"w stronê trzeciego wymiaru"
XXII
Szkic do artyku³u o historii stereofotografii lub
"w stronê trzeciego wymiaru"
otografia jeszcze na dobre nie wysz³a z pieluch, a ju¿ chcia³o siê czegoœ wiêcej ni¿ tylko jak najlepszego odwzorowania rzeczywistoœci na p³aszczyŸnie p³ytki dagerotypu czy odbitki papierowej. Zaczê³y siê próby dotarcia do trzeciego wymiaru.
Powsta³a stereofotografia. Pierwsze zdjêcia stereoskopowe, czyli stereopary, wykonano jeszcze w technice dagerotypu przy u¿yciu
Szkic do artyku³u o historii stereofotografii lub
"w stronê trzeciego wymiaru".
dwóch aparatów fotograficznych ju¿ ok. 1844 roku (wszelkie datowanie w prapocz¹tkach fotografii jest trudne, nawet rok wynalezienia fotografii jest przecie¿
tylko umowny), ale dopiero wejœcie mokrej p³yty, a z ni¹ powtarzalnoœci zdjêcia i ci¹g³e unowoczeœnianie, a tym samym upraszczanie techniki, technologii i chemii w fotografii spowodowa³o rozwój stereofotografii. Na czym to polega? W skrócie - widzenie dwuoczne, przy usytuowaniu tych¿e w jednej p³aszczyŸnie, a w pewnej odleg³oœci od siebie powoduje, ¿e obrazy z oka lewego i prawego, "nak³adaj¹c siê" na siebie w mózgu cz³owieka daj¹ wra¿enie trójwymiarowoœci. To samo wra¿enie uzyskujemy ogl¹daj¹c dwa p³askie obrazy tego samego przedmiotu w ten sposób, ¿e oko prawe widzi wy³¹cznie obraz prawy, a lewe - lewy. Obrazy te (rysunki lub fotografie) musz¹ byæ wykonane tak, jakbyœmy widzieli przedmiot poszczególnymi oczami. W fotografii warunek ten spe³niony jest, gdy osie optyczne dwu aparatów lub obiektywów jednego stereoaparatu s¹ do siebie równoleg³e, a odleg³oœæ miêdzy nimi wynosi 6 - 7 cm. Stereoparê mo¿na te¿
wykonaæ nawet jednym aparatem, przesuwaj¹c go prostopadle do osi optycznej o tê odleg³oœæ (pseudostereopara). Zdjêcia musz¹ byæ naœwietlone tak samo, przeto musi byæ zsynchronizowana migawka w aparatach dwuobiektywowych. Szerokoœæ wykonanego obrazu fotograficznego równie¿ nie powinna przekraczaæ 6,5 cm.
Jeden z pierwszych aparatów dwuobiektywowych specjalnie dla tych celów wykonano w 1853 roku w Anglii, ale ju¿ cztery lata wczeœniej szkocki fizyk sir Dawid Brewster skonstruowa³ stereoskop. Potem, na prze³omie lat piêædziesi¹tych XIX wieku, wybuch³a prawdziwa epidemia stereofotografii. Na miliony liczono wyprodukowane stereoskopy i specjalne aparaty fotograficzne. A robiono je w wielu krajach, tak¿e w Polsce w firmie FOS produkowano w 1904 roku aparat "Stereotres" na p³yty szklane 6x13 cm z trzema obiektywami - dwoma zdjêciowymi i celowniczym. Do ogl¹dania wykonanych zdjêæ s³u¿y³y stereoskopy, czyli przegl¹darki stereoskopowe. Zwykle by³a to lekka kasetka z otworami na oczy i r¹czk¹ do podtrzymywania. Wyró¿nia siê dwa typy stereoskopów ze wzglêdu na ich konstrukcjê.
Jastrzêbie 2000
175
Szkic do artyku³u o historii stereofotografii lub “w stronê trzeciego wymiaru” Ma³e conieco nie tylko o fotografii
otografia jeszcze na dobre nie wysz³a z pieluch, a ju¿ chcia³o siê czegoœ wiêcej ni¿ tylko jak najlepszego odwzorowania rzeczywistoœci na p³aszczyŸnie p³ytki dagerotypu czy odbitki papierowej. Zaczê³y siê próby dotarcia do trzeciego wymiaru.
