Zbliżam się do jednego z wydarzeń w moim życiu tak niczym nie dającego się zmazać, tak okropnego, tak dalece związanego ze wszystkim, com tu opowiadał, że od chwili, jakem się wziął do pisania tego dziennika, cień jego rósł i wzmagał się, na kształt rosnącego ku zacho-dowi cienia wielkiej, samotnej, na płaszczyźnie stojącej wieży, sięgając gdzieś aż do mego dzieciństwa.
Lata upłynęły, a wciąż wraca ono do mnie jeszcze w snach. Wywarło na mnie tak pioru-nujące wrażenie, że po dziś dzień groza jego unosi się nade mną. Przypomina mi je każdy burzliwy powiew wichru, widok morskiego wybrzeża. Staje mi przed oczyma żywo, wyraź-nie, przerażająco. Opowiem, jak to było, a zdaje mi się, że pamiętam żywo każdy najdrob-niejszy szczegół.
Zbliżał się czas odjazdu emigrantów i kochana moja piastunka przybyła do Londynu. Ża-łoba moja serce jej krajała. Widywałem często to ją, jej brata, Micawberów, którzy się z nimi zaprzyjaźnili, nie widywałem tylko wcale Emilki.
Pewnego wieczoru, na krótko przed ich odjazdem, zostałem sam z Peggotty i jej bratem.
Rozmawialiśmy o Hamie. Peggotty opowiadała właśnie, jak czule ją żegnał i jak umiał pano-wać nad sobą. W ostatnich zwłaszcza czasach dawał dowody prawdziwej męskości charakte-ru. Kochana moja Peggotty mogła o tym mówić długo i szeroko, my zaś słuchaliśmy z rów-nym zajęciem szczegółów, których, przebywając z nim teraz ciągle, udzielić nam mogła.
Opuściliśmy z ciotką nasze domki w Highgate, ciotka zamierzała wrócić do własnego domku w Dover, ja zaś wyjeżdżałem za granicę, i najęliśmy czasowo mieszkanie przy Covent Garden. Wracając do domu po tej rozmowie z mą piastunką i jej bratem, myślałem o ostatniej rozmowie z Hamem w Yarmouth i o tym, żem chciał napisać do Emilki wszystko, co mi zo-stało zlecone, i list oddać odjeżdżającemu panu Peggotty. Teraz zdawało mi się, że lepiej by-łoby uczynić to zaraz. Może Emilka miała też coś do przesłania Hamowi? Wypadało mi na-stręczyć jej po temu sposobność.
Napisałem do niej tedy natychmiast, wróciwszy do domu. Pisałem, że go widziałem i obiecałem mu zakomunikować jej poniższe słowa i zapewnienia. Powtórzyłem wiernie i do-słownie, co mi zlecił. Ani ja, ani nikt w świecie nie mogliśmy nic dodać do słów tak pełnych uczucia i wierności. List zapieczętowany, z dołączeniem słówka do pana Peggotty, pozosta-wiłem do odesłania nazajutrz rano. Świtało prawie, gdym się położył.
Bardziej byłem snadź osłabiony, aniżelim sądził, gdyż długo jeszcze nie mogłem zasnąć i późno już było nazajutrz, gdy mnie z ciężkiej drzemki zbudziła obecność mej ciotki. Czułem przez sen, jak się to niejednokrotnie zdarza, jej obecność.
– Trot, dziecko moje – rzekła, gdym otworzył oczy – nie chciałam cię budzić, lecz pan Pe-ggotty jest tu, czy może wejść?
– Proszę – odrzekłem i po chwili wszedł pan Peggotty.
– Oddałem Emilce list panicza – mówił ściskając mi dłonie. – Oto, co napisała. Prosiła, aby panicz to przeczytał i jeśli się paniczowi wyda stosowne, wręczył Hamowi.
– Czytałeś pan? – spytałem.
Skłonił głową.
Otworzyłem list Emilki; brzmiał, jak następuje:
Wiadomości od Ciebie otrzymałam. Jakże Ci potrafię podziękować za Twą niezrównaną dobroć?
