156
Raj utracony w/g Mamuta Ma³e conieco nie tylko o fotografii
fotografiê czarnobia³¹ na prawdziwych papierach barytowych, horrendalnie wprost drogich, w zaciszu ciemni, z rêkami upapranymi odczynnikami. Nied³ugo ju¿ jednak obejmie wszystkich analogowców, nawet tych, co z labów korzystaj¹. Czy ja ju¿ coœ pisa³em o wypieraniu dobrego pieni¹dza przez z³y?
XX
Przy rogatce, we w³asnym namiocie...
156
Raj utracony w/g Mamuta Ma³e conieco nie tylko o fotografii
fotografiê czarnobia³¹ na prawdziwych papierach barytowych, horrendalnie wprost drogich, w zaciszu ciemni, z rêkami upapranymi odczynnikami. Nied³ugo ju¿ jednak obejmie wszystkich analogowców, nawet tych, co z labów korzystaj¹. Czy ja ju¿ coœ pisa³em o wypieraniu dobrego pieni¹dza przez z³y?
znakowañ fotografii, sygnatur autorskich mo¿na doszukaæ siê ju¿
w czasach samych pocz¹tków fotografii - na odwrotnej stronie p³ytki dagerotypu lub na passe-partout czy ramkach, w których by³y przechowywane. Znane s¹ nalepki firmowe zak³adu Karola Beyera z Warszawy na dagerotypach z lat 1845 - 50. Nie by³o to jednak zasad¹ tak¿e ze wzglêdu na unikalnoœæ i rzadkoœæ dagerotypów.
Dopiero wraz z rozpowszechnieniem siê fotografii na pod³o¿u papierowym oznakowania sta³y siê czymœ bardziej pospolitym. Do ok. 1860 roku mia³y postaæ przede wszystkim podpisu (lub faksymile) i piecz¹tki z adresem na odwrotnej stronie zdjêcia.
Potem nast¹pi³o rozbudowanie o elementy graficzne a¿ do wspania³ych litograficznych rewersów kartonów firmowych zak³adów fotograficznych. Mo¿na rozró¿niæ 4 typy oznakowañ - podpis autora fotografii (bardzo rzadko), piecz¹tka firmowa, sucha pieczêæ i drukowany rewers kartonu firmowego. Niejednokrotnie wystêpowa³y one w po³¹czeniu np. rewers + sucha pieczêæ. Oznakowanie zdjêæ mia³o kilka podstawowych zadañ:
a/ identyfikacyjne; b/ informacyjne; c/ reklamowe.
Ad. a/ Najprostsze to nazwisko autora, czy te¿ nazwa firmy. Dochodzi³ do tego adres, czêsto tylko nazwa miejscowoœci.
Ad. b/ Tu nale¿y wydzieliæ czêœæ adresow¹, gdzie podaje siê oprócz dok³adnego adresu tak¿e punkty orientacyjne (przy rogatce we w³asnym namiocie /D. Klar - Kraków/, obok kasyna wojskowego /S. Balicer - Kraków/, naprzeciw centralnej stacyi elektrycznej /E. Jurkiewicz - Przemyœl/), plany miast, a nawet, przy firmach maj¹cych wiêkszy zasiêg, mapki z oznaczeniem miejscowoœci, w których filie siê znajduj¹ (J. Tyraspolski - £ódŸ, Warszawa, Petersburg, Odessa, Worone¿). Do grupy tej mo¿na zaliczyæ te¿ litografie na których zamieszczony jest widok fasady budynku mieszcz¹cego dany zak³ad fotograficzny. Czêsto spotykane s¹ informacje o autorze zdjêæ b¹dŸ w³aœcicielu firmy (d³ugoletni by³y retuszer C.K. nadwornego zak³adu /"Kordyan" - Kraków/, zaprzysiê¿ony sta³y rzeczoznawca C.K. s¹du krajowego /Leo Sprung - Kraków/) i specjalnoœciach firmy (fotografia teatrów /J. Golcz - Warszawa/, ...dla fotografii w kolorach - wynalazek w³asny /Jurkiewicz i Ska - Przemyœl/) oraz udogodnieniach dla klientów (w³asny samochód do zamówieñ na prowincyê
Przy rogatce, we w³asnym namiocie...
