Rozwój sieci parafialnej w czasach pruskich

W pierwszej połowie XVIII w. na Śląsku zaszły bardzo istotne zmiany polityczne. Dnia 28 lipca 1742 r. Prusy zawarły z Austrią pokój berliński, na mocy którego Śląsk przeszedł pod panowanie Prus. Tenże pokój w artykule 6 zagwarantował Kościołowi katolickiemu dotychczasowy stan posiadania. Wraz ze Śląskiem Prusy otrzymały obszar, na którym ponad połowa ludności wyzna-wała religię katolicką, a sam Kościół miał prężną i dobrze zorganizowaną struk-turę terytorialną i centralną. Sam książę biskup wrocławski był w posiadaniu księstwa grodkowskiego i nyskiego. Wraz z przejściem Śląska pod panowanie pruskie religia katolicka utraciła swoje uprzewilejowane stanowisko. Niechętny katolikom minister pruski hr. Schlabrendorf (1755 - 1769), a za nim później król pruski Fryderyk Wilhelm II reprezentowali mniemanie, że zagwarantowane po-kojem berlińskim status quo odnosiło się „do spraw wiary i nabożeństw”, a nie „do przywilejów i wolności katolików”. Przy takim podejściu do sprawy Prusy faktycznie po r. 1742 rozpoczęły formować nową politykę w stosunku do Ko-ścioła katolickiego również w zakresie duszpasterstwa i spraw parafialnych. Je-dynie do początków XIX wieku rząd pruski utrzymał przynajmniej dotychcza-sowy status quo katolików i Kościoła w sprawach majątkowych. Pierwszymi oznakami tak pojętego status quo było systematyczne ograniczanie swobody działania władz kościelnych, obsadzanie kapituł, beneficjów, probostw, ogłasza-nie listów pasterskich, wydawaogłasza-nie dekretów kościelnych, korespondencji ze Stolicą Apostolską. Na mocy dekretu rządowego z 8 sierpnia 1750 r. rząd pru-ski zobowiązał proboszczów do reperacji budynków kościelnych, a dekretem z 31 grudnia 1757 r. został zniesiony przymus parafialny dla protestantów. Za-mieszkujący katolickie parafie protestanci zostali zwolnieni z opłat iura stolae na rzecz katolickich proboszczów. Osiem lat później 10 maja 1765 r. katolicy zo-stali uwolnieni od podobnych opłat na rzecz duchownych protestanckich. Roz-porządzeniem królewskim z 8 marca 1758 r. protestanci zostali „zdyspenzowa-ni” od uiszczania dziesięcin i mesznego katolickim proboszczom. W diecezji wrocławskiej na mocy dekretu rządowego z 11 grudnia 1774 r. zakazano świę-cić na kapłanów takich kandydatów, którzy nie uzyskali uprzednio bakalaureatu

na wydziale teologicznym we Wrocławiu. Ten ciąg rządowych decyzji uzupeł-niano następnymi, które w swojej konsekwencji systematycznie ograniczały swobodę Kościoła katolickiego w Prusach.