Słowa Twe głęboko wzięłam do serca, pozostaną tam do mej śmierci. Ranią mnie i bolą, nieskończoną zarazem przynosząc pociechę. Powtarzać je będę W modlitwie, bo Twoja i Stryja dobroć są dla mnie miarą miłosierdzia Bożego.
Żegnaj mi na zawsze. Na zawsze, drogi, dobry, kochany Przyjacielu! Na zawsze na tym tu świecie, bo może tam darowane mi zostanie i przebaczone wszystko i znów się z Tobą połączę jako niewinne dziecię. Niech wszystkie na Ciebie spłyną błogosławieństwa. Żegnaj mi, że-gnaj!
Słowa te skropione i zamazane były łzami.
– Czy mogę powiedzieć jej – pytał pan Peggotty, gdym skończył czytać – że się panicz podejmie poselstwa?
– Najpewniej – odrzekłem – i myślę...
– Co paniczu?
– Że mu to sam odwiozę. Mam jeszcze czas pojechać do Yarmouth i wrócić, zanim odpły-niecie. Myślę o nim często, myślę o samotności, w jakiej tam pozostaje. Odwiozę mu list Emilki, a na odjezdnym będziesz pan mógł powiedzieć jej, żem to uczynił. Przyrzekłem mu spełnić jego zlecenie, niechże je w zupełności wypełnię. Nie mam teraz zresztą żadnego zaję-cia, miejsca sobie znaleźć nie mogę, dziś jeszcze wieczorem pojadę.
Chociaż nie zgadzał się na to, widziałem, jak mu tym dogodzę, i to by mnie zachęciło, je-ślibym potrzebował zachęty. Na prośbę moją udał się na stację dyliżansów zamówić dla mnie miejsce. Wieczorem jechałem raz jeszcze po dobrze mi znanej drodze.
– Co myślisz – spytałem woźnicę zaraz przy pierwszej za Londynem stacji – co myślisz o tych chmurach? Dawnom nie widział podobnych.
– Ani ja, panie – odrzekł. – Wiatr się zrywa piekielny. Niewesoło tam będzie na morzu.
Pięknych się niebawem dowiemy rzeczy.
Niebo pokrywała zupełna ciemność, zmieszana z czymś podobnym barwą do dymu z pło-nącego mokrego drzewa, a wichrem niesione chmury gromadziły się w zbite wały, rosły, większe od przestrzeni pozostałej pomiędzy nimi a najgłębszą przepaścią ziemską. Wśród chmur czarnych, kłębiących się, wypływał chwilami miesiąc blady, przerażony jakimś na-głym a nieuniknionym zaburzeniem w przyrodzie. Dzień cały był wietrzny, lecz teraz wszyst-kie wichry, rzekłbyś, naraz wypadły na przestworza szalejąc po ziemi, a po niebie ścigając chmury.
W miarę jak noc zapadała, chmury zgęszczały się, a wiatr dął coraz wścieklej. Konie kil-kakrotnie zatrzymywały się, nie mogąc go przemóc. Nieraz w noc tę wrześniową, ciemną zawracały i nie chciały iść dalej. Zdawało się wówczas, że lada chwila dyliżans, konie i po-dróżni, niby piórko, zdmuchnięci zostaną z powierzchni ziemi. Deszcz na kształt świstu sta-lowych prętów przerzynał powietrze. Żadne drzewo, żaden płot nie udzielał nam schronienia.
Zatrzymywaliśmy się w czystym polu, nie mogąc posuwać dalej.
Wiatr nie ucichł i o świcie, lecz wzmógł się jeszcze na sile. Widziałem niejedną burzę, po-dobnej nie widziałem nigdy. Późno przybyliśmy do Ipswich, gdyż musieliśmy wywalczyć każdy krok naprzód. Rynek zapełniony był ludźmi. Wszyscy zerwali się wcześnie, w obawie, by wicher nie pozrywał dachów i nie powywracał kominów. Niektórzy gromadząc się przed oberżą, gdzieśmy przeprzęgali konie, opowiadali o kawałach ołowiu, zerwanych z katedralnej wieży niby listki róży, inni o wyrwanych z korzeniami i powalonych na drogę olbrzymich drzewach. Burza nie ustawała i wicher dął coraz wścieklej.