Jastrzêbie 1998
159
Przy rogatce, we w³asnym namiocie... Ma³e conieco nie tylko o fotografii
znakowañ fotografii, sygnatur autorskich mo¿na doszukaæ siê ju¿
w czasach samych pocz¹tków fotografii - na odwrotnej stronie p³ytki dagerotypu lub na passe-partout czy ramkach, w których by³y przechowywane. Znane s¹ nalepki firmowe zak³adu Karola Beyera z Warszawy na dagerotypach z lat 1845 - 50. Nie by³o to jednak zasad¹ tak¿e ze wzglêdu na unikalnoœæ i rzadkoœæ dagerotypów.
Dopiero wraz z rozpowszechnieniem siê fotografii na pod³o¿u papierowym oznakowania sta³y siê czymœ bardziej pospolitym. Do ok. 1860 roku mia³y postaæ przede wszystkim podpisu (lub faksymile) i piecz¹tki z adresem na odwrotnej stronie zdjêcia.
Potem nast¹pi³o rozbudowanie o elementy graficzne a¿ do wspania³ych litograficznych rewersów kartonów firmowych zak³adów fotograficznych. Mo¿na rozró¿niæ 4 typy oznakowañ - podpis autora fotografii (bardzo rzadko), piecz¹tka firmowa, sucha pieczêæ i drukowany rewers kartonu firmowego. Niejednokrotnie wystêpowa³y one w po³¹czeniu np. rewers + sucha pieczêæ. Oznakowanie zdjêæ mia³o kilka podstawowych zadañ:
a/ identyfikacyjne;
b/ informacyjne;
c/ reklamowe.
Ad. a/ Najprostsze to nazwisko autora, czy te¿ nazwa firmy. Dochodzi³ do tego adres, czêsto tylko nazwa miejscowoœci.
Ad. b/ Tu nale¿y wydzieliæ czêœæ adresow¹, gdzie podaje siê oprócz dok³adnego adresu tak¿e punkty orientacyjne (przy rogatce we w³asnym namiocie /D. Klar - Kraków/, obok kasyna wojskowego /S. Balicer - Kraków/, naprzeciw centralnej stacyi elektrycznej /E. Jurkiewicz - Przemyœl/), plany miast, a nawet, przy firmach maj¹cych wiêkszy zasiêg, mapki z oznaczeniem miejscowoœci, w których filie siê znajduj¹ (J. Tyraspolski - £ódŸ, Warszawa, Petersburg, Odessa, Worone¿). Do grupy tej mo¿na zaliczyæ te¿ litografie na których zamieszczony jest widok fasady budynku mieszcz¹cego dany zak³ad fotograficzny. Czêsto spotykane s¹ informacje o autorze zdjêæ b¹dŸ w³aœcicielu firmy (d³ugoletni by³y retuszer C.K. nadwornego zak³adu /"Kordyan" - Kraków/, zaprzysiê¿ony sta³y rzeczoznawca C.K. s¹du krajowego /Leo Sprung - Kraków/) i specjalnoœciach firmy (fotografia teatrów /J. Golcz - Warszawa/, ...dla fotografii w kolorach - wynalazek w³asny /Jurkiewicz i Ska - Przemyœl/) oraz udogodnieniach dla klientów (w³asny samochód do zamówieñ na prowincyê
Przy rogatce, we w³asnym namiocie...
Jastrzêbie 1998
159
Przy rogatce, we w³asnym namiocie...
Ma³e conieco nie tylko o fotografii
/W³. J. Gargul - Bochnia/, kostyumy dla P. T. Publicznoœci do dyspozycyi /"Rembrandt" - Stanis³awów/).
