Publicystyka kobieca w latach 1900-1918

Tradycja publicystycznej twórczości kobiet sięga oczywiście daleko w wiek XIX, jednak wyznaczone ramy czasowe tego studium pozwalają w odniesie-niu do lat wcześniejszych podać tylko kilka niezbędnych informacji. Pisząc o niej, przybliżyć należy historię ruchów emancypacyjnych oraz umożliwia-jący jej istnienie rozwój kobiecej prasy, której bujny rozkwit nastąpił w la-tach 1863-1914. Niestrudzona badaczka polskich czasopism kobiecych Zofia

–––––––––

1 S. Skwarczyńska, Geneza i rozwój rodzajów literackich. W: eadem: Z teorii literatury. Cztery rozprawy. Łódź 1947, cyt. za: R. Sendyka, W stronę kulturowej teorii gatunku. W: Kulturowa teoria gatunku. Główne pojęcia i problemy. Red. M. P. Markowski i R. Nycz. Kraków 2006, s. 269.

Sokół² urodzaj ten wiąże przede wszystkim ze zmianą statusu społecznego kobiet polskich, dokonującą się wówczas zwłaszcza w Królestwie Polskim.

Po upadku powstania styczniowego i konfiskacie majątków, a także ich utracie w wyniku wprowadzonej przez carskie władze ustawy o uwłaszcze-niu chłopów, kobiety – którym 1863 rok zabrał mężów, synów, braci i źródła utrzymania – zmuszone zostały do samodzielnego poszukiwania pracy.

Tragiczne wydarzenia wymogły na nich przedsiębiorczość, wygenerowały energię, o którą siebie wcześniej nie podejrzewały.

Omawiając zawartość problemową warszawskich czasopism kobiecych w latach 1905-1918, Jerzy Franke³ podkreśla jeszcze jeden fundamentalny proces, o którym należy wspomnieć, pisząc o kobiecej publicystyce tego okresu. Ożywienie działalności publicznej kobiet w Królestwie wiąże się z liberalizacją cenzury i uchwaleniem w 1907 roku nowego prawa o stowa-rzyszeniach i związkach, co było wymiernym efektem rewolucji 1905 roku.

Od tego momentu odnotować można wzbogacenie zawartości publicystycz-nej prasy adresowapublicystycz-nej do kobiet o takie gatunki publicystyczne, jak artykuły programowe w kwestii kobiecej, projekty reform, koncepcje emancypacyjne, sprawozdania z zebrań, polemiki. Legalizacja starych i powstanie nowych

–––––––––

2 Z. Sokół, Wzór osobowy kobiety i model rodziny na łamach prasy kobiecej w latach 1863-1914, http://historia_kobiet.w.interia.pl/teksty/w-o-kob.htm (data dostępu: 20.12.2013). Warto też w tym miejscu dookreślić rozumienie terminu prasa kobieca, którym posługiwać się będę w toku dalszego wywodu. Sokół definiuje kobiecą prasę jako „zespół wydawnictw periodycz-nych przeznaczoperiodycz-nych dla kobiet, co zaznaczone zostało w tytule lub podtytule, programie, treści, sposobie ujęcia tematów, strukturze oraz formie językowej. Prasa taka jest redagowana pod kątem zainteresowań kobiet w zależności od ich wieku, wykształcenia, zawodu, pocho-dzenia społecznego, środowiska życia i pracy, roli i miejsca w rodzinie i społeczeństwie” (por.

Z. Sokół, Prasa kobieca w Polsce w latach 1945-1995. Rzeszów 1998, s. 9). Badacze i badaczki, definiując kobiecą prasę, wskazują często również na jej predylekcje tematyczne i podkreślają, że oprócz artykułów publicystycznych, reportaży, felietonów, utworów literackich, znaleźć można tu rubryki poświęcone sprawom mody, gospodarstwa domowego, problematyce ro-dziny i wychowania dzieci. Drugim dużym kompleksem tematycznym są rozważania doty-czące aktualnej pozycji społecznej kobiet, ich działalności politycznej oraz walki o równe z mężczyznami prawa do udziału we władzy, pracy zawodowej, edukacji oraz samodecydo-wania. Ten drugi kompleks tematyczny, a także związana z nim historia ruchu kobiecego, interesują mnie w tym rozdziale najbardziej. Przyjęta za Dobrochną Kałwą definicja tego ostatniego („wszelkie organizacje kobiece, które wpisywały w program i realizowały w prak-tyce obronę interesów kobiecych i walkę na rzecz równouprawnienia, oraz te organizacje, których działalność opierała się na przekonaniu o potrzebie specyficznych form aktywności społecznej kobiet”; D. Kałwa, Kobieta aktywna w Polsce międzywojennej. Dylematy środowisk kobie-cych. Kraków 2001, s. 28.) sprawia, że zdawkowo tylko traktuję formacje i środowiska poli-tyczne emancypacji kobiet z definicji nieprzychylne.

