Zajmiemy się obecnie trzecim bardzo ważnym warunkiem rozwijania się duszy narodowej, warunkiem, który posiada analogję zarówno w tłumie, jak i w armji. Czyto w myśle niu, uczuciu, czy w działaniu tłum wykazuje zawsze ten dencję do postępowania za jakimś przywódcą, i od stopnia, w jakim ulega przywódcy, zależy poziom skuteczności jego czynów. Postępować za przywódcą i być mu posłusznym — stanowi najprostszy, najbardziej zaczątkowy sposób, dzięki któremu działanie tłumu może stać się bardziej skuteczne, konsekwentne, inteligentne i opanowane. Nie każdy może być takim przywódcą, konieczne są do tego wyjątkowe cechy. W każdej armji znaczenie przywództwa jest w pełni uznawane. Hierarchja przywódców jest istotą jej organizacji. Wyznaczanie przywódców jest głównym i niemal jedynym środkiem, jakim się państwo posługuje, organizując armję. Wszystko się czyni, ażeby przywódcom wszelkich stopni nadać możliwie największy prestige, w szczególności przez podkreślanie różnic pomiędzy rangami i zwiększanie ich liczby. Tą drogą można wprawdzie wiele dokonać, wartość całej organizacji będzie jednak mała, o ile ludzie wybrani na przywódców nie posiadają w pewnym stopniu wyższych właściwości, jakich wymaga od nich miejsce zajmowane w hierarchji.
To samo w dużo wyższym stopniu odnosi się też do narodów. O ile jakiś lud ma się stać narodem, to musi być zdolny do wydawania osobowości o wyjątkowych cechach, które będą odgrywały rolę przywódców. Szczególne uzdol nienia narodowego przywódcy muszą być wyraźniejsze i bardziej wyjątkowe, wyższego rzędu, niż cechy potrzebne dla sprawowania przywództwa nad tłumem.
Takie osobistości, bardziej może niż jakiekolwiek inne
242 Psychika narodowa i charakter narodu.
czynniki, przyczyniają się do wytworzenia się narodowej jedności i podnoszą ją do najwyższego natężenia. Są kraje, które posiadały wszystkie inne główne warunki narodowej jedności, a jednak nie stały się siedzibą jakiegoś trwałego narodu. Aczkolwiek większa część Afryki, najbogatszego może na globie kontynentu, była w posiadaniu rasy mu rzyńskiej przez długie wieki, w ciągu których rozwinęły się europejskie, azjatyckie i amerykańskie cywilizacje, to jednak rasa ta nigdy nie wytworzyła narodu. A przecież wielu, być może, większość murzynów jest zdolna do przy swojenia sobie europejskiej kultury i do nabycia umiejęt ności robienia z niej dobrego użytku. Pod wpływem Ara bów lub ludzi innych ras tworzyli oni zaczątkowe narody*). Niezdolność do utworzenia narodu wiąże się niewątpliwie z faktem, że rasa ta nie wydała nigdy indywidualności o istotnie wysokiej wartości umysłowej i moralnej, nawet wtedy, kiedy została poddana obcym wpływom. Zdaje się, że jest ona niezdolna do wydawania wielkich ludzi. Nieliczni, tak zwani wybitni murzyni w Ameryce, — jak np. Douglas, Booker Washington, Du Bois — byli, zdaje mi się, wszyscy mulatami lub posiadali pewną domieszkę krwi białej. Nie zdolność rasy murzyńskiej do utworzenia narodu słusznie możemy przypisać brakowi ludzi, wyposażonych w cechy wielkich przywódców, bardziej nawet, aniżeli niższości przeciętnego poziomu zdolności umysłowych. Z drugiej strony, istnieje przynajmniej jeden lud, który, nie posia dając wszelkich innych warunków, zachował przez liczne pokolenia coś z charakteru narodu; ludem tym są Żydzi. Żydzi, rozproszeni po całym świecie wśród najróżnorod niejszych warunków fizycznych, nie są nawet rasowo jedno lici, a jednak wpływ szeregu ludzi o wyjątkowej mocy ducha, oddanych temu samemu celowi — mianowicie, utrwaleniu
Zaczątkowe narody pojawiły się, gdy szczep Bantu wydał przy padkowo wielkich wodzów wojennych, takich jak Chaka i Cetewayo.