Ad. c/ Osobn¹ grup¹ s¹ napisy reklamowe. Dawni fotografowie znali dobrze wartoœæ odpowiedniego przedstawienia siebie, swojego zak³adu i umiejêtnoœci poprzez podanie dotychczasowych sukcesów. Na rewersach zdjêæ spotykamy wyszczególnione dok³adnie wszystkie nagrody na konkursach i wystawach fotograficznych niejednokrotnie z reprodukcj¹ medali (rzecz jasna z obydwu stron, bo iloœæ wzrasta tym samym), dyplomy, nagrody rzeczowe i inne pochwa³y pochodz¹ce od g³ów koronowanych i cz³onków ich rodzin (zaszczycony podarunkiem Jego Cesarskiej Wysokoœci Nastêpcy Tronu Wielkiego Ksiêcia Micha³a Aleksandrowicza /"Rembrandt"
- £ódŸ, M. Arbus - Sosnowice/, ...J.C.M. Miko³aja II-go: z³oty portcygar z herbem Pañstwa /C. Lindner - Warszawa/, pisma pochwalne Jego Ces. i Król. Moœci Cesarza, ...Najd. Arcyks. Nastêpcy Tronu /N. Lissa - Lwów/). Czêsto spotykany tytu³ nadwornego fotografa nie by³ zbyt trudny do uzyskania, gdy¿ wystarczy³o, ¿eby na C. K. dwór przyjêto kilka zdjêæ, albo fotografowa³ siê w zak³adzie ktoœ z rodziny Habsburgów, a autor ich ju¿ móg³ tego tytu³u u¿ywaæ. Na pograniczu informacji i reklamy znajduj¹ siê
"wiadomoœci handlowe", o tym, co jeszcze w zak³adzie tym zamówiæ mo¿na.
A najczêœciej s¹ to, oprócz wszelkiego typu zdjêæ na ró¿nych pod³o¿ach (od szk³a do koœci s³oniowej) i ka¿dej wielkoœci, tak, jak i dzisiaj, aparaty i inne przybory fotograficzne, ramy i passe - partout. Wiele zak³adów "malarsko - fotograficznych"
oferowa³o te¿ portrety wed³ug zdjêæ: od pasteli do olejnych. W swej czêœci opisowej rewersy starych zdjêæ s¹ istn¹ skarbnic¹ wiadomoœci dla ludzi interesuj¹cych siê histori¹ (nie tylko) fotografii. Po inseratach prasowych i, bardzo rzadko w tych czasach wystêpuj¹cych, drukach reklamowych jest to najlepsze Ÿród³o informacji o okresie dzia³alnoœci zak³adów fotograficznych, zmianach lokalu i w³aœcicieli, a tak¿e o stopniu zaawansowania fotografii na danym terenie. Skorzystaæ wiele mog¹ nie tylko historycy fotografii, ale te¿ i osoby zajmuj¹ce siê histori¹ architektury, stroju itp. ze wzglêdu na pojawiaj¹ce siê na odwrocie zdjêæ widoki miast, ulic, a nawet wnêtrz. Przechodz¹c do samych litografii zdobi¹cych rewersy zdjêæ nale¿y powiedzieæ, ¿e zasiêg poszczególnych zak³adów litograficznych na terenie Polski przed 1914 rokiem pokrywa³ siê, co jest w pe³ni zrozumia³e, z obszarem zaborów. Wyj¹tkiem by³y zak³ady litograficzne wiedeñskie, najbardziej podówczas cenione, których prace mo¿na spotkaæ nie tylko na ziemiach polskich nale¿¹cych do monarchii austrowêgierskiej, ale te¿
i w pozosta³ych zaborach. Do najbardziej popularnych wiedeñskich litografów, z prac których korzystali nasi fotografowie, mo¿na zaliczyæ nastêpuj¹cych:
Sigm. Bondy (czasami sygnuj¹cy prace "Esbe") - Cieszyn, Kraków, Lwów, Przemyœl, Rzeszów, Tarnów, ale te¿ £ódŸ i Warszawa;
K. Krziwanek (spotykany we wszystkich zaborach) - Bielsko, Brze¿any, Cieszyn, Gdañsk, G³ubczyce, Jaros³aw, Kielce, Ko³omyja, Kraków, Lwów, Piotrków, Przemyœl, Stanis³awów, Tarnów, W³oc³awek, Z³oczów, ¯ywiec;
Bernhard Wachtl - Bielsko, Bochnia, Brze¿any, Cieszyn, Chyrów, Horodenka, Ka³usz, Kraków, Lwów, Nowy S¹cz, Przemyœl, Rzeszów, Skoczów, Stanis³awów, Stryj, Tarnopol, Tarnów.
