci wykorzystane przy odbudowie. Pod jego kierownictwem w la-tach 1948–1949 wykonana zosta³a przez studentów Wydzia³u Architektury (Broni-s³awa Firlê, Tadeusza Fr¹tczaka, Ryszarda Jêdraka, Tadeusza Koœciuka, Ryszarda Natusiewicza, Edwarda Nowosielskiego i Zenona Prêtczyñskiego) inwentaryzacja szczêœliwie ocala³ego z po¿ogi wojennej piêknego rynku w Bolkowie (z udzia³em asystenta Andrzeja Borajkiewicza). W owym czasie Profesor gromadzi³ materia³y do artyku³ów publikowanych w periodykach konserwatorskich oraz do wielu publi-kacji i monografii.

By³ cz³owiekiem renesansu – humanist¹ i poliglot¹, przyjaznym, radosnym. Wzbu-dza³ uznanie i sympatiê œrodowiska twórczego, oraz nasz¹ – studentów – swoich wychowanków. By³ twórc¹ i za³o¿ycielem Wydzia³u Architektury Politechniki Wro-c³awskiej.

Zmar³ we Wroc³awiu 1987 roku w wieku 85 lat.

Twórczoœæ Profesora Marcina Bukowskiego

Konkursy

1. Konkurs na Gmach Biblioteki Jagielloñskiej – Kraków, 1928 – zakup.

2. Konkurs na Gmach Instytutu Wychowania Fizycznego w Warszawie, 1930 – zakup. 3. Konkurs na Centralny Park i Stadion Sportowy w Krakowie, 1934, I nagroda.

Realizacje niezabytkowe (projekt i realizacje)

1. Stoisko ksiêgarni Anczyca i Drukarni Narodowej na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu – 1926.

2. Centralny Park i Stadion Sportowy w Krakowie – 1934–1939. 3. Przystañ sportów wodnych w Krakowie – 1939.

4. Park górski w Ro¿nowie – 1943.

5. Pomnik poleg³ych ¿o³nierzy Armii Radzieckiej w Krakowie przy Barbakanie – 1946.

6. Pawilon Centrali Ogrodniczej na Wystawie Ziem Odzyskanych we Wroc³awiu – 1948.

34

Zrealizowane projekty zabytkowe (Kraków)

1. Projekt rekonstrukcji i przebudowy Collegium Juridicum w Krakowie przy ul. Grodzkiej 53 – 1928.

2. Przebudowa koœcio³a (XVII w.) w Goszczu woj. kieleckie – 1934.

3. Projekt kilkunastu portali i bram budynków zabytkowych w Krakowie – 1928–1930. 4. Wnêtrze zabytkowe Banku Spó³ek Zarobkowych w Krakowie – 1930.

5. Przebudowa i wnêtrze piwnic oraz winiarni tokajskiej przy ul. S³awkowskiej 13 w Krako-wie – 1943.

6. Projekt przebudowy schroniska (XVII w.) im. Brata Alberta w Krakowie – 1946. 7. Rekonstrukcja miasta kamiennego (XVIII w.) na Bia³ym Pr¹dniku w Krakowie – 1946.

Realizacje zabytkowe na Dolnym Œl¹sku (projekty i realizacje)

1. Odnowa i urz¹dzenie stylowych wnêtrz w pa³acu (XVII w.) Schaffgotschów w Cieplicach – dla kancelarii Rady Pañstwa.

2. Odnowa drewnianego koœcio³a (XVIII w.) przeniesionego z Kêdzierzyna do Parku Szczyt-nickiego we Wroc³awiu.

3. Ratusz œredniowieczny we Wroc³awiu (odbudowa).

4. Katedra Wroc³awska œw. Jana Chrzciciela na Ostrowie Tumskim we Wroc³awiu (odbudo-wa).

5. Arsena³ wroc³awski (rekonstrukcja i odbudowa).

6. Rekonstrukcja i odbudowa dwunawowego koœcio³a œw.œw. Piotra i Paw³a na Ostrowie Tum-skim we Wroc³awiu

7. Koœció³ œw. Krzy¿a na Ostrowie Tumskim we Wroc³awiu (odbudowa). 8. Klasztor Kanoników Regularnych we Wroc³awiu (odbudowa). 9. Koœció³ œw. Wincentego we Wroc³awiu (odbudowa).

10. Koœció³ Bo¿ego Cia³a we Wroc³awiu (odbudowa).

11. Autor koncepcji odbudowy kamienic zabytkowych na po³udniowej pierzei Rynku we Wro-c³awiu.

Prace publicystyczne i naukowe

1. Drewniany koœció³ w Orawce i jego polichromia – wydanie Pol. Akad. Umiejêtnoœci – 1935. 2. Profile ¿ebrowe sklepieñ krakowskich – 1925.

3. Kaplica œw. Jacka Odrow¹¿a w koœciele Dominikanów w Krakowie – 1926. 4. Budownictwo wojskowe – wspó³praca w czêœci sportowej – 1937. 5. Ochrona zabytków – artyku³y fachowe – 1948.