W miarę jakeśmy z największą trudnością posuwali się ku morzu, dmący stamtąd wiatr wzmagał się jeszcze i długo przedtem, zanim dojrzeliśmy morze, mieliśmy usta pełne soli i słone krople gryzły nam oczy, siekąc twarz niemiłosiernie. Płaskie wybrzeże Yarmouth stało pod wodą, a strumienie wezbrane toczyły się z hukiem i szumem. Na morzu, gdyśmy je do-strzegli, piętrzyły się fale, podobne do wież i niebotycznych skał, sięgające chmur i grożące im. W mieście stojący na progach domów obmokli mieszkańcy dziwili się tym, co podróżo-wać mogli w taką porę.
Zajechałem do starej, znanej mi oberży i wyszedłem natychmiast nad morze. Ulice zarzu-cone były mułem, piaskiem, gontami, dachówkami, które ludziska zmiatali w kupy. Morze bryzgało wokół pianą. Na brzegu byli nie tylko żeglarze i rybacy, lecz połowa miejskiej lud-ności: to walcząc z burzą i chwiejąc się pod pędem wichru, to czając się za starymi skrzypią-cymi statkami i łodziami; spoglądali z trwogą w dal na wzburzone morze. Były tam od zmy-słów odchodzące żony i matki. Gdzież się schronić przed tym orkanem mogli nieobecni ich mężowie i synowie? Byli starzy marynarze, spoglądający bacznie na chmury i ze zwątpie-niem kiwający głowami. Byli zaniepokojeni właściciele okrętów i łodzi, wystraszone dzieci zaglądające w twarze wystraszonych rodziców. Wielu z wystawionymi na morze lunetami zdawało się w śmiertelnym niepokoju śledzić ruchy uderzającego na nich nieprzyjaciela.
Gdym wśród wirowania wichru, deszczu, piasku, kamieni, piekielnego huku, szumu, jęku dostrzegł samo morze, przeraziłem się. Nigdym nie widział podobnej grozy! Piętrzące się fale waliły na brzeg gotowe zdruzgotać, zalać miasto całe. Cofały się potem z rykiem w niezgłę-bione jakieś zapadając się przepaście. Pootwierały się i zapadały białe, spienione ich grzbiety, roztrzaskując się na tysiące części, biegły zasilać i wydymać nowe nadbiegające z dala góry.
Góry te ruchliwe wygładzały się w równiny, wzbijały się w prostopadłe lub chropowate ścia-ny skał płynścia-nych, leciały, niewidoczną ręką ciskane, olbrzymie bałwaścia-ny, o brzeg się z jękiem roztrącając, zmienne, niepochwytne, rozszalałe, w coraz nowe wcielając się kształty, coraz nowych szukając ujść i odpływów. Tam w głębi morze podnosiło się nagromadzonymi fala-mi, ponad którymi kłębiły się chyże, gęste chmury. Niżej szybował ptak białopióry, samotny.
Niebo groziło morzu, a morze porywało się, hucząc, na niebo.
Nie zastawszy Hama wśród rybaków i żeglarzy, którzy podobnej nie pamiętali burzy i po dziś dzień zaliczają ją do najstraszliwszych, jakie nawiedziły nasze brzegi, poszedłem do jego mieszkania. Było zamknięte. Nikt nie odpowiedział na moje pukanie. Udałem się tedy na plac, gdzie zwykle pracował. Tu powiedziano mi, że go nie było w mieście, pojechał do Lo-westoft wezwany do naprawy jakiegoś okrętu. Nazajutrz miał wcześnie wrócić.
Wróciłem do oberży, lecz daremnie próbowałem zasnąć; umyłem się, ubrałem i tak mi czas zszedł do czwartej po południu. Niecałe pięć minut siedziałem przed ogniem, w kawiar-ni, gdy służący dorzucając węgli oznajmił mi, że dostrzeżono na morzu resztki dwóch okrę-tów, widziano też jakieś inne statki usiłujące dobić do brzegów. ,,Niech nieba mają w swej opiece biedaków – skończył. – Zginą, jeżeli, broń Boże, nastąpi noc podobna do ostatniej”.