Oczywiœcie Wiedeñ nie mia³ monopolu na wykonywanie rewersów dla naszych fotografów. Tak¿e bogat¹ reprezentacjê mia³ Berlin, Drezno czy Frankfurt, a w Polsce przede wszystkim Warszawa. Tu wyró¿niali siê zw³aszcza M. Ellebrand, H. Kohn, Otton Fleck i mocno zwi¹zana z Wiedniem firma Kühle, Miksche & Türk (tam wystêpowa³a jako Kühle & Miksche), ale ¿adna z nich nie mia³a zasiêgu ponadrozbiorowego (chocia¿
rewersy wykonane przez nie mo¿na znaleŸæ w Miñsku, Moskwie czy te¿ Sewastopolu).
Zak³ady fotograficzne czêsto nie by³y wierne jednemu litografowi. Zmienia³y ich z ró¿nych powodów, a nieraz w tym samym okresie korzysta³y z litografii wykonywanych przez dwie firmy. Jednak mo¿na na podstawie autorstwa litografii na rewersie zdjêcia niejednokrotnie okreœliæ doœæ dok³adnie czas jego powstania przez porównanie ze zdjêciami datowanymi. Przyk³adowo firma Karoli & Pusch w Warszawie w ró¿nych okresach korzysta³a z litografii m. in. W. Hormann & Co. - Berlin; I. Skamoni (Szarl i Skamoni) - St. Petersburg; M. Ellebrand, H. Kohn, Kühle, Miksche i Türk - Warszawa, a Szymon Balicer w Krakowie rozpoczyna³ od u¿ywania rewersów firm Brunck F. Sohne z Norymbergi i Huth Gebruder z Drezna, aby potem pozostaæ wiernym firmom wiedeñskim: K. Krziwanek, Kühle & Miksche, E. Türkel, L.Türkel, B. Wachtl.
Pomin¹³em tutaj zupe³nie sprawê wartoœci artystycznej tych rewersów, choæby dlatego, ¿e secesja nadal wzbudza bardzo mieszane odczucia wœród ogl¹daj¹cych.
Niektórzy nazywaj¹ j¹ sztuk¹ mieszczañsk¹, ¿eby nie powiedzieæ kiczem. Dla mnie te czêœciowo roznegli¿owane muzy z aparatem fotograficznym w rêku czy te¿ pyzate (i w dodatku ca³kiem ju¿ go³e) amorki z malarsk¹ palet¹ s¹ na odwrocie zdjêcia nobliwego mieszczanina albo przepiêknej damy w kapeluszu przybranym piórami czymœ po prostu wzruszaj¹cym.
161 160
Przy rogatce, we w³asnym namiocie...
Przy rogatce, we w³asnym namiocie... Ma³e conieco nie tylko o fotografii Ma³e conieco nie tylko o fotografii
/W³. J. Gargul - Bochnia/, kostyumy dla P. T. Publicznoœci do dyspozycyi /"Rembrandt" - Stanis³awów/).