Przejście Śląska pod władanie Prus nie sprzyjało więc rozwojowi Ko-ścioła katolickiego i rozbudowie sieci parafialnej. Przede wszystkim decydowa-ło o tym wrogie nastawienie protestanckiego rządu pruskiego względem katoli-cyzmu i antypolska, a nawet eksterminacyjna polityka pruska wobec wszystkie-go, co polskie. Taki kierunek polityki spowodował, że w przygranicznych archi-prezbiteratach, jak np. w żmigrodzkim systematycznie, w tym czasie w majesta-cie prawa usuwano język polski z nabożeństw, szkoły czy życia codziennego. Dlatego już w pierwszej połowie XIX w. zaobserwować możemy zanik elemen-tu polskiego w archiprezbiteracie żmigrodzkim. Rząd pruski poczynił również odpowiednie kroki, aby uzależnić od siebie wszystkie sprawy związanie z two-rzeniem nowych placówek duszpasterskich, dzielenie parafii i ich obsady. W r. 1797 wydał przepisy „Preussisches Allgemeine Landrecht”, które normo-wały w paragrafach 237 - 317 kwestie parafii, jej funkcji i duszpasterstwa. Prze-pisy te m.in. postanawiały, że „nowe parafie może tworzyć oraz wyznaczać ich granice państwo tylko za zgodą przełożonych Kościoła”. Zapisy na rzecz Ko-ścioła mogły się dokonywać tylko za zgodą władz państwowych41. Natomiast kwestię budowy nowych świątyń normowały dekrety z 18 lutego 1805 r. i 14 lipca 1836 r., które podkreślały, że cały ciężar budowy spoczywał na barkach patrona i wiernych42. Choć ostrość przepisów prawnych funkcjonowała przez długi okres czasu, to jednak po r. 1848 Kościół mógł zakładać nowe placówki duszpasterskie bez uprzedniej zgody władz pruskich, ale jej założenie należało notyfikować władzom administracyjnym. Ustawa pruska z 26 maja 1909 r. żą-dała, by do stworzenia nowej, niezależnej parafii był zabezpieczony dochód dla duszpasterza w wysokości 4 000 marek rocznie. Nową parafię miał teraz za-twierdzać minister Rzeszy, a nie jak dotychczas czynił to prezydent regencji43.

Stworzone przez rząd pruski warunki życia i działalności Kościoła kato-lickiego na Śląsku do połowy XIX w. spowodowały w konsekwencji stagnację w kwestii rozwoju sieci parafialnej, a także doprowadzały do kasacji katolickich parafii. To ostatnie zagadnienie bardzo ściśle wiązało się z uczynieniem po roku ____________________________________________________________________

41 Allgemeines Landrecht für die Preussischen Staaten, hrsg. Schering. Aufl. 2, Breslau 1859, Bd. 2, Th. 2, s. 237n.

42 Nachtrag zum Allgemeinen Landrecht für die Preussischen Staaten, hrsg. Schering, Bd. I, Breslau 1863, nr 60, s. 153, nr 406, s. 719.

43 L. Jabłoński, Geschichte der fürstbischöfliches Delegaturbezirkes Brandenburg und

1742 protestantyzmu, religią panującą. Zasadniczym powodem kasaty wielu parafii była niechęć protestanckiego rządu do Kościoła katolickiego i możność łatwiej-szego zniemczenia Śląska przy pomocy wyznania ewangelickiego. Poważnym atutem likwidacji katolickich parafii było to, że jak stwierdzili wizytatorzy diece-zji w r. 1800 i 1801, wiele kościołów parafialnych pozostawało bez opieki i nie odprawiano w nich nabożeństw od 20 lat. W połowie XIX w. w diecezji wro-cławskiej w granicach Prus były 343 kościoły mater adjunctae, przyłączone do sąsiednich parafii44. Sprzyjający temu procesowi był również fakt, że w po-szczególnych parafiach istniała mała grupa katolików, gdzie niekiedy liczba ich wahała się od 12 do 81 osób. Takim przykładem może tutaj być rejencja legnic-ka, gdzie na 90 zniesionych katolickich parafiach mieszkało zaledwie 2 163 oso-by, a nabożeństwa katolickie w ogóle się w nich nie odprawiały lub co najwyżej kilka razy w roku45.

Na mocy dekretu rządowego z 3 marca 1758 r. rozpoczęto pierwsze kasaty katolickich parafii i jak wtedy motywowano „z powodu zupełnego braku katolików”; żadna ze skasowanych parafii nie miała wówczas własnego pro-boszcza. Nie znamy bliżej liczby skasowanych parafii. Najpoważniejszy etap likwidacji parafii miały miejsce w latach 1811 i 1833. W pierwszym wypadku zaplanowano znieść ponad 100 parafii. Dzięki jednak poniesionym klęskom w wojnie z wojskami Napoleona dekretów rządowych nie zdołano wykonać46. W czasie wakansu na stolicy biskupiej we Wrocławiu po śmierci biskupa E. Schimonskyego władze pruskie ogłosiły edykt, w myśl którego uważano za wygasłe te parafie, w których w ciągu ostatnich 10 lat żaden katolik nie miał stałego miejsca zamieszkania a w kościele nie odprawiano żadnych nabożeństw albo liczba parafian była tak mała, że odprawianie nabożeństw nie było potrzeb-ne. Pomimo, że wikariusz kapitulny zaprotestował na takie posunięcia władz, to jednak nic nie wskórał. Na prośbę protestantów władze przekazały im do roku 1839 łącznie 122 katolickie świątynie, z czego na rejencję wrocławską przypa-dło 9, na legnicką - 90 i na frankfurcką - 28. Majątek zniesionych parafii uległ konfiskacie. Ze względu na opór katolików i na protesty ze strony samego konsystorza biskupiego we Wrocławiu, władze państwowe dekretem z 20 sierp-_____________________________________________________________________