Powsta³a stereofotografia. Pierwsze zdjêcia stereoskopowe, czyli stereopary, wykonano jeszcze w technice dagerotypu przy u¿yciu
Szkic do artyku³u o historii stereofotografii lub
"w stronê trzeciego wymiaru".
dwóch aparatów fotograficznych ju¿ ok. 1844 roku (wszelkie datowanie w prapocz¹tkach fotografii jest trudne, nawet rok wynalezienia fotografii jest przecie¿
tylko umowny), ale dopiero wejœcie mokrej p³yty, a z ni¹ powtarzalnoœci zdjêcia i ci¹g³e unowoczeœnianie, a tym samym upraszczanie techniki, technologii i chemii w fotografii spowodowa³o rozwój stereofotografii. Na czym to polega? W skrócie - widzenie dwuoczne, przy usytuowaniu tych¿e w jednej p³aszczyŸnie, a w pewnej odleg³oœci od siebie powoduje, ¿e obrazy z oka lewego i prawego, "nak³adaj¹c siê" na siebie w mózgu cz³owieka daj¹ wra¿enie trójwymiarowoœci. To samo wra¿enie uzyskujemy ogl¹daj¹c dwa p³askie obrazy tego samego przedmiotu w ten sposób, ¿e oko prawe widzi wy³¹cznie obraz prawy, a lewe - lewy. Obrazy te (rysunki lub fotografie) musz¹ byæ wykonane tak, jakbyœmy widzieli przedmiot poszczególnymi oczami. W fotografii warunek ten spe³niony jest, gdy osie optyczne dwu aparatów lub obiektywów jednego stereoaparatu s¹ do siebie równoleg³e, a odleg³oœæ miêdzy nimi wynosi 6 - 7 cm. Stereoparê mo¿na te¿
wykonaæ nawet jednym aparatem, przesuwaj¹c go prostopadle do osi optycznej o tê odleg³oœæ (pseudostereopara). Zdjêcia musz¹ byæ naœwietlone tak samo, przeto musi byæ zsynchronizowana migawka w aparatach dwuobiektywowych. Szerokoœæ wykonanego obrazu fotograficznego równie¿ nie powinna przekraczaæ 6,5 cm.
Jeden z pierwszych aparatów dwuobiektywowych specjalnie dla tych celów wykonano w 1853 roku w Anglii, ale ju¿ cztery lata wczeœniej szkocki fizyk sir Dawid Brewster skonstruowa³ stereoskop. Potem, na prze³omie lat piêædziesi¹tych XIX wieku, wybuch³a prawdziwa epidemia stereofotografii. Na miliony liczono wyprodukowane stereoskopy i specjalne aparaty fotograficzne. A robiono je w wielu krajach, tak¿e w Polsce w firmie FOS produkowano w 1904 roku aparat "Stereotres" na p³yty szklane 6x13 cm z trzema obiektywami - dwoma zdjêciowymi i celowniczym. Do ogl¹dania wykonanych zdjêæ s³u¿y³y stereoskopy, czyli przegl¹darki stereoskopowe. Zwykle by³a to lekka kasetka z otworami na oczy i r¹czk¹ do podtrzymywania. Wyró¿nia siê dwa typy stereoskopów ze wzglêdu na ich konstrukcjê.
Jastrzêbie 2000
175
Szkic do artyku³u o historii stereofotografii lub “w stronê trzeciego wymiaru”
Ma³e conieco nie tylko o fotografii
a/ Wheatstone'a, gdzie na³o¿enie po³owicznych obrazów osi¹ga siê za pomoc¹ dwu luster nachylonych do siebie pod k¹tem prostym, a do otworów ocznych ok. 45 stopni.
Zdjêcia umieszczano z lewej i prawej strony aparatu.
