w Jastrzêbiu (lipiec - sierpieñ 2000 r.)
istoria fotografii rzemieœlniczej na Górnym Œl¹sku jest bardzo ma³o znana. W wydawnictwach zajmuj¹cych siê fotografi¹ polsk¹ brak czêsto najmniejszej wzmianki o istnieniu takowej na tym terenie.
Powodem jest byæ mo¿e to, ¿e zajmowali siê tym rzemios³em ludzie o niemieckich nazwiskach, co, do pewnego czasu, stanowi³o pewne tabu dla pisz¹cych, a zw³aszcza wydaj¹cych. O fotografii amatorskiej tym bardziej milczano zw³aszcza, ¿e w okresie miêdzywojennym, w wystawach ogólnopolskich autorzy ze Œl¹ska nie brali udzia³u. Dopiero teraz pojawiaj¹ siê znakomite, towarzysz¹ce znacz¹cym wystawom, nieraz stanowi¹ce ich katalogi, materia³y dotycz¹ce fotografów œl¹skich. Przyk³adem mo¿e byæ tegoroczna wystawa w Muzeum Miejskim w Chorzowie poœwiêcona fotografii rodziny Tschentscher z Królewskiej Huty - obecnie Chorzów (ojciec Julius, synowie - Theodor i Heinrich) z piêknym katalogiem opracowanym przez kustosza tego¿ Muzeum Renatê Skoczek-Kulpa, czy te¿ wczeœniejsza, w 1998 roku, w Muzeum Miejskim w Zabrzu - Karla-Ludwiga Maxa Steckela - te¿ z Chorzowa w opracowaniu Piotra Hnatyszyna i Bogus³awa Ma³useckiego. S¹ to jednak wyj¹tki. Brak jest ca³oœciowego opracowania, a oprócz wy¿ej wspomnianych doskona³ych fotografów istnieli przecie¿ w tym czasie inni, te¿ dobrzy, a nies³usznie zapomniani.
Na Œl¹sku bowiem, tak jak i w innych rejonach, ju¿ prawie bezpoœrednio po wynalezieniu fotografii znaleŸli siê ludzie, którzy opanowali ten kunszt i uczynili z niego zawód staraj¹c siê równoczeœnie byæ jak najlepsi zarówno pod wzglêdem technicznym, ale te¿ i artystycznym. Pierwsi fotografowie wêdrowni pojawili siê na ziemiachGórnego Œl¹ska na pocz¹tku lat piêædziesi¹tych XIX wieku. Wiadomoœci o nich mo¿emy odnaleŸæ w prasie, gdzie umieszczali swe reklamy, podaj¹c czas i miejsce pobytu w danej miejscowoœci oraz swoje specjalnoœci fotograficzne. Jedno z pierwszych takich og³oszeñ umieszczono w "Beuthener Kreisblatt" w czerwcu 1854 roku. Fotograf R. Liebsz zawiadamia³, ¿e zatrzymawszy siê w domu przy Rynku pod numerem 25 "poleca szanownej publicznoœci swe us³ugi i wykonuje codziennie bez wzglêdu na pogodê œwietlno-papierowe obrazy po niskiej cenie" (za: Renata Skoczek-Kulpa, Atelier fotograficzne rodziny Tschentscher w Królewskiej Hucie [w:] “Zeszyty Chorzowskie”, Chorzów 1998, t. 3.). Nie by³ przecie¿ jedyny. Fotografowie tacy jak on przemierzali kraj wo¿¹c ze sob¹ ca³e atelier. A nie by³o to ma³o. Oprócz namiotu - ciemni musia³ mieæ ze sob¹ sprzêt, czyli aparat wa¿¹cy kilkanaœcie kilogramów i statyw, zapas p³yt szklanych,
"Fotografia rzemieœlnicza na Œl¹sku XIX/XX w."
w Galerii "Ciasna"
w Jastrzêbiu (lipiec - sierpieñ 2000 r.)
Jastrzêbie 2000
167
“Fotografia rzemieœlnicza na Œl¹sku XIX/XX w.” w Galerii “Ciasna” w Jastrzêbiu Ma³e conieco nie tylko o fotografii
istoria fotografii rzemieœlniczej na Górnym Œl¹sku jest bardzo ma³o znana. W wydawnictwach zajmuj¹cych siê fotografi¹ polsk¹ brak czêsto najmniejszej wzmianki o istnieniu takowej na tym terenie.