3 J. Franke, Wokół buntu i pokory. Warszawskie czasopisma literackie w latach 1905-1918. War-szawa 2000, s. 5-6.

kobiecych organizacji owocuje też publikacją politycznych odezw i broszur propagandowych. Uprawomocnione w roku 1907, a powstałe dwa lata wcze-śniej, Polskie Stowarzyszenie Równouprawnienia Kobiet wydało w pierwszych latach XX wieku między innymi następujące broszury: Ludwiki Jahołkow-skiej-Koszutskiej Herezje w ruchu kobiecym, Cecylii Walewskiej Z dziejów krzywdy kobiecej, Marii Turzymy O zależności kobiet, Teodory Męczkowskiej Ideały etyczno-społeczne ruchu kobiecego i Anieli Szycówny Kobietę w pedagogice.

Taktyka PSRK opierała się na przekonaniu, że walkę o równouprawnienie toczyć należy razem z mężczyznami, odmienne zdanie części działaczek w tej sprawie doprowadziło jeszcze w tym samym 1907 roku do rozłamu.

Separatystki (między innymi Józefa Bojanowska, Felicja Czarnecka, Włady-sława Weychert-Szymanowska) z Pauliną Kuczalską-Reinschmit na czele powołały Związek Równouprawnienia Kobiet Polskich⁴. Jak dobrze widać, jest to rok dla kobiecego ruchu obfitujący w istotne wydarzenia. Jedno z pierwszych czasopism feministycznych – „Ster” przekształca się też wów-czas oficjalnie w organ ZRKP, działaczki wykorzystują łamy periodyku w celu propagowania odezw i apeli, jego nakładem publikuje się też odtąd propagandowe broszury działaczek bądź autorek współpracujących ze związkiem, między innymi Duszę kobiecą i serca kobiece Marceliny Kulikow-skiej, Kwestię rodziny w sprawie kobiecej Józefy Kodisowej czy Polityczne stano-wisko kobiety Marii Dulębianki. Odbył się wtedy także – z okazji czterdziesto-lecia pracy twórczej Elizy Orzeszkowej – Zjazd Kobiet, na którym młoda Zofia Nałkowska zgłosiła postulaty dla polskiego ruchu emancypacyjnego bezprecedensowe. Oto jak zjazd ów z retoryczną swadą opisuje Sylwia Chutnik:

Atmosfera wzniosła, wszak wszystkie zgromadziły się, aby świętować 40-lecie twórczości Elizy Orzeszkowej. Rygierowa (bo wtedy już zamężna) staje, patrzy na tłum debatujących kobiet i zaczyna mówić. Najpierw krytykuje starsze kole-żanki, że rozmawiają od trzech dni o rzeczach oczywistych, a nie mają odwagi zająć się prawdziwymi problemami. Na przykład „zmianą cenzusu cnoty”.

Pierwszy dzwonek prowadzącej obrady przerywający referentce – halo, a cóż to za słownictwo. Ale młoda Nałkowska mówi dalej. Że podpisuje się, co prawda, pod nadaniem praw wyborczych i równouprawnieniem w każdej dziedzinie ży-cia, ale wymaga od „porządnych kobiet”, aby zaczęły mówić swoim własnym głosem. I przestały dzielić kobiety. Dzwonek, po raz drugi, po raz trzeci.