177 176
Szkic do artyku³u o historii stereofotografii lub “w stronê trzeciego wymiaru” Szkic do artyku³u o historii stereofotografii lub “w stronê trzeciego wymiaru” Ma³e conieco nie tylko o fotografii Ma³e conieco nie tylko o fotografii
b/ Brewstera, znacznie bardziej rozpowszechniony, z dwoma soczewkami pó³pryzmatycznymi, w którym zdjêcia umieszcza siê na wprost oczu. Na podstawie tego stereoskopu powsta³y nastêpne, ju¿ coraz bardziej nowoczesne przegl¹darki stereoskopowe.
Z czasem stereoskopy udoskonalano, daj¹c mo¿liwoœæ regulacji ostroœci na poszczególnych soczewkach (oczach), czy te¿ odstêpu soczewek (rozstaw oczu).
Pierwszy stereoskop sk³adany - "kieszonkowy" zaprezentowano i opatentowano w Filadelfii na pocz¹tku 1853 roku. Zdjêcia wykonywali wszyscy, zarówno zawodowcy, jak i amatorzy. Najwiêksze powodzenie mia³y stereofotografie krajoznawcze. Wielkim entuzjast¹ i propagatorem by³ znany fotograf Oliver W. Holmes, który w 1859 roku napisa³ artyku³ "Stereoskop i stereofotografia", gdzie zachêca³ czytelników do poznawania œwiata przez ogl¹danie stereozdjêæ, a podczas podró¿y nierozstawania siê
z aparatem fotograficznym. Twierdzi³ w nim, ¿e "te same rzeczy, których malarz nie zauwa¿y, albo przedstawi byle jak, fotograf utrwali dok³adnie i w³aœnie to daje w³aœciwy pogl¹d wspó³czesnym". Nie napisa³ ju¿ o nas, czyli przysz³ych, dla których te zdjêcia s¹ niezast¹pionym materia³em historycznym. W Stanach Zjednoczonych, jak i w innych pañstwach, wielkie wydawnictwa wysy³a³y swoich reporterów do wszystkich znacz¹cych i ciekawych miejsc œwiata w celu zrobienia stereofotografii. Wydawane w du¿ych nak³adach rozchodzi³y siê one póŸniej w niesamowitych wprost iloœciach w wielu krajach. Przyk³adem takiego wydawnictwa mo¿e byæ Underwood
& Underwood, dla którego pracowa³o kilka innych firm wydawniczych i fotograficznych w USA, wydaj¹ce oprócz licz¹cej kilkanaœcie tysiêcy pozycji serii zdjêæ z Ameryki, tak¿e serie ze wszystkich kontynentów (s¹ tam nawet zdjêcia z Polski) czy Keystone View Company. Nie tylko krajoznawstwo by³o tematem fotografii stereoskopowych - robiono te¿ zdjêcia teatralne, sceny rodzajowe czy tak ongiœ modne
"¿ywe obrazy" oraz fotografie s³u¿¹ce do celów naukowych. I nie musia³y wcale byæ na pod³o¿u nieprzezroczystym. Robiono w tych czasach te¿ przezrocza na pod³o¿u szklanym lub papierowym, kolorowane. A co u nas? Jeden z najwiêkszych i najlepszych fotografów XIX wieku, a postaæ wielce malownicza, Jan Mieczkowski, który w³asny zak³ad w Warszawie otworzy³ w 1847 roku, przedtem pracuj¹c w zak³adzie K. Szczodrowskiego i je¿d¿¹c po kraju jako wêdrowny dagerotypista, wykona³ cykl stereoskopowych widoków Warszawy pracuj¹c nad tym przez ponad rok. W Krakowie Walery Rzewuski wykonywa³ zdjêcia stereoskopowe widoków i zabytków Krakowa (robi³ je jednym aparatem przesuwaj¹c go na specjalnej deseczce), a w jesieni 1860 z wyjazdu na Podhale przywióz³ zestaw stereofotografii z Zakopanego, Koœcieliska i okolicy. By³ to rok, w którym za³o¿y³ dopiero swój zak³ad! W tym¿e Krakowie w Archiwum Pañstwowym znajduje siê zbiór kilkudziesiêciu stereofotografii z powsta³ego w 1856 roku zak³adu Walerego Maliszewskiego. S¹ to tylko przyk³ady.
