193
Sk¹d wziêli siê polscy fotografowie na Syberii, czyli Stryj nie by³ wyj¹tkiem Ma³e conieco nie tylko o fotografii
Jastrzêbie marzec / maj 2008
Wprowadzenie czy te¿ wyprowadzenie do wystawy Zofii Lubczyñskiej "Notatnik Stryja"
yberia, kraj daleki, dziki i bardzo Ÿle siê kojarz¹cy Polakom.
Przecie¿ Bracia Rosjanie wysy³ali tam naszych rodaków od wielu wieków i niezale¿nie od panuj¹cego ustroju. Pierwsze wielkie zsy³ki na Sybir to prze³om wieku XVI i XVII, wtedy powsta³y pierwsze karne kolonie - zacz¹tki póŸniejszych miast, ostatnie (oby!) ju¿ po drugiej Wojnie Œwiatowej. Syberia to olbrzymi kraj, ponad 30% obecnej Rosji, pe³en wszelkich bogactw mineralnych i uwa¿any za niezamieszka³y. Potrzebni byli wiêc ludzie do kolonizacji. Wywo¿ono przeto w dzikie strony tysi¹ce ludzi, wœród nich wielu niepokornych "polaczków". Osiedlano ich w miejscach, sk¹d nie mo¿na by³o uciec, nawet nie byli potrzebni ludzie do pilnowania.
Setki, tysi¹ce kilometrów "przestrzeni wolnoœci" bezludnej i nie do przebycia. Ale nie tylko osadnicy byli potrzebni jako budowniczowie wsi i miasteczek, w których mo¿na siê zatrzymaæ z drogocennym transportem. Kraj trzeba by³o poznaæ, pomierzyæ, opisaæ i, co najwa¿niejsze, odnaleŸæ z³o¿a z³ota czy szlachetnych kamieni. St¹d te¿ organizowano wyprawy badawcze w tereny niepoznane i zape³niano bia³e plamy na mapach. Byli do tego potrzebni geologowie, geodeci, rysownicy, antropolodzy, nawet ornitolodzy i inni specjaliœci. Dlatego oprócz zes³añców przybywali te¿ na te tereny ludzie wolni szukaj¹c dobrych zarobków, ciekawej pracy, dreszczyku emocji w spotkaniu z nieznanym, a czasem chc¹c zatrzeæ œlady. Koñcówka XIX wieku i pocz¹tek XX to okres, kiedy dobrowolnie na Syberiê przyby³o ok. 50 000 Polaków. Wielu, zarówno spoœród zes³añców, jak i "dobrowolców", fotografowa³o. Niektórzy ju¿ wczeœniej, inni uczyli siê tego fachu na miejscu.
Spoœród fotografuj¹cych badaczy mo¿na wymieniæ przede wszystkim Benedykta Dybowskiego (1833-1930). "Bez w¹tpienia mo¿na go zaliczyæ do najznakomitszych polskich odkrywców œwiata" /Maria Dybowska/. Po przegranym Powstaniu Styczniowym zosta³ skazany w 1863 roku w Procesie Traugutta na œmieræ. Wyrok uda³o siê zamieniæ na katorgê, a potem zes³anie na Syberiê. Tam bra³ udzia³ w wielu ekspedycjach badawczych w latach 1879-1883, zainteresowany przede wszystkim kultur¹ ludów zamieszkuj¹cych te tereny. Fotografowa³ du¿o, pozosta³o do teraz kilkaset zdjêæ z Kamczatki rozproszonych w zbiorach muzealnych i prywatnych.
Inny, Jan Stró¿ecki, socjalista z przekonañ i dzia³añ zosta³ aresztowany i po dwóch latach wiêzienia zes³any w 1896 na 8 lat na Syberiê. Mia³ przedtem bliskie zwi¹zki z fotografi¹ - mieszka³ jako sublokator u Kazimiery Twardzickiej (bardzo znany zak³ad
Sk¹d wziêli siê polscy fotografowie na Syberii, czyli
Stryj nie by³ wyj¹tkiem
193
Sk¹d wziêli siê polscy fotografowie na Syberii, czyli Stryj nie by³ wyj¹tkiem Ma³e conieco nie tylko o fotografii
Jastrzêbie marzec / maj 2008
Wprowadzenie czy te¿ wyprowadzenie do wystawy Zofii Lubczyñskiej "Notatnik Stryja"
fotograficzny w Warszawie). Na zes³anie zabra³ ze sob¹ aparat, klisze i... podrêczniki fotografii. Pierwsze zdjêcie wykona³, p³yn¹c statkiem w dó³ Leny na miejsce zes³ania do Sriednieko³ymska, patrz¹c jednym okiem w dal, a drugim do podrêcznika. Podró¿ trwa³a kilka miesiêcy tote¿ zrobi³ doœæ sporo klisz i wysiad³ ju¿ jako fotograf z pewnymi umiejêtnoœciami. Podczas pobytu na Syberii nie móg³ opêdziæ siê wprost od chêtnych do portretowania (za darmo!). Dlatego te¿ portrety przewa¿aj¹ w jego dorobku, ale tak¿e zas³yn¹³ fotografi¹ etnograficzn¹, krajobrazow¹ i naukow¹. Bra³ udzia³ w wielu wyprawach, z których zwykle przywozi³ udane zdjêcia, choæ z najciekawszej ekspedycji w 1901 - odkrycie ca³ego mamuta nad Bierezowk¹ - wszystkie negatywy przej¹³ jej kierownik. Spuœcizna po Stró¿eckim to prawdopodobnie kilka tysiêcy zdjêæ rozproszonych po œwiecie. Niektóre z nich po powrocie z zes³ania wyda³ w Pary¿u jako pocztówki, a wracaj¹c mia³ ich ze sob¹ ok. piêciuset.