Zebra-–––––––––

4 Kuczalska konsekwentnie realizowała regułę personalnej separacji stowarzyszeń kobie-cych, jej wystąpienia natomiast charakteryzowały się programową nieufnością wobec męż-czyzn. Więcej na temat Związku: K. Sierakowska, Aspiracje polityczne Związku Równouprawnie-nia Kobiet Polskich. W: Kobieta i świat polityki. Polska na tle porównawczym w XIX i na początku XX wieku. Red. A. Żarnowska, A. Szwarc. Warszawa 1994.

ne coraz bardziej poruszone, zaczynają głośno komentować. A Zofia na koniec, już z grubej rury: macierzyństwo nie może być jedynym celem erotyki, żądamy prawa do rozkoszy. Maria Konopnicka ze swoją towarzyszką Marią Dulębianką wstaje i ostentacyjnie wychodzi z sali obrad. Zofia krzyczy: „chcemy całego ży-cia!”, a hasło to staje się symbolem walki o prawa kobiet i jest aktualne jeszcze w XXI w.⁵.

Z tego krótkiego wprowadzenia w publicystykę kobiecą przed 1918 ro-kiem wyłaniają się nam przynajmniej trzy domagające się omówienia tema-ty: kwestia pełnego zrównania kobiet i mężczyzn w prawach politycznych, cywilnych, zawodowych i edukacyjnych, związane z nią zagadnienie akty-wizacji kobiet oraz problemat etyki seksualnej, rozwiązywany przez przed-wojenne feministki wcale nie w duchu przywołanego powyżej wystąpienia autorki Granicy.

Usystematyzować należy w tym miejscu informacje dotyczące kobiecych czasopism, na łamach których kwestie te były poruszane, niektóre z nich omówię szczegółowiej. Najbardziej znane, cieszące się najszerszym kręgiem odbiorczyń (i odbiorców) tytuły czasopism z tego okresu to mające swoją długą tradycję tygodniki: „Bluszcz. Pismo tygodniowe ilustrowane dla ko-biet” (1865-1939) i „Tygodnik Mód i Nowości Dotyczących Gospodarstwa Domowego” (1860-1915). W siłę rośnie wówczas również prasa feministycz-na⁶ – lwowski, a potem warszawski „Ster” (1895-97, 1907-1914) Pauliny Kuczalskiej-Reinschmit oraz jej partnerki Józefy Bojanowskiej, a także kra-kowskie „Nowe Słowo” (1902-1907) Marii Turzymy. Najbardziej znanym socjalistycznym czasopismem kobiecym był „Głos Kobiet. Organ PPSD.

Pismo poświęcone sprawom kobiet pracujących” pod redakcją Doroty Kłu-szyńskiej, wydawany kolejno w Cieszynie (1907-1911), Krakowie (1914-1925) i w Warszawie (1919-1939). Po ukazaniu się w 1891 roku encykliki papieża Leona XIII pt. Rerum Novarum konstytuował się – w celu zminimalizowania oddziaływania wymienionych w niej klasowych związków zawodowych, organizacji socjalistycznych i feministycznych – ruch

chrześcijańsko-narodo-–––––––––

5 S. Chutnik, Kawiarnia literacka. Chcemy całego życia. „Polityka” 2010, nr 2776, s. 93. Więcej na ten temat np. w: A. Górnicka-Boratyńska, Stańmy się sobą. Cztery projekty emancypacji (1863-1939). Izabelin 2002.

6 Dla porządku wspomnieć warto o dwóch czasopismach wychodzących przed 1900 ro-kiem i powstaniu „Steru”. Pierwszym pismem feministycznym był „Przedświt. Dwutygodnik dla kobiet”, który ukazywał się we Lwowie w okresie 1893-1896, a jego redaktorką naczelną była Janina Sedlaczkówna. Sztandarowym periodykiem ruchu kobiecego był też wychodzący w latach 1884-1887 „Świt” Marii Konopnickiej. W grudniu 1896 roku pojawił się także we Lwowie, by potem w 1907 roku po przerwie w wydawaniu przenieść się do Warszawy, pierw-szy numer głównego periodyku tego ruchu – „Ster. Dwutygodnik dla spraw wychowania kobiet i pracy kobiet”.