Czułem się przybity, samotny, a nieobecność Hama napełniła mnie trwogą nieodpowiednią wcale tak zwykłemu wypadkowi, jak niezastanie go w Yarmouth.
Wypadki ostatnich czasów podkopały mi siły i podróż w burzliwą noc pozostawiła swe ślady. W zamęcie myśli i wspomnień traciłem miarę czasu i odległości i jeślibym, wyszedłszy na ulicę, spotkał kogokolwiek, o kim wiedziałbym, że się znajduje podówczas w Londynie,
nie zdziwiłoby to mnie i nie zastanowiło bynajmniej. Roztargniony, miałem jednak myśli przepełnione wspomnieniami, jakie te miejsca budziły. Wspomnienia powstawały żywe, wy-raźne, tłumne...
W takim nastroju wzmianka służącego o dojrzanych statkach zlała się, pomimo mej woli, z niepokojem o Hama. Przeczucie mówiło mi, że musiał wracać morzem z Lowestoft i zginąć.
Niepokój mój wzrastał do tego stopnia, żem postanowił przed obiadem jeszcze wstąpić tam, gdzie zwykł był pracować, i rozpylać towarzyszy, czy nie wiedzą czasem, jak miał wracać:
lądem czy morzem? Jeśli morzem, zdecydowany byłem natychmiast wyjechać na jego spo-tkanie i przywieźć go lądem.
Zamówiłem obiad i wyszedłem pośpiesznie do fabryki. O mało co się nie spóźniłem. Stróż z latarnią w ręku zamykał bramę. Roześmiał się na me pytanie, upewniając, że człowiek przy zdrowych zmysłach nie mógł nawet marzyć o morskich wycieczkach w podobną porę, a Ham Peggotty posiadał przecie nie tylko rozum, ale i żeglarskie doświadczenie.
Przekonany tym oczywistym argumentem, wracałem zawstydzony do oberży. Wiatr szalał, a jego świst i wycie, skrzypienie drzwi i okiennic, kołatanie takie, że mi się zdawało co chwila, iż dach zrywa i zmiata dom cały, szum i ryk morza wzmagały się od południa i tym straszniejsze robiły wrażenie, że wszystko to pokryły nieprzeniknione ciemności.
Nie mogłem ani jeść, ani nawet usiedzieć spokojnie na miejscu. Jakiś wewnętrzny niepo-kój, zewnętrznej tej odpowiadający burzy, budził w mej pamięci tysiące różnych wspomnień.
W głębi serca pozostawał ciągle głuchy niepokój o Hama.
Nie tknąłem prawie obiadu i próżno starałem się pokrzepić winem. Zdrzemnąłem się wprawdzie na chwilę, siedząc przed kominkiem, nie tracąc wszelako świadomości ani szale-jącego tam na dworze orkanu, ani miejsca, w którym się znajdowałem. Tylko groza i burzy, i miejsca tego wzrosła do nadludzkich rozmiarów. Z drzemki obudziłem się drżąc cały, zim-nym oblany potem, pod wpływem dręczącej, tajemniczej, opisać się nie dającej trwogi.
Chodziłem tam i z powrotem po pokoju, próbowałem czytać gazetę, wsłuchiwałem się w szum burzy, wpatrywałem się w ogień i wzory, które płomień tak jasno nieraz i wyraźnie ry-suje. Jednostajny, monotonny tik-tak wiszącego na ścianie zegara drażnił mnie ciągle. Posta-nowiłem położyć się.
Wieść, że służący zamierzali czuwać całą noc, była uspokajająca. Kładłem się zmęczony, rozbity, z ciężką nad wyraz głową, lecz gdy tylko przyłożyłem głowę do poduszki, przeszło mi to jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki. Czułem się rozbudzony, z podnieconą wrażliwością. O śnie nie było co i myśleć.
Leżałem, wsłuchując się w szum wichru i morza, wyobrażając sobie, to że słyszę krzyki jakieś, strzały w oddali, wołania o pomoc, sygnały, to znów, że się w mieście zapadają wi-chrem kołatane domy. Wstawałem kilkakrotnie i podnosiłem rolety. Nie, nigdzie nic nie mo-głem dojrzeć, oprócz błysku własnej mej świecy i odbicia na ciemnym tle szyb własnej mej pobladłej twarzy.