Ad. c/ Osobn¹ grup¹ s¹ napisy reklamowe. Dawni fotografowie znali dobrze wartoœæ odpowiedniego przedstawienia siebie, swojego zak³adu i umiejêtnoœci poprzez podanie dotychczasowych sukcesów. Na rewersach zdjêæ spotykamy wyszczególnione dok³adnie wszystkie nagrody na konkursach i wystawach fotograficznych niejednokrotnie z reprodukcj¹ medali (rzecz jasna z obydwu stron, bo iloœæ wzrasta tym samym), dyplomy, nagrody rzeczowe i inne pochwa³y pochodz¹ce od g³ów koronowanych i cz³onków ich rodzin (zaszczycony podarunkiem Jego Cesarskiej Wysokoœci Nastêpcy Tronu Wielkiego Ksiêcia Micha³a Aleksandrowicza /"Rembrandt"
- £ódŸ, M. Arbus - Sosnowice/, ...J.C.M. Miko³aja II-go: z³oty portcygar z herbem Pañstwa /C. Lindner - Warszawa/, pisma pochwalne Jego Ces. i Król. Moœci Cesarza, ...Najd. Arcyks. Nastêpcy Tronu /N. Lissa - Lwów/). Czêsto spotykany tytu³ nadwornego fotografa nie by³ zbyt trudny do uzyskania, gdy¿ wystarczy³o, ¿eby na C. K. dwór przyjêto kilka zdjêæ, albo fotografowa³ siê w zak³adzie ktoœ z rodziny Habsburgów, a autor ich ju¿ móg³ tego tytu³u u¿ywaæ. Na pograniczu informacji i reklamy znajduj¹ siê
"wiadomoœci handlowe", o tym, co jeszcze w zak³adzie tym zamówiæ mo¿na.
A najczêœciej s¹ to, oprócz wszelkiego typu zdjêæ na ró¿nych pod³o¿ach (od szk³a do koœci s³oniowej) i ka¿dej wielkoœci, tak, jak i dzisiaj, aparaty i inne przybory fotograficzne, ramy i passe - partout. Wiele zak³adów "malarsko - fotograficznych"
oferowa³o te¿ portrety wed³ug zdjêæ: od pasteli do olejnych. W swej czêœci opisowej rewersy starych zdjêæ s¹ istn¹ skarbnic¹ wiadomoœci dla ludzi interesuj¹cych siê histori¹ (nie tylko) fotografii. Po inseratach prasowych i, bardzo rzadko w tych czasach wystêpuj¹cych, drukach reklamowych jest to najlepsze Ÿród³o informacji o okresie dzia³alnoœci zak³adów fotograficznych, zmianach lokalu i w³aœcicieli, a tak¿e o stopniu zaawansowania fotografii na danym terenie. Skorzystaæ wiele mog¹ nie tylko historycy fotografii, ale te¿ i osoby zajmuj¹ce siê histori¹ architektury, stroju itp. ze wzglêdu na pojawiaj¹ce siê na odwrocie zdjêæ widoki miast, ulic, a nawet wnêtrz. Przechodz¹c do samych litografii zdobi¹cych rewersy zdjêæ nale¿y powiedzieæ, ¿e zasiêg poszczególnych zak³adów litograficznych na terenie Polski przed 1914 rokiem pokrywa³ siê, co jest w pe³ni zrozumia³e, z obszarem zaborów. Wyj¹tkiem by³y zak³ady litograficzne wiedeñskie, najbardziej podówczas cenione, których prace mo¿na spotkaæ nie tylko na ziemiach polskich nale¿¹cych do monarchii austrowêgierskiej, ale te¿
i w pozosta³ych zaborach. Do najbardziej popularnych wiedeñskich litografów, z prac których korzystali nasi fotografowie, mo¿na zaliczyæ nastêpuj¹cych:
Sigm. Bondy (czasami sygnuj¹cy prace "Esbe") - Cieszyn, Kraków, Lwów, Przemyœl, Rzeszów, Tarnów, ale te¿ £ódŸ i Warszawa;
K. Krziwanek (spotykany we wszystkich zaborach) - Bielsko, Brze¿any, Cieszyn, Gdañsk, G³ubczyce, Jaros³aw, Kielce, Ko³omyja, Kraków, Lwów, Piotrków, Przemyœl, Stanis³awów, Tarnów, W³oc³awek, Z³oczów, ¯ywiec;
Bernhard Wachtl - Bielsko, Bochnia, Brze¿any, Cieszyn, Chyrów, Horodenka, Ka³usz, Kraków, Lwów, Nowy S¹cz, Przemyœl, Rzeszów, Skoczów, Stanis³awów, Stryj, Tarnopol, Tarnów.