wy. Zaczęły powstawać liczne stowarzyszenia kobiet katolickich czy kato-lickie organizacje zawodowe kobiet, które konkurować miały z niebezpiecz-nymi wolnomyślniebezpiecz-nymi organizacjami. Z ruchem tym współpracowało Zjed-noczenie Ziemianek Polskich, które – jak wskazuje Zofia Sokół⁷ – łączyło w myśl idei „z szlachtą polską, polski lud” zarówno właścicielki ziemskie, jak i gospodynie wiejskie. Najbardziej znaną działaczką tej organizacji była Maria Rodziewiczówna, a organem prasowym tygodnik „Świat Kobiecy”

(1905-1907), potem przez chwilę „Polski Łan”, a od 1908 roku, wydawana też po Wielkiej Wojnie, „Ziemianka. Organ Zjednoczenia Kół Ziemianek Polskich” (1925-1939).

Podnoszenie aspiracji intelektualnych i aktywizowanie kobiet. „Bluszcz” 1905-1918

Zawartość treściowa „Bluszczu” jest wypadkową połączenia zainteresowań literackich z estymą i ogromną atencją dla zagadnień społecznych. Za oby-watelski obowiązek poszczególne redakcje poczytywały zaznajamianie czy-telniczek (i czytelników) z działalnością różnych organizacji kobiecych, od-najdujemy także w poszczególnych numerach artykuły dotyczące polityki, wychowania, nauki, historii, fragmenty powieści, korespondencje czy głosy czytelniczek.

W latach 1905-1918 redaktorką naczelną „Bluszczu” była Zofia Seidlero-wa (od 1910 roku także wydawczynią), za jej czasów pismo przeżySeidlero-wało

„złoty okres”. Udało jej się zgromadzić wokół periodyku świetne współpra-cowniczki i cenionych współpracowników (do grona tego należały i należeli m.in. Joanna Podhorska-Okołów, matka Stefanii – późniejszej wieloletniej redaktorki naczelnej, Marian Gawalewicz, Wiktor Gomulicki, Eliza Orzesz-kowa, Artur Oppman, Zuzanna Rabska, Maria Czesława Przewóska, Wła-dysław Reymont, Maria Rodziewiczówna, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Cecylia Walewska czy profesor Tadeusz Zieliński). W okresie tym wykształ-ciła się tradycja „salonów literackich” u Seidlerowej oraz wydawania nume-rów specjalnych pisma, poświęconych określonym zagadnieniom (na przy-kład jubileuszowi Elizy Orzeszkowej czy pracy kobiet polskich w ostatnim pięćdziesięcioleciu. Tradycja ta kontynuowana była po 1918 roku – ukazały się wówczas numery dedykowane rocznicy powstania listopadowego, dwudziestoleciu pracy kobiet w niepodległej Polsce, poszczególnym pol-skim miastom, Piłsudskiemu, dwudziestopięcioleciu czynu legionowego,

–––––––––

7 Por. Sokół, Wzór osobowy kobiety i model rodziny na łamach prasy kobiecej w latach 1863-1914.

Dalsze ustalenia dotyczące Zjednoczenia Ziemianek Polskich podaję za badaczką.

przyłączeniu Pomorza i Bałtyku do Polski czy książce i jej roli w życiu społecznym). Główną misją tygodnika w tym okresie było, oprócz wspo-mnianego przed chwilą informowania o dorobku polskich i zagranicznych organizacji kobiecych, pełnienie roli prasowego łącznika między zróżnico-wanymi ugrupowaniami kobiecymi (powodzenie kobiecej sprawy jego re-daktorka naczelna uzależniała bowiem od poczucia solidarności i wspólno-ty) oraz upowszechnianie wśród kobiet wiedzy prawnej i politycznej, a więc tej, której brakowało im w wyniku ograniczeń edukacji oraz przesądów i autostereotypów dotyczących zainteresowań płci pięknej. Redakcja zrazu unikała jednoznacznych deklaracji światopoglądowych i starała się podawać obiektywne informacje, z biegiem czasu jednak jej sympatie ideowe stawały się coraz wyraźniejsze. „Bluszcz” przeszedł w tych latach podobną drogę co jego redaktorka. Jak pisze Jerzy Franke⁸, jeszcze w 1903 roku w tekstach Seidlerowej przeważa powściągliwy ton i sugestia umiarkowanych haseł, unikania konfliktów i postulat zachowania status quo, jeśli chodzi o role spo-łeczne kobiet i mężczyzn, a co za tym idzie powstrzymania się od ekspansji na męskie terytoria:

Nie o to chodzi – pisała Seidlerowa – żeby wdzierać się tam, gdzie są mężczyźni i przede wszystkim dlatego, że oni tam są, ale o to, żeby wynajdować i odbierać to, co dla kobiety jest najważniejsze i najodpowiedniejsze. […] Kobieta nigdy do absolutnej równości z mężczyzną nie dojdzie i dojść nie będzie mogła, a gdyby tak było, może byłaby wielka szkoda⁹.

Już jednak w roku 1908 redaktorka, a z nią wraz „Bluszcz”, pewnie pod wpływem zmian na emancypacyjnej scenie, z której radykalizacji w między-czasie zdawał sprawę¹⁰, nie podnosiła kwestii nierównych uzdolnień kobiet i mężczyzn, „przeciętna kobieta – stwierdzała dobitnie – jest przeciętnemu mężczyźnie umysłowymi zdolnościami co najmniej równa”¹¹. Konsekwencją tej światopoglądowej ewolucji była w następnych latach duża liczba artyku-łów, w których werbalizowało się przekonanie o możliwości, a co za tym idzie, prawie do zdobywania przez kobiety terytoriów zarezerwowanych dotychczas dla mężczyzn. Przemianę tę w następujący sposób podsumowu-je badacz kobiecej prasy:

–––––––––

8 J. Franke, Polska prasa kobieca w latach 1820-1918. W kręgu ofiary i poświęcenia. Warszawa 1999, s. 205.

9 Z. Seidlerowa, Emancypacja i uwag kilka. „Bluszcz” 1903, nr 37, s. 434.

10 Piszę o nich w kolejnym podrozdziale przy okazji omawiania publicystyki „Nowego Słowa” i „Steru”.

11 Z. Seidlerowa, Podniesienie kobiety. „Bluszcz” 1908, nr 38, s. 421.

„Bluszcz” porzucił ostatecznie dogmat o domowym posłannictwie kobiety. […]

Obstawano przy prawie kobiet do studiów uniwersyteckich, a także możliwości wykonywania zawodu przez abiturientki. Odrzucono też powszechną w innych pismach propozycję tworzenia oddzielnych szkół wyższych dla kobiet. […] Miarą przeobrażeń programu „Bluszczu” na przestrzeni kilkunastu [przedwojennych – J.K.] lat jest ewolucja wzoru osobowego kobiety na łamach pisma. Niewiasta, której świat zamknięty był w obrębie domowych obowiązków, podporządko-wana woli małżonka, biernie, z pokorą akceptująca wyroki losu, ostatecznie ustąpiła miejsce kobiecie aktywnej społecznie i zawodowo, która bunt wobec niesprawiedliwych praw, społecznych krzywd postrzega jako naturalny skład-nik życiowych zadań¹².

Tej nowej kobiecie potrzebne było czasopismo, dzięki któremu poszerzać mogła horyzonty zainteresowań i wyrabiać się społecznie. Redakcja „Blusz-czu” wychodziła temu naprzeciw, co więcej, umiejętnie podsycała ambicje swoich czytelniczek. Wspomnieć trzeba, że lektura periodyku stanowiła swoistą nobilitację, świadectwo kobiecych aspiracji wykraczających poza porady domowe i romansową literaturę¹³. Miejsce poświęcone tym ostatnim w tradycyjnych czasopismach kobiecych, takich jak na przykład „Tygodnik Mód”, zajęły w „Bluszczu”, karmione również posłannictwem zachowywa-nia tradycji patriotycznych, studia historyczne i ambitna literatura.

Autorkami, które w swoich publicystycznych wystąpieniach poświęcały zagadnieniu aktywności zawodowej kobiet najwięcej miejsca, były Zofia Daszyńska-Golińska i Natalia Jastrzębska. Ich teksty odznaczały się przej-rzystością wywodu, cyzelowaniem argumentów, rzeczowością tonu i emo-cjonalnym wyciszeniem.