Powodem jest byæ mo¿e to, ¿e zajmowali siê tym rzemios³em ludzie o niemieckich nazwiskach, co, do pewnego czasu, stanowi³o pewne tabu dla pisz¹cych, a zw³aszcza wydaj¹cych. O fotografii amatorskiej tym bardziej milczano zw³aszcza, ¿e w okresie miêdzywojennym, w wystawach ogólnopolskich autorzy ze Œl¹ska nie brali udzia³u. Dopiero teraz pojawiaj¹ siê znakomite, towarzysz¹ce znacz¹cym wystawom, nieraz stanowi¹ce ich katalogi, materia³y dotycz¹ce fotografów œl¹skich. Przyk³adem mo¿e byæ tegoroczna wystawa w Muzeum Miejskim w Chorzowie poœwiêcona fotografii rodziny Tschentscher z Królewskiej Huty - obecnie Chorzów (ojciec Julius, synowie - Theodor i Heinrich) z piêknym katalogiem opracowanym przez kustosza tego¿ Muzeum Renatê Skoczek-Kulpa, czy te¿ wczeœniejsza, w 1998 roku, w Muzeum Miejskim w Zabrzu - Karla-Ludwiga Maxa Steckela - te¿ z Chorzowa w opracowaniu Piotra Hnatyszyna i Bogus³awa Ma³useckiego. S¹ to jednak wyj¹tki. Brak jest ca³oœciowego opracowania, a oprócz wy¿ej wspomnianych doskona³ych fotografów istnieli przecie¿ w tym czasie inni, te¿ dobrzy, a nies³usznie zapomniani.
Na Œl¹sku bowiem, tak jak i w innych rejonach, ju¿ prawie bezpoœrednio po wynalezieniu fotografii znaleŸli siê ludzie, którzy opanowali ten kunszt i uczynili z niego zawód staraj¹c siê równoczeœnie byæ jak najlepsi zarówno pod wzglêdem technicznym, ale te¿ i artystycznym. Pierwsi fotografowie wêdrowni pojawili siê na ziemiachGórnego Œl¹ska na pocz¹tku lat piêædziesi¹tych XIX wieku. Wiadomoœci o nich mo¿emy odnaleŸæ w prasie, gdzie umieszczali swe reklamy, podaj¹c czas i miejsce pobytu w danej miejscowoœci oraz swoje specjalnoœci fotograficzne. Jedno z pierwszych takich og³oszeñ umieszczono w "Beuthener Kreisblatt" w czerwcu 1854 roku. Fotograf R. Liebsz zawiadamia³, ¿e zatrzymawszy siê w domu przy Rynku pod numerem 25 "poleca szanownej publicznoœci swe us³ugi i wykonuje codziennie bez wzglêdu na pogodê œwietlno-papierowe obrazy po niskiej cenie" (za: Renata Skoczek-Kulpa, Atelier fotograficzne rodziny Tschentscher w Królewskiej Hucie [w:] “Zeszyty Chorzowskie”, Chorzów 1998, t. 3.). Nie by³ przecie¿ jedyny. Fotografowie tacy jak on przemierzali kraj wo¿¹c ze sob¹ ca³e atelier. A nie by³o to ma³o. Oprócz namiotu - ciemni musia³ mieæ ze sob¹ sprzêt, czyli aparat wa¿¹cy kilkanaœcie kilogramów i statyw, zapas p³yt szklanych,
"Fotografia rzemieœlnicza na Œl¹sku XIX/XX w."
w Galerii "Ciasna"
w Jastrzêbiu (lipiec - sierpieñ 2000 r.)