Zajmuj¹cych siê t¹ dziedzin¹ fotografii by³o w Polsce wielu i to od samego pocz¹tku.
Tak¿e wœród amatorów. Na pocz¹tku wieku wykonywa³ stereozdjêcia Eugeniusz Jaksa - Ma³achowski , a oprócz tego, ¿e sam fotografowa³, mia³ bogaty zbiór ze swoich podró¿y - kilkaset zdjêæ opisanych i numerowanych! Tak by³o na pocz¹tku. A póŸniej sza³ os³ab³, ale stereofotografia nie zakoñczy³a swej kariery. Powsta³y fotoplastykony (w Polsce jeszcze teraz s¹ czynne przynajmniej dwa), stereoskopowe zdjêcia lotnicze pozwoli³y na sporz¹dzanie dok³adnych map, a w czasie drugiej wojny zaprzêgniêta zosta³a do niechlubnych dzia³añ propagandowych - Oberkommando der Wehrmacht wyda³o dla swoich ¿o³nierzy cykle zdjêæ stereoskopowych z poszczególnych frontów w albumie z do³¹czonym sk³adanym stereoskopem (bardzo niskiej jakoœci). Ale to ju¿ inna bajeczka.
a/ Wheatstone'a, gdzie na³o¿enie po³owicznych obrazów osi¹ga siê za pomoc¹ dwu luster nachylonych do siebie pod k¹tem prostym, a do otworów ocznych ok. 45 stopni.
Zdjêcia umieszczano z lewej i prawej strony aparatu.
177 176
Szkic do artyku³u o historii stereofotografii lub “w stronê trzeciego wymiaru”
Szkic do artyku³u o historii stereofotografii lub “w stronê trzeciego wymiaru” Ma³e conieco nie tylko o fotografii Ma³e conieco nie tylko o fotografii
b/ Brewstera, znacznie bardziej rozpowszechniony, z dwoma soczewkami pó³pryzmatycznymi, w którym zdjêcia umieszcza siê na wprost oczu. Na podstawie tego stereoskopu powsta³y nastêpne, ju¿ coraz bardziej nowoczesne przegl¹darki stereoskopowe.
Z czasem stereoskopy udoskonalano, daj¹c mo¿liwoœæ regulacji ostroœci na poszczególnych soczewkach (oczach), czy te¿ odstêpu soczewek (rozstaw oczu).
Pierwszy stereoskop sk³adany - "kieszonkowy" zaprezentowano i opatentowano w Filadelfii na pocz¹tku 1853 roku. Zdjêcia wykonywali wszyscy, zarówno zawodowcy, jak i amatorzy. Najwiêksze powodzenie mia³y stereofotografie krajoznawcze. Wielkim entuzjast¹ i propagatorem by³ znany fotograf Oliver W. Holmes, który w 1859 roku napisa³ artyku³ "Stereoskop i stereofotografia", gdzie zachêca³ czytelników do poznawania œwiata przez ogl¹danie stereozdjêæ, a podczas podró¿y nierozstawania siê
z aparatem fotograficznym. Twierdzi³ w nim, ¿e "te same rzeczy, których malarz nie zauwa¿y, albo przedstawi byle jak, fotograf utrwali dok³adnie i w³aœnie to daje w³aœciwy pogl¹d wspó³czesnym". Nie napisa³ ju¿ o nas, czyli przysz³ych, dla których te zdjêcia s¹ niezast¹pionym materia³em historycznym. W Stanach Zjednoczonych, jak i w innych pañstwach, wielkie wydawnictwa wysy³a³y swoich reporterów do wszystkich znacz¹cych i ciekawych miejsc œwiata w celu zrobienia stereofotografii. Wydawane w du¿ych nak³adach rozchodzi³y siê one póŸniej w niesamowitych wprost iloœciach w wielu krajach. Przyk³adem takiego wydawnictwa mo¿e byæ Underwood