Praca w ich publicystyce tamtego okresu była przede wszystkim formą wyzwolenia kobiety, aktywne zawodowo powinny być przedstawicielki wszystkich klas społecznych i to bez względu na status majątkowy czy stan cywilny. Według Daszyńskiej uzależnienie finansowe kobiety od męża jest upokarzające i sprowadza ją tylko do roli gospodyni domowej. W pochwal-nym tonie ekonomistka i historyczka gospodarki, przyszła senatorka, głosiła suwerenność materialną kobiet i wskazywała jej pozytywne skutki dla ro-dziny, a przede wszystkim dla nich samych, podkreślając, że kobieta pracu-jąca to kobieta pewna siebie, dumna i niezawisła¹⁴. Zagadnienie pracy i ak-tywność kobiet w sposób charakterystyczny dla „Bluszczu” tamtych lat

–––––––––

12 Franke, op. cit., s. 207.

13 Por. ibidem, s. 202.

14 Por. np. Z. Daszyńska-Golińska, Myśli o przyszłym ustroju rodziny. „Bluszcz” 1910, nr 14.

Sylwetkę Daszyńskiej znaleźć można np. w: C. Walewska, Zofia Daszyńska-Golińska. W: eadem, W walce o równe prawa. Nasze bojownice. Warszawa 1930.

ujmuje artykuł Jastrzębskiej Niewyzyskane siły. Autorka rozpoczyna tekst od krótkiego sprawozdania z historii ruchu na rzecz równouprawnienia. Pisze o ogromnej energii pierwszych działaczek i dwóch trudnościach, z którymi musiały się zmierzyć. Pierwsza wynikała z uśpienia polskiego społeczeń-stwa po upadku powstania styczniowego – ten okres to bowiem czas, na-zwijmy go tak, pozytywistycznej małej stabilizacji – „społeczeństwo zaci-chło, zasklepione w najciaśniejszym kółku codziennych swoich interesów, drobnych potrzeb i utylitarnych, własnych li tylko na dziś i jutro dążeń”¹⁵. Druga trudność wynikała z faktu, iż na rynku wydawniczym nie było przy-stępnych publikacji dotyczących wychowania, higieny, ekonomii politycznej i społecznej, z których kobiety mogłyby skorzystać. Wobec tej lekturowej luki, skutkującej brakiem podstawowej wiedzy i intelektualnych podniet, nie powinien dziwić fakt, że życie kobiety zamknięte zostało w „kręgu do-mowej lampy, że jedyną jej rozrywką stały się bale, zebrania, na których z braku innego tematu, obrabiało się bliźnich, że zamiłowała się w strojach, i nie mając żadnej zewnętrznej podniety i oparcia, zatonęła w codziennej szarzyźnie i bezmyślności”¹⁶. Do wkroczenia na nową drogę była więc ko-bieta zupełnie nieprzygotowana. Jej jedyną strawą duchową stały się religij-ność i patriotyzm, ale zacieśnienie horyzontów intelektualnych spowodowa-ło, że w kobiecym wydaniu łatwo osuwały się one w dewocję i zaściankowy szowinizm. Pierwsze emancypantki musiały więc, zdaniem Jastrzębskiej, uczyć się wszystkiego same, w dorosłość weszły bowiem obciążone ciasny-mi schemataciasny-mi myślowyciasny-mi, nauczone ciasny-miłosierdzia, a niewyrobione spo-łecznie. Niestety jednak „nowych”, samodzielnie myślących, aktywnych, pracujących, kobiet jest jeszcze wciąż bardzo mało. Za najważniejszego so-jusznika „nowej” kobiety uznawała publicystka przewrót ekonomiczny, który zmusił ją do pracy zawodowej. Nie należy jednak zdaniem Jastrzęb-skiej liczyć tylko na te zewnętrzne katalizatory emancypacji, a wprząc ideę samowystarczalności materialnej i umysłowej niezawisłości kobiet w eduka-cję, przede wszystkim prowadzić w publicystyce szeroko zakrojoną akcję propagandową. Brak tej ostatniej wypomina środowiskom kobiecym i for-mułuje przy okazji ważny postulat – woła o otwartą dyskusję między dzia-łaczkami:

Ustaliła się jakaś kurtuazja, jakieś w przekonaniu niektórych, podtrzymywanie, zachęcanie ruchu kobiecego przez pochwały, przez przemilczanie o tym co jest niezrobione i o tych co nic nie robią, w obawie zaszkodzenia sprawie krytyką, zrażenia chwiejnych jednostek. Otóż ten pogląd jest mylny, ruch kobiecy,

spra-–––––––––

15 N. Jastrzębska, Niewyzyskane siły. „Bluszcz” 1911, nr 7, s. 65.

16 Ibidem, s. 66.

wy kobiece stanęły dziś na niezwalonych już podstawach, zasługi pracownic na-szych nic już nie zachwieje […] dlatego otwarcie, jawnie mówić możemy i po-winnyśmy o naszych błędach. […] Nie ukrywać więc i przemilczać ale właśnie wyświetlać i krytykować¹⁷.

Zbyt długo publicystki kobiece milczały, zdaniem Jastrzębskiej, o tytu-łowych „niewyzyskanych siłach”, czyli o ogromnej liczbie bezczynnych, niezaktywizowanych w żadnym względzie kobiet. A to przecież kobiety kobietom winny mówić prawdę, choćby bolesną, radzić, prowadzić ku lep-szej przyszłości. Co więc należałoby powiedzieć? Oddajmy głos publicystce:

Kobiety kobietom mówić powinny, że nie wolno jest dziś zamykać się w kole domowych tylko prac i choćby obowiązków, że nie wolno karmić się powie-ściami, studiować mód, a nie wiedzieć co to jest kooperatywa, samorząd i ruch kobiecy, nie wolno własnego lenistwa myśli zasłaniać „cichymi” „domowymi”

cnotami […]. Reforma wychowania i jak najgorętsza agitacja za samodzielnością ekonomiczną, za pracą zawodową każdej kobiety, dla zasady, dla stanowiska, uczciwa ale surowa krytyka społecznego bezczynu, oto środki wyciągnięcia do życia niewyzyskanych, gnuśniejszych sił kobiecych¹⁸.

Hasło pracy dla kobiet jako celu samego w sobie wywoływało – jak się można domyślić – głosy krytyczne, przeciwniczki i przeciwnicy aktywizacji i samowystarczalności przekonywali, że pierwszą powinnością kobiety winno być wypełnianie obowiązków rodzinnych, a praca może w tym przeszkadzać.

Warto zanotować, jak do głosów tego rodzaju odnosiła się Jastrzębska:

Kobieta nowoczesna da sobie radę i poświęciwszy przy ulepszonym systemie gospodarskim, który musi zapanować z kolei i u nas, parę godzin domowi, resz-tę może oddać pracy zawodowej bez uszczerbku dla rodziny. To kobieta uboga, a cóż mówić o zamożnych, przecież panie zamożne nie rozniecają nigdy własno-ręcznie swego ogniska domowego, nie myją, nie ubierają, ani nie uczą swych dzieci, lecz oddają lwią część czasu obowiązkom towarzyskim, zabawom, spor-tom, filantropii etc. – czy gorzej będzie ich dzieciom jeśli zamiast na wizytę pój-dą do biura lub pracowni naukowej?¹⁹.

Trzecim zagadnieniem, które przybliżę w odniesieniu do publicystyki

„Bluszczu” przed wybuchem Wielkiej Wojny, jest praktyka włączania haseł emancypacyjnych w szersze ramy programu etycznego, w którym kobiecie przypisuje się rolę szczególną. Publicystką, która wyzyskiwała w swoich tekstach (przede wszystkim w cyklu W przyszłość) ten teoremat, była Maria

–––––––––

17 Ibidem, s. 68.

18 Ibidem, s. 68-69.

19 N. Jastrzębska, O niezrozumienie zasady. „Bluszcz” 1911, nr 36, s. 381.

Czesława Przewóska. Autorka, odmalowując w czarnych barwach i hiperbo-licznym sztafażu współczesną sobie degrengoladę moralną i obyczajową,

Czesława Przewóska. Autorka, odmalowując w czarnych barwach i hiperbo-licznym sztafażu współczesną sobie degrengoladę moralną i obyczajową,