Mniej znanym fotografem Syberii koñca XIX wieku by³ Roman Szwoynicki, który po upadku Powstania Styczniowego, w którym bra³ udzia³ uczniem jeszcze bêdac, dwa lata spêdzi³ w wiêzieniu i zosta³ zes³any do guberni kazañskiej. Tam dopiero zetkn¹³ siê z fotografi¹. Pozosta³o po nim niewiele zdjêæ, niektóre z przypisywanych Szwoynickiemu mog¹ byæ autorstwa jego przyjaciela, te¿ zes³añca, te¿ pasjonata fotografii, Lucjana Kraszewskiego, brata Józefa Ignacego (tak, tego najp³odniejszego pisarza). Zdjêcia przedstawiaj¹ przede wszystkim polskich zes³añców. Czemu jego i Lucjana Kraszewskiego tu wymieniam? Byli to najprawdopodobniej autorzy pierwszych polskich zdjêæ na Syberii - w latach 1865-1868, a Szwoynicki przez krótki czas prowadzi³ nawet zak³ad fotograficzny w Kazaniu. Po powrocie ze zsy³ki ukoñczy³ studia i zosta³ doœæ wziêtym malarzem.
Skoro ju¿ poruszy³em temat fotografii rzemieœlniczej to dodaæ trzeba, ¿e wœród zes³añców znalaz³o siê wielu pracowników zak³adów fotograficznych z Królestwa Polskiego. Zak³adali oni na Syberii swoje atelier we wszystkich miastach i miasteczkach.
S³ynêli z doskona³ej jakoœci wykonywanych zdjêæ. Okreœlenie "polski fotograf" by³o synonimem "bardzo dobry fotograf" nie tylko na Syberii, ale w ca³ej Rosji. A co dopiero
"warszawski fotograf"! Aleksander Maciesza podaje w "Historii fotografii polskiej w latach 1839-1889", ¿e w latach osiemdziesi¹tych istnia³y w Tomsku a¿ trzy
"Fotografie Warszawskie" - N. Ginlowicza, Macewicza i Sp. oraz Jerzyñskiego.
Natomiast Wac³aw Sieroszewski, znany pisarz, w ksi¹¿ce "Polscy na Syberyi" pisze:
"Do roku 1894 w miastach syberyjskich prawie wszystkie apteki, sk³ady apteczne, zak³ady fotograficzne, ksiêgarnie, rytownie, jubilernie, zak³ady zegarmistrzowskie, wytwórnie mebli, fryzjernie, cukiernie, kwiaciarnie, magazyny mód, lepsze hotele i restauracje by³y w rêkach Polaków lub zosta³y pierwotnie przez nich za³o¿one".
I takie by³y pocz¹tki fotografii polskiej na Syberii. Osiadli tam potomkowie zes³añców kszta³cili siê u swych mistrzów, a nastêpne transporty Polaków a¿ do lat piêædziesi¹tych XX wieku dostarcza³y nowej krwi. Ale to ju¿ temat na znacznie d³u¿sz¹ bajeczkê.