Jastrzêbie 2000
167
“Fotografia rzemieœlnicza na Œl¹sku XIX/XX w.” w Galerii “Ciasna” w Jastrzêbiu Ma³e conieco nie tylko o fotografii
papierów fotograficznych i chemikaliów do sporz¹dzania negatywów i pozytywów oraz niejednokrotnie ca³y zestaw te³ (ró¿nego rodzaju draperie, parawany, aplikacje) i akcesoriów, jak choæby specjalny przyrz¹d do podtrzymywania g³owy i ramion fotografowanej osoby. Pamiêtajmy te¿ o tym, ¿e w tych czasach format zdjêcia zale¿a³ od formatu negatywu szklanego (kopiowanie stykowe), przeto p³yty negatywowe musia³y byæ w przynajmniej dwóch typowych rozmiarach - wizytowym i gabinetowym. Zawód fotografa wêdrownego wygasa³ wraz z powstawaniem zak³adów fotograficznych we wszystkich wiêkszych miejscowoœciach, ale przez d³ugi jeszcze czas fotografowie wyje¿d¿ali na prowincjê pozostaj¹c tam przez czas potrzebny do sfotografowania wszystkich chêtnych. Wielu spoœród dzia³aj¹cych na terenie Górnego Œl¹ska fotografów (i zak³adów fotograficznych) wartych jest osobnego omówienia. Wymaga³oby to jednak olbrzymiej pracy polegaj¹cej na dotarciu do pozosta³ych po nich zdjêæ bêd¹cych jeszcze w posiadaniu ró¿nych instytucji, jak np. muzeów, archiwów, czy te¿ parafii oraz osób prywatnych, a tak¿e przekopania siê przez tony prasy zw³aszcza niemieckojêzycznej z tamtych lat. Dlatego te¿ jest to zadanie raczej dla muzealników i historyków ni¿ dla najbardziej nawet zapalonych amatorów. A spoœród wielu przyk³adem mog¹ byæ z Bytomia Carl Liebert, oprócz zak³adu fotograficznego prowadz¹cy te¿
œwiat³odrukarniê, który w 1872 roku zdoby³ nagrodê na wystawie w Poznaniu, czy te¿
doskona³y, choæ nie wystawiaj¹cy Rudolf Kessel. Bardzo dobr¹ jakoœci¹ zdjêæ mog³a siê te¿ pochwaliæ "Germania" we wszystkich swych oddzia³ach- w Bytomiu, Chorzowie, Katowicach i in.
W Gliwicach Carl Volkmann dba³ nie tylko o jakoœæ zdjêæ, ale te¿ i stara³ siê je odpowiednio ozdobiæ, st¹d zdjêcia z uroczystoœci takich, jak komunia czy konfirmacja mia³y bogate passe-partout wykonywane m.in. u Paula Leinerta w DreŸnie. Chorzów oprócz tak znanych i ju¿ zaznaczonych wy¿ej fotografów jak Max Steckel i Tschentscherowie mia³ te¿ inne licz¹ce siê zak³ady fotograficzne np. Paul Hildebrandt, którego firma istnia³a nieprzerwanie od prze³omu wieków do okupacji. Na terenie Bielska, Rybnika, Wodzis³awia i Jastrzêbia dzia³a³y zak³ady rodziny Josepha Schreinzera nagradzanego na wystawach w Cieszynie (1880), Przemyœlu (1882) i Bielsku (1892). W Raciborzu Joseph Axmann szczyci³ siê z³otym medalem na wystawie w Wiedniu w 1904 r. A tu¿ obok, w Zag³êbiu (zabór rosyjski), w Sosnowcu dzia³a³y zak³ady fotograficzne M. Arbus (i Synowie) z filiami w Bêdzinie, Czêstochowie, Zawierciu, Nowo-Radomsku, Kutnie i Kole "zaszczyceni podarunkiem Jego Cesarskiej Wysokoœci Nastêpcy Tronu Wielkiego Ksiêcia Micha³a Aleksandrowicza". I wielu, wielu innych z ró¿nych miejscowoœci. Na jastrzêbskiej wystawie pokazano ok. 100 prac ze œl¹skich zak³adów fotograficznych (po jednej z ka¿dego) od koñca XIX wieku do lat dwudziestych naszego wieku, znajduj¹cych siê w zbiorach galerii. Oprócz du¿ych miast, w których dzia³a³o w tym czasie kilkanaœcie, a nieraz i kilkadziesi¹t firm zaprezentowano te¿ zak³ady z ma³ych miejscowoœci, gdzie istnia³ najwy¿ej jeden fotograf, albo tylko filia du¿ego zak³adu z innego, nieraz
odleg³ego miasta. W wiêkszoœci zdjêcia pochodzi³y z Górnego Œl¹ska i Zag³êbia, ale do³¹czono te¿ Œl¹sk Cieszyñski, gdzie fotografia rzemieœlnicza dobrze prosperowa³a, a cieszyñskie zak³ady cieszy³y siê zas³u¿on¹ renom¹ w monarchii austrowêgierskiej.