Rola przywódców w życiu narodowein. 248
żydowskiego narodu i religji — wpływ ludzi takich, jak Mojżesz i jego następcy, prorocy, przetrwał poprzez liczne pokolenia i jeszcze dzisiaj utrzymuje ten lud w łączności, wyodrębniając go wyraźnie z pośród wszystkich innych ludów.
Jest to przykład krańcowy. Jednakże inny, równie pra wie uderzający przykład, stanowi naród arabski, który za wdzięcza swoje istnienie jednemu człowiekowi. Naród arabski został stworzony przez genjusz Mahometa, który siłą swojej osobowości i oryginalności oraz siłą głębi swojej religijnej wiary zespolił wojownicze, bałwochwalcze plemiona Arabji. Do czasu jego wystąpienia plemiona te były rozproszone i nie stanowiły jedności, mimo rasowej 4 geograficznej jednorodności, geograficznego wyodrębnienia i możności swobodnego porozumiewania się między sobą. Mamy tutaj jeden z najczystszych i najwyraźniejszych przykładów wpływu wielkich postaci na rozwój narodowości, ponieważ w tym wypadku niema żadnej podstawy do przypuszcze nia, żeby taki rozwój narodu arabskiego dokonał się, gdyby nie było Mahometa.
Le Bon stworzył ciekawy probierz w odniesieniu do tej sprawy. Zmierzył on pojemność wielkiej ilości czaszek róż nych ras i wykazał, że każdy duży zbiór czaszek jakiego kolwiek ludu, który drogą rozwoju stał się narodem i dalej się rozwija, obejmuje zawsze pewną niewielką liczbę czaszek o znacznie większej pojemności od pozostałych, a między temi także wyjątkowo wielkie mózgi. Natomiast wszelki podobny zbiór czaszek ludu nierozwijającego się, jak mu rzyni, nietyle różni się od poprzedniego mniejszą przeciętną wielkością mózgu, ile większą jednostajnością jego rozmia rów, czyli innemi słowy, brakiem jednostek o wyjątkowo wielkich mózgach*). Słusznie, zdaniem mojem, widzi on w braku takich jednostek główny warunek nierozwijania
l) Le Bon, Psychologja rozwoju narodów.
się tych ras, a w wyjątkowo wielkich mózgach wśród innych ludów główny warunek rozwoju tych ludów.
Takie myśli nasuw a przegląd historji każdego narodu, który osiągnął znaczniejszy stopień rozwoju. Każdy taki naród posiada swoich bohaterów, których słusznie wysławia i czci, ponieważ im rzeczywiście zawdzięcza głównie swoje istnienie.
Im także zawdzięcza on w znacznej mierze formy swoich instytucyj, swą religję, swoje dominujące idee i ideały, swoją moralność, swoją sztukę i literaturę, słowem wszystko, z czego jest najbardziej dumny, wszystkie swoje zdobycze z czasów pokoju, jak i zwycięstwa wojenne. Pamięć o bohaterach narodowych i wspólne poczucie dumy z ich posiadania sta nowią najsilniejsze ze wszystkich narodowych więzów1).
Kto jest w stanie ocenić należycie ogromny wpływ Konfucjusza i Laotse na ukształtowanie się kultury Chin i nadanie jej jednolitego charakteru? Wpływ poszczegól nych jednostek był bezwątpienia większy we wcześniej szych stadjach cywilizacji, aniżeli w późniejszych, bo we wcześniejszych stadjach wpływ ich znajdował więcej otwar tego pola, jakgdyby nieuprawionej jeszcze gleby. U narodu posuniętego w rozwoju masa nagromadzonej już wiedzy i tradycji jest tak wielka, że z natury rzeczy jeden czło wiek względnie niewiele może do nich dodać, i tylko w nie znacznym stopniu może je przeobrazić.