6. Niektóre doœwiadczenia techniczne w odbudowie architektury œredniowiecznej – Min. Budownic-twa, Warszawa – 1949 II/2.

7. Kilkanaœcie artyku³ów prasowych i odczytów radiowych z zakresu aktualnych zagadnieñ artystycznych, technicznych i spraw zabytkowych – 1936.

8. Straty architektury œredniowiecznej wroc³awskiej na tle zagadnieñ konserwatorskich. 9. Niektóre doœwiadczenia techniczne w odbudowie architektury œredniowiecznej – ci¹g dalszy. 10. Odbudowa Ratusza we Wroc³awiu – 1950 – fasady.

11. Inwentaryzacja i opracowanie historyczne Arsena³u miejskiego we Wroc³awiu. 12. Dawny arsena³ wroc³awski – „Ossolineum”.

13. Ratusz Wroc³awski.

14. Katedra Wroc³awska œw. Jana Chrzciciela.

15. Wroc³aw 1947–1952 – zniszczenia i dzie³o odbudowy – PWN, 1985.

35

Anegdoty

Wyk³ady z Historii architektury polskiej by³y dla nas zawsze radoœci¹, byliœmy bowiem œwiadkami uczty duchowej. Profesor by³ znakomitym erudyt¹, poliglot¹ i znawc¹ architektury europejskiej, obdarzonym humorem i esprit – jak mawiaj¹ Fran-cuzi. Przeprowadza³ odbudowê rynku wroc³awskiego, katedry, ratusza i Arsena³u. • Po zakoñczeniu zajêæ zwraca siê do nas: „Panowie, jutro o godz. 10 spotkanie w katedrze”. Punktualnie zjawiamy siê w katedrze na politechnice, ale Profesora, niestety, nie zastajemy. „Panowie! – rzecze nazajutrz spotkany Profesor. – „Czeka-³em na panów w katedrze... na Ostrowie Tumskim”!

• Tematem „klauzurówki” by³a œwi¹tynia staros³owiañska. Jeden z kolegów po-kazuje swoj¹ pracê: dwa olbrzymie liœciaste dêby, a miêdzy nimi ledwie widoczne wejœcie i parê gontów na dachu! Profesor – znany humorysta – zwraca siê z pyta-niem do autora. Ma Pan w domu pi³ê? Mam Panie Profesorze! – z radoœci¹ odrzek³ pytany. No to, niech Pan spi³uje te drzewa i poka¿e architekturê! Weso³oœci na sali by³o co nie miara! Weso³oœæ ta, ogarnê³a równie¿ Profesora.

Po pierwszym roku studiów, latem 1948 roku, w ramach æwiczeñ z architektury polskiej pojechaliœmy poci¹giem do Bolkowa. Silna grupa: Profesor Marcin Bukow-ski, asystent Andrzej Borajkiewicz oraz paru kolegów. Tam czeka³o na nas bojowe zadanie! – inwentaryzacja piêknego, zabytkowego rynku. Trzy tygodnie ¿mudnej pracy: rzuty budynków, przekroje, elewacje i detale architektoniczne.

• Niedziela – wolna! Na afiszach – spotkanie dru¿yn pi³karskich! Ludowych Ze-spo³ów Sportowych (nazwy nie pamiêtam – mog³a to byæ np.: Jaœkowa Dolna i Jaœ-kowa Górna). Profesor – fan krakowskiej „Wis³y” – zwraca siê do nas. Panowie – idziemy, zobaczymy! Po za miastem, na ³¹ce, boisko pi³karskie, obstawione poja-zdami konnymi z kibicami na ³awach. Gwizdek sêdziego! i 22. kolorowo ubranych, bosych pi³karzy ruszy³o zwart¹ ³aw¹ od bramki do bramki. Efektem tego – gole, potwierdzane podrzucanymi pustymi butelkami przez kibiców oraz hejna³em zwy-ciêskim orkiestry stra¿ackiej. Do przerwy by³o 14:14 !, opuœciliœmy „herosów” boi-ska, ale po drodze powrotnej, ciszê przerywa³y kolejne hejna³y stra¿ackiej orkiestry. Panowie – rzecze Profesor znawca futbolu – takiego meczu nie zobaczycie ju¿ w ¿yciu! Nazajutrz wieœæ gminna donios³a, ¿e wynik by³ dwucyfrowy – ale sprawiedliwy – bo remis! 27:27!

Z Profesorem spotyka³em siê czêsto, a by³y to spotkania przyjacielskie, inspiruj¹-ce do myœlenia na wysokim pu³apie. Darzy³ mnie Profesor sympati¹, któr¹ sobie bardzo ceni³em. Na mojej indywidualnej wystawie dorobku 30-letniego – w lipcu 1985 roku – w Muzeum Architektury we Wroc³awiu – wrêczy³ mi Profesor Marcin Bukowski swoj¹ ksi¹¿kê pt. Arsena³ wroc³awski z wpisem: „Sofistyczna dialektyka grekopodobnego Zenona, pozwala patrzeæ z otuch¹ na Arsena³ zbrojeñ w walce o pokój” – w dniu Wystawy – lipiec 1985 – Marcin Bukowski.

Ksi¹¿kê tê przechowujê, jako cenn¹ pami¹tkê. Wspominam Profesora jako cz³o-wieka twórczego, przyjacielskiego i ¿yczliwego dla œwiata i ludzi.

36