Niepokój mój wzrósł wreszcie do takiego stopnia, że nie mogąc dłużej wytrzymać, ubra-łem się i zszedubra-łem na dół. W obszernej kuchennej izbie, u której belek zwieszały się połcie słoniny i wianki cebuli, słudzy zebrani razem siedzieli naokoło dużego stojącego naprzeciw komina stołu. Ładna dziewczyna, zatykająca sobie uszy fartuchem, z oczyma wlepionymi we drzwi, porwała się z miejsca wystraszona moim zjawieniem się, Jak gdybym był duchem.
Inni, mniej płochliwi, zdawali się zadowoleni raczej z powiększenia się towarzystwa. Jeden z obecnych mężczyzn, przedłużając rozpoczętą rozmowę, spytał mnie, czy to prawda, że dusze rozbitków unoszą się na skrzydłach burzy?
W towarzystwie tym pozostałem co najmniej ze dwie godziny. Lepsze to było od samotno-ści. Parę razy otwierałem drzwi wyglądając na podwórze. Po ulicy walił piasek i piana mor-ska, a drzwi bez pomocy paru mężczyzn zamknąć nie mogłem.
Pokój mój, gdy do niego wróciłem, wydał mi się ponury. Tak jednak byłem znużony, żem niebawem zasnął. Sny miałem najrozmaitsze, zdawało mi się jednak ciągle, że miota mną wiatr. Pomału, tracąc wszelką samowiedzę, znalazłem się w obronnej jakiejś wieży, wśród kanonady, z dwoma przyjaciółmi – nie potrafiłbym tylko ich nazwać.
Grzmienie dział było ustawiczne i przeciągłe; nie mogłem dosłyszeć, co mi mówili, coś jednak, com chciał i powinien był słyszeć! Musiałem natężać słuch i... zbudziłem się. Dzień był już wielki, ósma czy dziewiąta godzina, na dworze szalał wicher hucząc niby kanonada dział. Pukano do drzwi.
– Co tam? – spytałem.
– Statek się rozbił! – zawołano. – Tuż przy brzegu!
Porwałem się na równe nogi, o statek ten pytając.
– Dwumasztowy statek z Hiszpanii czy Portugalii wiózł owoce. Niech pan śpieszy, bo wkrótce nic z niego nie pozostanie.
Wołający oddalił się pośpiesznie, po schodach rozlegał się jego głos. Równie pośpiesznie odziałem się i wyszedłem.
Po ulicy ludzie biegli w kierunku morza. Pobiegłem za nimi, wyprzedzając niejednego. Te-raz miałem morze przed sobą.
Wiatr ustał nieco, wycie jego nie tak było już straszne jak to, które mi się śniło, lecz morze po całonocnej burzy straszniejsze i groźniejsze jeszcze było niż minionego wieczoru. Wydęte, nabrzmiałe jakby, ciemne fale podnosiły się i opadały z rykiem, podobne do konwulsyjnych wstrząśnień.
W ogólnym zamieszaniu, huku, szumie wiatru i morza nie dojrzałem zrazu rozbijającego się okrętu. Wicher tamował mi oddech, a przed oczyma majaczyły czuby i szczyty wzdętych bałwanów. Na pół zaledwie odziany żeglarz nagą po ramię, tatuowaną ręką wskazał mi w lewo. Wówczas, o Nieba, dojrzałem go! Jeden maszt strzaskany leżał wśród stosu porwanych lin i żagli bijąc boki miotanego, kręcącego się na miejscu statku. Usiłowano snadź maszt od-ciąć. Rozbitkowie pracowali jeszcze uzbrojeni w siekiery, a wśród nich górował jeden, o wi-jących się włosach, czynny, energiczny. Wtem rozległ się znowu olbrzymi, głuszący huk bu-rzy i morza! Powstał kbu-rzyk. Ludzie, krokwie, beczki, bale, żagle i liny, wszystko to zniknęło pod nadbiegła hordą wzdętych bałwanów...