Przodujące narody nowoczesne zawdzięczają swoje miej sce nie jednemu, lecz znacznej ilości wielkich ludzi, z tego też powodu rola żadnego z tych wielkich ludzi nie jest tak wybitna, jak rola Mahometa, Konfucjusza lub Mojżesza. Los narodów nowoczesnych nie wiąże się z jednem tylko
J) Nie zamierzam w tej książce rozpatrywać szeroko dyskutowanej kwestji: czy należy uważać, że przywódców wytwarza naród zgodnie z ogólnem i prawami biologji i psychologji, czy też są oni wytworem jakiegoś nadnaturalnego procesu. Tej gałęzi społecznej psychologji, do której sprawa ta należy, książka obecna nie obejmuje.
nazwiskiem. Istnienie ich można wszakże związać w wielu wypadkach z kilkoma wielkimi ludźmi. Czy Niemcy byłyby obecnie narodem, gdyby nie Fryderyk Wielki i Bismark? Czy byłaby nim Ameryka, gdyby nie Washington, Hamil ton i Lincoln? Czy byłyby nim Włochy, gdyby nie Gari baldi, Mazzini i Cavour ? W jak wielkim stopniu zawdzięcza Anglja jedność narodowego ducha i tradycyj wielkim pi sarzom, którzy stworzyli narodową literaturę, oraz wielkim mężom stanu, żołnierzom i marynarzom, którzy wywalczyli jej zaszczytne miejsce w świecie! Czem byłaby obecnie Anglja, gdyby Szekspir, Newton i Darwin, Cromwell i Chat- ham, Marlborough, Nelson i Wellington nigdy się byli nie urodzili ?
Jednakże nietylko ludzie o wielkim genjuszu stanowią zasadniczy warunek istnienia nowoczesnego narodu, lecz także ludzie wyrastający uzdolnieniami ponad przeciętny poziom, chociaż niewyposażeni w najwyższe zdolności.
Wyobraźmy sobie, że z każdej wielkiej dziedziny dzia łalności ludzkiej usunęło się nagle po pięćdziesiąt przodu jących umysłów. To ułatwi nam zrozumienie, do jakiego stopnia duchowe życie narodu jest od nich zależne. Rzecz jasna, że w bardzo krótkim czasie pogrążylibyśmy się w in telektualnym, moralnym i estetycznym chaosie i nicości. Je żeli podobny stan trwałby w ciągu kilku pokoleń, Brytanja bardzo prędko straciłaby wszelkie znaczenie w świecie. Siła narodowych tradycyj mogłaby utrzymać pewną jed ność, bylibyśmy jednak ludem lub tłumem, żyjącym prze szłością, którego teraźniejsze życie byłoby pozbawione siły i dumy, bylibyśmy ludem bez przyszłości, który posiadałby może nieco melancholijnego uczucia narodowego, lecz byłby niezdolny do narodowego myślenia lub działania.
Trwanie potęgi narodu, pomyślność i jedność życia n a rodowego, trwałe istnienie narodowej psychiki i charakteru zależy zatem od ciągłego wytwarzania dużych ilości osob ników o ponadprzeciętnych zdolnościach. W nich bowiem
246 Psychika narodowa i charakter narodu.
żyją i odnawiają się z pokolenia na pokolenie idee i mo ralny wpływ ludzi o nadzwyczajnie wielkich zdolnościach; oni to rozszerzają je na szerokie masy, czyniąc z nich w ten sposób siły pobudzające do działania. Ci ludzie są szafarzami kulturalnych elementów, jakie przyswajają so bie masy, i dokonywają selekcji tych elementów. Oni za lecają to, co uważają za dobre, a potępiają to, co uwa żają za złe. I dzięki prestige’owi, jaki nadają im ich wy jątkowe zdolności, wyrok ich zostaje przyjęty i kształtuje opinję publiczną i uczucia mas.