44 C.J.N. Rintel, Die Verluste der kath. Pfarrseelsorge in den Provinzen Westpreusen,

Po-sen und Schlesien und Lauenburg - Bütow, Breslau 1933, s. 8 - 9.

45 W. Urban, Leopold hr. Sedlnicki - książę biskup wrocławski 1836 - 1840 na tle dziejów

Kościoła na Śląsku w pierwszej połowie XIX wieku, Warszawa 1955, s. 99 - 103.

nia 1840 r. wstrzymały dalszą likwidację katolickich parafii47. Na terenie intere-sującego nas archiprezbiteratu nie podejmowano prób likwidacji jakiejkolwiek parafii.

W r. 1810 Kościół wrocławski doznał kolejnej ogromnie wielkiej szko-dy ze strony rządu pruskiego. Cesarz pruski Fryderyk Wilhelm III, wydał 30 października 1810 r. edykt, w którym pisał, że dla uzyskania funduszy potrzeb-nych na pokrycie odszkodowań należpotrzeb-nych Francji po przegranej wojnie z Na-poleonem, nie ma innego sposobu, jak tylko majątki kapitulne i zakonne należy przejąć48. Wtedy likwidacji uległy kapituły katedralne, fundacje kolegiackie i klasztory, z wyjątkiem tych, które uprawiały działalność charytatywną lub tru-dziły się nauczaniem49. Wśród sekularyzowanych dóbr zakonnych znalazł się folwark wraz z pałacem Premonstratensów w Krobielowicach, którzy roztaczali swą duszpasterską opiekę nad wiernymi znajdującymi się na terenie dwóch pa-rafii: Kostomłoty i Pełcznica i kaplicy zamkowej w Krobielowicach50. W wyni-ku sewyni-kularyzacji premonstratensi zostali zmuszeni do opuszczenia krobielowic-kiego pałacu, a tym samym i urzędu proboszcza parafii Kostomłoty i Pełcznica. Do r. 1810 zakonnym duszpasterzem - proboszczem kostomłodzkiej parafii był ojciec Konstanty Reither51, pełcznickiej o. Ludwik Heintze52, a w Krobielowi-cach o. Amboroży Wiesner53. Do czasu przejęcia parafii Pełcznica w ręce księ-ży diecezjalnych duszpasterzował do grudnia 1810 r. w niej dotychczasowy pro-boszcz Ludwik Heintze. W jego miejsce 10 grudnia 1810 r. radca rządowy Zimmermann zaproponował na wakujące proboszczowskie miejsce dotychcza-sowego administratora parafii na Psim Polu, księdza Wilhelma Schnabela. Ten ostatni jednak nie objął tak szybko i łatwo urzędu proboszcza w Pełcznicy, gdyż początkowo wszyscy mieszkańcy wsi wraz z właścicielem dziedzicznego wójto-stwa, baronem von Gahlen odrzucili propozycję radcy rządowego Zimmerman-na i jednym głosem opowiedzieli się za księdzem Heintze. Powstał więc wielki __________________________________________________________________

47 W. Urban, Leopold hr. Sedlnicki..., s. 89 - 99 gdzie sporządzono wykaz skasowanych parafii.

48 F.X. Seppelt, Geschichte des Bistums Breslau, s. 90n. 49 Tamże, s. 91.

50 Fragmente aus der Geschichte der Klöster und Stiftungen Schlesiens von ihrer

Entste-hung bis zur Zeit ihrer Aufhebung im November 1810, Breslau 1811, s. 156 - 157.