& Underwood, dla którego pracowa³o kilka innych firm wydawniczych i fotograficznych w USA, wydaj¹ce oprócz licz¹cej kilkanaœcie tysiêcy pozycji serii zdjêæ z Ameryki, tak¿e serie ze wszystkich kontynentów (s¹ tam nawet zdjêcia z Polski) czy Keystone View Company. Nie tylko krajoznawstwo by³o tematem fotografii stereoskopowych - robiono te¿ zdjêcia teatralne, sceny rodzajowe czy tak ongiœ modne
"¿ywe obrazy" oraz fotografie s³u¿¹ce do celów naukowych. I nie musia³y wcale byæ na pod³o¿u nieprzezroczystym. Robiono w tych czasach te¿ przezrocza na pod³o¿u szklanym lub papierowym, kolorowane. A co u nas? Jeden z najwiêkszych i najlepszych fotografów XIX wieku, a postaæ wielce malownicza, Jan Mieczkowski, który w³asny zak³ad w Warszawie otworzy³ w 1847 roku, przedtem pracuj¹c w zak³adzie K. Szczodrowskiego i je¿d¿¹c po kraju jako wêdrowny dagerotypista, wykona³ cykl stereoskopowych widoków Warszawy pracuj¹c nad tym przez ponad rok. W Krakowie Walery Rzewuski wykonywa³ zdjêcia stereoskopowe widoków i zabytków Krakowa (robi³ je jednym aparatem przesuwaj¹c go na specjalnej deseczce), a w jesieni 1860 z wyjazdu na Podhale przywióz³ zestaw stereofotografii z Zakopanego, Koœcieliska i okolicy. By³ to rok, w którym za³o¿y³ dopiero swój zak³ad! W tym¿e Krakowie w Archiwum Pañstwowym znajduje siê zbiór kilkudziesiêciu stereofotografii z powsta³ego w 1856 roku zak³adu Walerego Maliszewskiego. S¹ to tylko przyk³ady.
Zajmuj¹cych siê t¹ dziedzin¹ fotografii by³o w Polsce wielu i to od samego pocz¹tku.
Tak¿e wœród amatorów. Na pocz¹tku wieku wykonywa³ stereozdjêcia Eugeniusz Jaksa - Ma³achowski , a oprócz tego, ¿e sam fotografowa³, mia³ bogaty zbiór ze swoich podró¿y - kilkaset zdjêæ opisanych i numerowanych! Tak by³o na pocz¹tku. A póŸniej sza³ os³ab³, ale stereofotografia nie zakoñczy³a swej kariery. Powsta³y fotoplastykony (w Polsce jeszcze teraz s¹ czynne przynajmniej dwa), stereoskopowe zdjêcia lotnicze pozwoli³y na sporz¹dzanie dok³adnych map, a w czasie drugiej wojny zaprzêgniêta zosta³a do niechlubnych dzia³añ propagandowych - Oberkommando der Wehrmacht wyda³o dla swoich ¿o³nierzy cykle zdjêæ stereoskopowych z poszczególnych frontów w albumie z do³¹czonym sk³adanym stereoskopem (bardzo niskiej jakoœci). Ale to ju¿ inna bajeczka.
“Perlous Brigsddal Glacier, one of the grandest in all Norway” 1905 stereofotografia
fot. Underwood & Underwood
178
Szkic do artyku³u o historii stereofotografii lub “w stronê trzeciego wymiaru” Ma³e conieco nie tylko o fotografii
“Perlous Brigsddal Glacier, one of the grandest in all Norway” 1905 stereofotografia
fot. Underwood & Underwood
178
Szkic do artyku³u o historii stereofotografii lub “w stronê trzeciego wymiaru” Ma³e conieco nie tylko o fotografii
Barwione przeŸrocze papierowe opisane rêcznie Marconi Lwów prze³om XIX i XX wieku
Barwione przeŸrocze papierowe opisane rêcznie Marconi Lwów prze³om XIX i XX wieku