Fotografiom towarzyszy³y stare mapy Œl¹ska drukowane w miesiêczniku "u nas"
wydawanym przez GOK w Gorzycach.
Nie by³a to pierwsza tego typu wystawa w Jastrzêbiu. Jastrzêbski Klub Fotograficzny "Niezale¿ni" ju¿ w 1974 zorganizowa³ wystawê "Stara fotografia - wiek XIX" licz¹c¹ 288 zdjêæ ze zbiorów prywatnych cz³onków Klubu, a w latach póŸniejszych jeszcze kilkanaœcie wystaw dotycz¹cych historii fotografii zarówno ogólnych jak i tematycznych na terenie miasta, a tak¿e w innych oœrodkach w Polsce.
Wszystkie te wystawy cieszy³y siê du¿¹ popularnoœci¹ (tak¿e w mediach) i ponadprzeciêtn¹ iloœci¹ odwiedzaj¹cych. Miejmy nadziejê, ¿e przyczyni³y siê te¿ do uratowania przed zniszczeniem choæby kilku starych fotografii.
169 168
“Fotografia rzemieœlnicza na Œl¹sku XIX/XX w.” w Galerii “Ciasna” w Jastrzêbiu
“Fotografia rzemieœlnicza na Œl¹sku XIX/XX w.” w Galerii “Ciasna” w Jastrzêbiu Ma³e conieco nie tylko o fotografii Ma³e conieco nie tylko o fotografii
papierów fotograficznych i chemikaliów do sporz¹dzania negatywów i pozytywów oraz niejednokrotnie ca³y zestaw te³ (ró¿nego rodzaju draperie, parawany, aplikacje) i akcesoriów, jak choæby specjalny przyrz¹d do podtrzymywania g³owy i ramion fotografowanej osoby. Pamiêtajmy te¿ o tym, ¿e w tych czasach format zdjêcia zale¿a³ od formatu negatywu szklanego (kopiowanie stykowe), przeto p³yty negatywowe musia³y byæ w przynajmniej dwóch typowych rozmiarach - wizytowym i gabinetowym. Zawód fotografa wêdrownego wygasa³ wraz z powstawaniem zak³adów fotograficznych we wszystkich wiêkszych miejscowoœciach, ale przez d³ugi jeszcze czas fotografowie wyje¿d¿ali na prowincjê pozostaj¹c tam przez czas potrzebny do sfotografowania wszystkich chêtnych. Wielu spoœród dzia³aj¹cych na terenie Górnego Œl¹ska fotografów (i zak³adów fotograficznych) wartych jest osobnego omówienia. Wymaga³oby to jednak olbrzymiej pracy polegaj¹cej na dotarciu do pozosta³ych po nich zdjêæ bêd¹cych jeszcze w posiadaniu ró¿nych instytucji, jak np. muzeów, archiwów, czy te¿ parafii oraz osób prywatnych, a tak¿e przekopania siê przez tony prasy zw³aszcza niemieckojêzycznej z tamtych lat. Dlatego te¿ jest to zadanie raczej dla muzealników i historyków ni¿ dla najbardziej nawet zapalonych amatorów. A spoœród wielu przyk³adem mog¹ byæ z Bytomia Carl Liebert, oprócz zak³adu fotograficznego prowadz¹cy te¿
œwiat³odrukarniê, który w 1872 roku zdoby³ nagrodê na wystawie w Poznaniu, czy te¿
doskona³y, choæ nie wystawiaj¹cy Rudolf Kessel. Bardzo dobr¹ jakoœci¹ zdjêæ mog³a siê te¿ pochwaliæ "Germania" we wszystkich swych oddzia³ach- w Bytomiu, Chorzowie, Katowicach i in.