194
Sk¹d wziêli siê polscy fotografowie na Syberii, czyli Stryj nie by³ wyj¹tkiem Ma³e conieco nie tylko o fotografii
“Notatnik stryja”
Budowa kolei transsyberyjskiej na odcinku Orenburg - Orsk w latach 1915-1918 fot. Edward Chêtkowski (1887-1941)
fotograficzny w Warszawie). Na zes³anie zabra³ ze sob¹ aparat, klisze i... podrêczniki fotografii. Pierwsze zdjêcie wykona³, p³yn¹c statkiem w dó³ Leny na miejsce zes³ania do Sriednieko³ymska, patrz¹c jednym okiem w dal, a drugim do podrêcznika. Podró¿ trwa³a kilka miesiêcy tote¿ zrobi³ doœæ sporo klisz i wysiad³ ju¿ jako fotograf z pewnymi umiejêtnoœciami. Podczas pobytu na Syberii nie móg³ opêdziæ siê wprost od chêtnych do portretowania (za darmo!). Dlatego te¿ portrety przewa¿aj¹ w jego dorobku, ale tak¿e zas³yn¹³ fotografi¹ etnograficzn¹, krajobrazow¹ i naukow¹. Bra³ udzia³ w wielu wyprawach, z których zwykle przywozi³ udane zdjêcia, choæ z najciekawszej ekspedycji w 1901 - odkrycie ca³ego mamuta nad Bierezowk¹ - wszystkie negatywy przej¹³ jej kierownik. Spuœcizna po Stró¿eckim to prawdopodobnie kilka tysiêcy zdjêæ rozproszonych po œwiecie. Niektóre z nich po powrocie z zes³ania wyda³ w Pary¿u jako pocztówki, a wracaj¹c mia³ ich ze sob¹ ok. piêciuset.
Mniej znanym fotografem Syberii koñca XIX wieku by³ Roman Szwoynicki, który po upadku Powstania Styczniowego, w którym bra³ udzia³ uczniem jeszcze bêdac, dwa lata spêdzi³ w wiêzieniu i zosta³ zes³any do guberni kazañskiej. Tam dopiero zetkn¹³ siê z fotografi¹. Pozosta³o po nim niewiele zdjêæ, niektóre z przypisywanych Szwoynickiemu mog¹ byæ autorstwa jego przyjaciela, te¿ zes³añca, te¿ pasjonata fotografii, Lucjana Kraszewskiego, brata Józefa Ignacego (tak, tego najp³odniejszego pisarza). Zdjêcia przedstawiaj¹ przede wszystkim polskich zes³añców. Czemu jego i Lucjana Kraszewskiego tu wymieniam? Byli to najprawdopodobniej autorzy pierwszych polskich zdjêæ na Syberii - w latach 1865-1868, a Szwoynicki przez krótki czas prowadzi³ nawet zak³ad fotograficzny w Kazaniu. Po powrocie ze zsy³ki ukoñczy³ studia i zosta³ doœæ wziêtym malarzem.
Skoro ju¿ poruszy³em temat fotografii rzemieœlniczej to dodaæ trzeba, ¿e wœród zes³añców znalaz³o siê wielu pracowników zak³adów fotograficznych z Królestwa Polskiego. Zak³adali oni na Syberii swoje atelier we wszystkich miastach i miasteczkach.
S³ynêli z doskona³ej jakoœci wykonywanych zdjêæ. Okreœlenie "polski fotograf" by³o synonimem "bardzo dobry fotograf" nie tylko na Syberii, ale w ca³ej Rosji. A co dopiero
"warszawski fotograf"! Aleksander Maciesza podaje w "Historii fotografii polskiej w latach 1839-1889", ¿e w latach osiemdziesi¹tych istnia³y w Tomsku a¿ trzy
"Fotografie Warszawskie" - N. Ginlowicza, Macewicza i Sp. oraz Jerzyñskiego.
Natomiast Wac³aw Sieroszewski, znany pisarz, w ksi¹¿ce "Polscy na Syberyi" pisze:
"Do roku 1894 w miastach syberyjskich prawie wszystkie apteki, sk³ady apteczne, zak³ady fotograficzne, ksiêgarnie, rytownie, jubilernie, zak³ady zegarmistrzowskie, wytwórnie mebli, fryzjernie, cukiernie, kwiaciarnie, magazyny mód, lepsze hotele i restauracje by³y w rêkach Polaków lub zosta³y pierwotnie przez nich za³o¿one".
I takie by³y pocz¹tki fotografii polskiej na Syberii. Osiadli tam potomkowie zes³añców kszta³cili siê u swych mistrzów, a nastêpne transporty Polaków a¿ do lat piêædziesi¹tych XX wieku dostarcza³y nowej krwi. Ale to ju¿ temat na znacznie d³u¿sz¹ bajeczkê.
194
Sk¹d wziêli siê polscy fotografowie na Syberii, czyli Stryj nie by³ wyj¹tkiem Ma³e conieco nie tylko o fotografii
“Notatnik stryja”
Budowa kolei transsyberyjskiej na odcinku Orenburg - Orsk w latach 1915-1918 fot. Edward Chêtkowski (1887-1941)
“Notatnik stryja”
Budowa kolei transsyberyjskiej na odcinku Orenburg - Orsk w latach 1915-1918 fot. Edward Chêtkowski (1887-1941)
“Notatnik stryja”
Budowa kolei transsyberyjskiej na odcinku Orenburg - Orsk w latach 1915-1918 fot. Edward Chêtkowski (1887-1941)