Drugi maszt sterczał jeszcze obwieszony łachmanami porwanych lin i żagli. Okręt dał już był raz nurka, tłumaczył mi ten sam żeglarz, co go wskazywał, i dodał, zdaje mi się, że znów wypłynie i kto wie, może ostatecznie da się coś uratować.
Było to prawie niemożliwe. Morze miotało statkiem tak wściekle, że chyba żadne nad-ludzkie wysiłki podołać mu nie mogły. Żeglarz nie skończył jeszcze mówić, gdy na brzegu rozległ się nowy krzyk. Czterech ludzi, wyrzuconych przez bałwany, czepiało się masztu, ten z wijącymi się włosami był pierwszy.
Przy maszcie znajdował się dzwon. Okręt wił się i szarpał podobny szaleńcowi w śmier-telnych zapasach, i dzwonił, a dźwięki zmieszane z wołaniem rozbitków przebijały przez szum wichru i ryk morza. Znów statek zniknął nam sprzed oczu i raz jeszcze wypłynął. Z czterech ludzi było na nim już tylko dwóch. Na brzegu wzmogła się śmiertelna rozpacz, męż-czyźni z jękiem załamali ręce, kobiety z łkaniem odwróciły głowy. Niektórzy biegali tam i z powrotem, wołając o niemożliwy ratunek. Sam byłem pomiędzy tymi ostatnimi. Oszalały, błagałem marynarzy o niesienie pomocy tym dwóm nieszczęsnym, walczącym na oczach naszych z niechybną śmiercią.
Odpowiadali mi bezładnie, że łódź ratunkowa była już spuszczona, lecz daremnie. Mówili, że nie znajdzie się taki szaleniec, co by się ważył rzucić w morze z liną ratunkową. Nie było co i próbować.
Wśród zebranych na brzegu widzów strasznego tego dramatu zauważyłem ruch jakiś i na-gle dostrzegłem Hama. Rzuciłem się do niego błagając o pomoc dla tonących, lecz wstrzymał
mnie wyraz jego twarzy. Wyraz ten znałem. Ten sam to, który zauważyłem po ucieczce Emilki! Zrozumiałem niebezpieczeństwo. Uczepiłem się go gwałtownie, błagając żeglarzy i rybaków, by go nie puszczali, trzymali na brzegu...
Nowy krzyk rozdarł powietrze. Okrutny, bezduszny żagiel znów opadł, pokrywając dwóch walczących o życie – opadł, podniósł się, rozwinął triumfalnie ponad głową jedynego z roz-bitków, co pozostał uczepiony do masztu.
Ach, gdybym był w mocy przezwyciężyć to okrucieństwo sytuacji i odwieść od powzięte-go zamiaru tepowzięte-go zdecydowanepowzięte-go na śmierć człowieka.
– Paniczu – rzekł Ham spokojnie, ściskając mi silnie dłoń – jeśli godzina moja wybiła, tym lepiej, jeśli nie, przywołać ją pora. Bóg z tobą, paniczu, i z wami wszystkimi. Hej, bracia, powrozów!
Odtrącił mnie stanowczo, lecz łagodnie. Ludzie nas rozdzielili. Zrozumiałem, że utrud-niam ratunek. Nie wiem już, com mówił i co mi odpowiadano, widziałem tylko, jak na brzegu zawrzało. Ham znikł mi z oczu, otoczony rybakami. Po chwili dopiero, odziany w ratunkowe przybory, z powrozem w ręku, drugim uwiązanym dokoła pasa, wszedł śmiało w wodę. Ry-bacy stanęli rzędem za nim.
Szczątki statku, widziałem to nawet mym niedoświadczonym okiem, musiały zatonąć. Ka-dłub roztrzaskały fale. Życie czepiającego się masztu rozbitka zawisło na włosku. Dziwny miał on kapelusz, czerwony, ale nie taki, jakie zwykle noszą majtkowie. Powiewał nim ku nam, a dzwon tam nad nim, przy maszcie, pogrzebowe, zdawało się, wydzwaniał psalmy.
Widzę go, widzę – ten ruch ręki przypomniał mi nagle tego, co był mi niegdyś,
Widzę go, widzę – ten ruch ręki przypomniał mi nagle tego, co był mi niegdyś,