W Gliwicach Carl Volkmann dba³ nie tylko o jakoœæ zdjêæ, ale te¿ i stara³ siê je odpowiednio ozdobiæ, st¹d zdjêcia z uroczystoœci takich, jak komunia czy konfirmacja mia³y bogate passe-partout wykonywane m.in. u Paula Leinerta w DreŸnie. Chorzów oprócz tak znanych i ju¿ zaznaczonych wy¿ej fotografów jak Max Steckel i Tschentscherowie mia³ te¿ inne licz¹ce siê zak³ady fotograficzne np. Paul Hildebrandt, którego firma istnia³a nieprzerwanie od prze³omu wieków do okupacji. Na terenie Bielska, Rybnika, Wodzis³awia i Jastrzêbia dzia³a³y zak³ady rodziny Josepha Schreinzera nagradzanego na wystawach w Cieszynie (1880), Przemyœlu (1882) i Bielsku (1892). W Raciborzu Joseph Axmann szczyci³ siê z³otym medalem na wystawie w Wiedniu w 1904 r. A tu¿ obok, w Zag³êbiu (zabór rosyjski), w Sosnowcu dzia³a³y zak³ady fotograficzne M. Arbus (i Synowie) z filiami w Bêdzinie, Czêstochowie, Zawierciu, Nowo-Radomsku, Kutnie i Kole "zaszczyceni podarunkiem Jego Cesarskiej Wysokoœci Nastêpcy Tronu Wielkiego Ksiêcia Micha³a Aleksandrowicza". I wielu, wielu innych z ró¿nych miejscowoœci. Na jastrzêbskiej wystawie pokazano ok. 100 prac ze œl¹skich zak³adów fotograficznych (po jednej z ka¿dego) od koñca XIX wieku do lat dwudziestych naszego wieku, znajduj¹cych siê w zbiorach galerii. Oprócz du¿ych miast, w których dzia³a³o w tym czasie kilkanaœcie, a nieraz i kilkadziesi¹t firm zaprezentowano te¿ zak³ady z ma³ych miejscowoœci, gdzie istnia³ najwy¿ej jeden fotograf, albo tylko filia du¿ego zak³adu z innego, nieraz
odleg³ego miasta. W wiêkszoœci zdjêcia pochodzi³y z Górnego Œl¹ska i Zag³êbia, ale do³¹czono te¿ Œl¹sk Cieszyñski, gdzie fotografia rzemieœlnicza dobrze prosperowa³a, a cieszyñskie zak³ady cieszy³y siê zas³u¿on¹ renom¹ w monarchii austrowêgierskiej.
Fotografiom towarzyszy³y stare mapy Œl¹ska drukowane w miesiêczniku "u nas"
wydawanym przez GOK w Gorzycach.
Nie by³a to pierwsza tego typu wystawa w Jastrzêbiu. Jastrzêbski Klub Fotograficzny "Niezale¿ni" ju¿ w 1974 zorganizowa³ wystawê "Stara fotografia - wiek XIX" licz¹c¹ 288 zdjêæ ze zbiorów prywatnych cz³onków Klubu, a w latach póŸniejszych jeszcze kilkanaœcie wystaw dotycz¹cych historii fotografii zarówno ogólnych jak i tematycznych na terenie miasta, a tak¿e w innych oœrodkach w Polsce.
Wszystkie te wystawy cieszy³y siê du¿¹ popularnoœci¹ (tak¿e w mediach) i ponadprzeciêtn¹ iloœci¹ odwiedzaj¹cych. Miejmy nadziejê, ¿e przyczyni³y siê te¿ do uratowania przed zniszczeniem choæby kilku starych fotografii.
169 168
“Fotografia rzemieœlnicza na Œl¹sku XIX/XX w.” w Galerii “Ciasna” w Jastrzêbiu
“Fotografia rzemieœlnicza na Œl¹sku XIX/XX w.” w Galerii “Ciasna” w Jastrzêbiu Ma³e conieco nie tylko o fotografii Ma³e conieco nie tylko o fotografii
“Zur Erinnerung an meine erste heilige Communion”, Rybnik fot. Otto Schwittay
170
“Fotografia rzemieœlnicza na Œl¹sku XIX/XX w.” w Galerii “Ciasna” w Jastrzêbiu Ma³e conieco nie tylko o fotografii
“Zur Erinnerung an meine erste heilige Communion”, Rybnik fot. Otto Schwittay
170
“Fotografia rzemieœlnicza na Œl¹sku XIX/XX w.” w Galerii “Ciasna” w Jastrzêbiu Ma³e conieco nie tylko o fotografii