Oczywiœcie Wiedeñ nie mia³ monopolu na wykonywanie rewersów dla naszych fotografów. Tak¿e bogat¹ reprezentacjê mia³ Berlin, Drezno czy Frankfurt, a w Polsce przede wszystkim Warszawa. Tu wyró¿niali siê zw³aszcza M. Ellebrand, H. Kohn, Otton Fleck i mocno zwi¹zana z Wiedniem firma Kühle, Miksche & Türk (tam wystêpowa³a jako Kühle & Miksche), ale ¿adna z nich nie mia³a zasiêgu ponadrozbiorowego (chocia¿
rewersy wykonane przez nie mo¿na znaleŸæ w Miñsku, Moskwie czy te¿ Sewastopolu).
Zak³ady fotograficzne czêsto nie by³y wierne jednemu litografowi. Zmienia³y ich z ró¿nych powodów, a nieraz w tym samym okresie korzysta³y z litografii wykonywanych przez dwie firmy. Jednak mo¿na na podstawie autorstwa litografii na rewersie zdjêcia niejednokrotnie okreœliæ doœæ dok³adnie czas jego powstania przez porównanie ze zdjêciami datowanymi. Przyk³adowo firma Karoli & Pusch w Warszawie w ró¿nych okresach korzysta³a z litografii m. in. W. Hormann & Co. - Berlin; I. Skamoni (Szarl i Skamoni) - St. Petersburg; M. Ellebrand, H. Kohn, Kühle, Miksche i Türk - Warszawa, a Szymon Balicer w Krakowie rozpoczyna³ od u¿ywania rewersów firm Brunck F. Sohne z Norymbergi i Huth Gebruder z Drezna, aby potem pozostaæ wiernym firmom wiedeñskim: K. Krziwanek, Kühle & Miksche, E. Türkel, L.Türkel, B. Wachtl.
Pomin¹³em tutaj zupe³nie sprawê wartoœci artystycznej tych rewersów, choæby dlatego, ¿e secesja nadal wzbudza bardzo mieszane odczucia wœród ogl¹daj¹cych.
Niektórzy nazywaj¹ j¹ sztuk¹ mieszczañsk¹, ¿eby nie powiedzieæ kiczem. Dla mnie te czêœciowo roznegli¿owane muzy z aparatem fotograficznym w rêku czy te¿ pyzate (i w dodatku ca³kiem ju¿ go³e) amorki z malarsk¹ palet¹ s¹ na odwrocie zdjêcia nobliwego mieszczanina albo przepiêknej damy w kapeluszu przybranym piórami czymœ po prostu wzruszaj¹cym.
161 160
Przy rogatce, we w³asnym namiocie...
Przy rogatce, we w³asnym namiocie... Ma³e conieco nie tylko o fotografii Ma³e conieco nie tylko o fotografii
Hongkong rewers zdjêcia fot. A Cheong
162
Przy rogatce, we w³asnym namiocie... Ma³e conieco nie tylko o fotografii
Hongkong rewers zdjêcia fot. A Cheong
162
Przy rogatce, we w³asnym namiocie... Ma³e conieco nie tylko o fotografii