Zważmy, jak wielki był pod tym względem wpływ ludzi tej miary, co Carlyle, Matthew Arnold i Ruskin. Charakter i normy artystycznego smaku, myśli i uczuć ustanawiają i utrzymują tacy właśnie ludzie. W ich duszach głównie trw a wiecznie ten system ideałów i uczuć, które stanowią kierownicze zasady i siły pobudzające narodowej duszy. Ludzie tej miary są naprawdę „solą ziemi", bez nich naród prędko rozpadłby się lub stałby się bezwładną i bezsilną masą, posiadającą zaledwie niski stopień organizacji i jed ności.
Dzięki temu właśnie, że te kierownicze duchy kształtują ideały i uczucia narodowe, utrzymują je, rozwijają oraz w pewnym stopniu wpajają w masy ludu, że we wszystkich narodowych ruchach ich wpływ dominuje, sądy i czyny, charakter i uczucia narodu mogą się różnić od sądów i czy nów, charakteru i uczuć przeciętnych członków narodu, a u wyżej rozwiniętych narodów są wyższe od przecięt nego indywidualnego ich poziomu. Fouillee pisał: „Nie- zawsze masa, ani nawet aktualna większość najlepiej wy raża charakter narodowy. Istnieje naturalna elita, która lepiej, aniżeli reszta członków narodu, przedstawia duszę całego ludu, jego zasadnicze idee i najistotniejsze tendencje. O tem właśnie tak często zapominają politycy"1). A raczej
J) Psychologie du peu ple franęais, str. 13.
Rola przywódców w życiu narodowem. 247 o tem właśnie zapominają oni wówczas, kiedy, jak to się' często zdarza w Anglji, uważają, że żaden ruch nie może być podjęty, zanim masy ludu go nie zapragną. Ignorują oni fakt, że do utrzymania życia narodowego na wysokim poziomie konieczne jest przywództwo, i zamiast dawać ini cjatywę, oczekują jej od dołu; oczekują, jak mówią, man datu. Pięknym przykładem męża stanu przeciwnego typu był prezydent Roosevelt. Charakter zdolności wykazywa nych przez te wyjątkowo uzdolnione jednostki wyznacza w znacznej mierze formę cywilizacji i przyczynia się w mniejszym lub większym stopniu do zharmonizowania z nią umysłów szerokich mas, ponieważ, kształtując spo łeczne środowisko, rozwijają one w masach częściowo te same tendencje.
Ludzie genjalni pewnych ludów, zwłaszcza ludów względ nie czystych rasowo, celowali w jakimś jednym kierunku. Tak więc rasa semicka wydawała wielkich religijnych na uczycieli, a niewielu innych wielkich mężów, i dała światu swoje trzy wielkie monoteistyczne religje. Rasa tatarska wydawała od czasu do czasu tylko wielkich, wojowników, dokonała też ona ogromnych podbojów i ustanowiła dy- nastje, panujące nad wielu innemi ludami. Jednakże, tak samo jak i Turcy, którzy zawdzięczają swój byt narodowy szeregowi wielkich despotów z rodu Osmanów, Tatarzy mało postąpili w cywilizacji i nie zjednoczyli ludów, któ- remi władali, ponieważ nie posiadali zdolności innych rodzajów.
U większości przodujących narodów europejskich wi dzimy również przewagę pewnych rodzajów genjuszu nad innemi. Nowoczesne Włochy szczycą się głównie wielkimi ludźmi w dziedzinie religji i sztuki, być może dzięki prze
wadze typu homo mediterraneus; Hiszpan ja — w dziedzinie malarstwa i podboju militarnego; Anglja — w dziedzinie poezji, administracji i nauki; Niemcy — w muzyce i filozofji. Niemniej jednak każdy z tych ludów wydał ludzi o bardzo
wielkich zdolnościach we wszystkich lub licznych kierun kach; możemy to powiązać z faktem, że wszystkie te na rody są bardzo mieszane pod względem rasowym. Możemy też dodać, że Francja, rasowo najbardziej złożona i niejed nolita, przoduje pod względem różnorodności genjuszów. Wydawania największej ilości wybitnych ludzi przez ludy, pod względem rasowym mieszane i złożone z rozmai tych, choć niezbyt różnych elementów, każe nam się spo dziewać wiedza biologiczna. Jeżeli bowiem podrasa jest wytworzona przez skrzyżowanie wielu odmian, to cechą jej bywa daleko większa zmienność, niż zmienność czystej rasy. Widzimy to na przykładach zwierząt domowych, koni, psów lub gołębi, których współczesne odmiany utrzymuje się w czystej formie jedynie przez ciągłe usuwanie jednostek, odchylających się od normy, a których wielka zmienność pozwala na wytwarzanie przez selekcję w krótkim okresie czasu bardzo wyraźnych nowych cech.