51 Catalogus 1799, s. 44. Do pomocy miał on w tym roku kapelana ojca Wilhelma Schna-bela.

52 E. Promnitz, dz. cyt., s. 70.

53 Zob. Catalogus 1799, s. 27; Allegemeine Übersicht des Bisthums Breslau in seinen

spór, o którego rozstrzygnięcie poproszono Urząd Generalnego Wikariatu we Wrocławiu. Generalny wikariusz 21 grudnia 1810 r. przysłał wiadomość do Pełcznicy, że na nowego proboszcza został wybrany ksiądz Wilhelm Schnabel, który objął urząd proboszcza w Pełcznicy jeszcze przed świętami Bożego Na-rodzenia54. Natomiast po opuszczeniu przez premonstratensów majątku krobie-lowickiego zaprzestano odprawiania nabożeństw w kaplicy zamkowej, gdyż 26 listopada 1810 r. został on przygotowany do sprzedaży. Oferta sprzedaży o wysokości 69 400 talarów, pojawiła się 7 kwietnia 1811 r. Do publicznego przetargu zjawiło się wielu chętnych nabywców55. Z nieznanych nam bliżej po-wodów w r. 1811 do sfinalizowania transakcji sprzedaży nie doszło.

Doniosłe znaczenie dla granic diecezji wrocławskiej miała bulla „De sa-lute animarum” z dnia 16 lipca 1821 r. Ustaliła ona granice, które przetrwały do r. 1922. Papież Pius VII wyłączył z diecezji wrocławskiej dekanaty: Ostrzeszów i Kępno, przydzielając je do archidiecezji poznańskiej. Dekanat pszczyński i bytomski włączył do diecezji wrocławskiej. Z terytorium Łużyc przydzielono do diecezji 21 parafii. Władzy biskupa wrocławskiego poddane zostało teryto-rium Wikariatu Apostolskiego Misji Północnych56.

Kryzys jaki ogarnął Kościół na Śląsku, trwał aż do r. 1845. Król pruski Fryderyk Wilhelm III (1797 - 1840), za którego rządów kryzys ten osiągnął swoje apogeum w formie wielkiej sekularyzacji w r. 1810, kasaty parafii, ruchu neologów śląskich i zatarg o małżeństwa mieszane, był bardzo wrogi Kościoło-wi katolickiemu. Do czary tej kryzysowej goryczy śląskiego Kościoła dolewali sami biskupi - ordynariusze, którzy powołani do Wrocławia dzięki interwencji państwa, byli nie tylko arcylojalnie wiernopoddańczy wobec władz państwo-wych, ale przyjmowali postawę niejednokrotnie antykościelną. Przykładem może tu służyć biskup Józef Chrystian książę Hohenlohe - Waldenburg - Bartenstein (1795 - 1817). Bardzo często przebywał poza diecezją, a przez dwory panują-ce Europy był uważany jako „Prinpanują-ce couleur de Rose”. Od r. 1776 należał do loży masońskiej i był współtwórcą zjednoczenia tejże loży z lożą kolońską „La secret des trois Rois”. W 24 lata po jego śmierci śląski badacz dziejów J. Ritter scharakteryzował go jako „pociągającego księcia, słabego biskupa...., bez szczyp-ty pobożności i bez sumienia57. Po śmierci tego biskupa nastąpił długi wakans na ____________________________________________________________________

54 E. Promnitz, dz. cyt., s. 71.

55 Tamże; APW, Rep. 217, nr 10 (7.4.1811).

56 Pełny tekst bulli zob. Papiestwo wobec sprawy polskiej w l. 1772 - 1864. Wybór źródeł opr. O. Beiersdorf, Wrocław 1960, s. 292.