Liczne elementy, które wchodzą w skład duchowej kon stytucji jednostki podlegają w mieszanej rasie rozmaitym połączeniom. Jeżeli skrzyżowane rasy różnią się bardzo między sobą, to wyniki ich skrzyżowania są prawie zawsze ujemne. Na charakter pochodzącego z takiego skrzyżowania potomstwa składają się rozbieżne i nieharmonizujące ze sobą tendencje, które prowadzą do wewnętrznych konfliktów, i, podobnie jak właściwości fizyczne, występują w dziwacz nych połączeniach. Przykłady, jakich dostarczają Hiszpanie amerykańscy, Eurazjanie, mulaci, mieszańcy wśród mie szkańców Jawy i Kanady, przemawiają, zdaje się, za tem, że ludy powstałe z takiego połączenia rasowego wydają mało wielkich ludzi i nie staną się nigdy wielkiemi narodami.
Gdy jednak krzyżujące się rasy nie są zbyt odrębne, to elementy, składające się na konstytucję duchową (które, według bezpośredniej obserwacji i analogji z fizyczną dzie dzicznością, zostają przenoszone mniej lub więcej nieza leżnie jeden od drugiego z rodziców na potomstwo), mają
sposobność do utworzenia nowych połączeń, z których wy nikają konstytucje dachowe, niepodobne do konstytucyj żadnego z rodziców (czyli, że potomstwo, pochodzące ze skrzyżowania ras — mieszańcy — jest zmienne). Wśród tych nowych kombinacyj jedne tworzą umysły poniżej prze ciętności, inne przewyższają poziom przeciętny w różnym stopniu i, o ile konstytucja duchowa nie jest zbyt osłabiona przez zasadniczy brak harmonji między jej elementami, wydają naprawdę wielkich ludzi.
Rozważania te rzucają może pewne światło uboczne na fakt szeroko dyskutowany — mianowicie, że wyjątkowe uzdolnienia, a w szczególności uzdolnienia o bardzo wy specjalizowanym charakterze, wykazują często osobnicy 0 niestałej konstytucji duchowej. Stąd pochodzi popularny pogląd, że genjusz łączy się z obłąkaniem lub jest jego foaeaą.
Rozważania te nasuwają także przypuszczenie, że ludy, powstałe z zespolenia się kilku pni rasowych, mogą po sunąć się dalej w cywilizacji i rozwoju narodowym, niż ludy rasowo czyste. Natomiast rasowa czystość ludu może powodować stałość; taki lud będzie przeto wystawiony na niebezpieczeństwo zatrzymania się w rozwoju, cywilizacja jego może się skrystalizować już w tak wczesnem stadjum, że kultura nie osiągnie jeszcze takiego stopnia rozwoju, jaki jest niezbędny dla wysoko rozwiniętego życia naro dowego. Przypuszczenia tego rodzaju potwierdza przegląd ludów świata. W tem możemy dopatrywać się, według wszelkiego prawdopodobieństwa, jednej z głównych przy czyn wczesnego skrystalizowania się cywilizacji chińskiej. Jednolitość i czystość rasowa wytworzyły w Chinach wielką stałość, jednak kosztem zmienności, która wydaje wielkie 1 oryginalne umysły, a zatem i kosztem zdolności narodu do postępu, wyprowadzającego go poza niższe stadjum rozwojowe.
250 Psychika narodowa i charakter narodu.
Rozdział X .