wrocławskiej stolicy biskupiej, który trwał od r. 1817 do r. 1824, potem to rządy w diecezji przejął biskup Emanuel Schimonsky (+1832). Podjął on wpraw-dzie ogromne wysiłki, aby przezwyciężyć „niekościelne kierunki oświecenia”58, ale aktywny ruch neologów o charakterze nacjonalistyczno - niemieckim, stanął na przeszkodzie realizacji wytkniętego celu. Kryzys życia religijnego w diecezji wrocławskiej osiągnął swe apogeum za czasów rządów biskupa Leopolda Se-dlnitzkego (1835 - 1840). Już sam wybór tego człowieka określano „jako bar-dzo nieszczęśliwy”. Biskup ten, mimo że posiadał doktorat honoris causa z dzie-dziny teologii, przyznany mu przez wydział teologiczny we Wrocławiu, miał po-ważne braki w wykształceniu teologicznym. Co więcej, historycy posądzają go o brak katolickiego sposobu myślenia oraz stałości i zdecydowania. Przez sześć lat swoich rządów biskupich we Wrocławiu nie wygłosił ani jednego kazania i nie wydał ani jednego listu pasterskiego. W kwestii sporu o małżeństwa mieszane reprezentował linię rządu pruskiego. Z tego też powodu, będąc pod naciskiem opinii własnych księży i na żądanie papieża Grzegorza XVI, musiał zrezygnować 25 grudnia 1840 r. z urzędu biskupa - ordynariusza wrocławskiego59. Za rzą-dów takich biskupów i w takiej sytuacji sieć parafialna w diecezji wrocławskiej nie ulegała rozbudowie, a kapituła wrocławska zarzucała otwarcie biskupom zdradę Kościoła60. Sytuacja nie zmieniła się na lepsze nawet za rządów biskupa J. Knauera, wybranego na stolicę biskupią we Wrocławiu w r. 1842. Tenże biskup był już wtedy zbyt stary (77 lat) i chorowity. Jego rządy trwały bardzo krótko, bo do 16 maja 1844 r. kiedy to zmarł61. Na początku jego rządów w r. 1842 wydano drukiem bardzo obszerny i bogaty w istotne informacje sche-matyzm diecezjalny. Poniższa tabela ukazuje nam stan archiprezbiteratu kąckie-go w r. 184262.

_____________________________________________________________________

58 Zob. F.X. Seppelt, Geschichte des Bistums Breslau, s. 93 - 100. 59 J. Urban, Leopold hr. Sedlnicki..., s. 214 - 264.

60 H. Jedin, Die Briefe des Breslauer Alumnatsdirektor Joseph Sauer an seinen

Schul-freund Augustin Theiner in Rom (1839 - 1851, ASKG 30(1972), s. 157 - 170; tenże, Von Sedlnitzky zu Diepenbrock. Briefe von Ignaz Ritter an Augustin Theiner von 1841 - 1847,

ASKG 29(1971), s. 173 - 204.

61 J. Gottschalk, Die katholische Kirche in Schlesiens während der Aufklärung.

For-schungaufgaben, ASKG 30(1972), s. 99 - 123; J. Negwer, Geschichte des Breslauer Domka-pitels im Rahmen der Diözesangeschichte von Beginn des 19. Jahrhunderts bis zum Ende des Zweiten Weltkrieges, Hildesheim 1964, s. 31-65; F.X. Seppelt, Geschichte des Bistums Breslau, s. 88-104; J. Urban, Leopold hr. Sedlnicki..., s. 214 – 264.

Tabela nr 2 Archiprezbiterat kącki w r. 1842

Parafia Proboszcz Kapelan k-ł filialny liczba wiern.

1.Buków Augustin Raschke Borzygniew 1216

2.Chmielów Franciszek Grötzner Wilków

Ramułtowice 794 3.Kąty Franciszek Scholz Antoni Reichel

Fryderyk Reimann Nowa Wieś K. Strzeganowice 1694 4.Kostomłoty Franciszek Dürre Franciszek Kügler

Franciszek Gottwald Ujów 2001 5.Milin Tomasz Hoffmann Józef Grecksch 861

6.Maniów Wielki Józef Pohl 848

7. Piotrowice Franciszek Hoffmann Siemidrożyce

Wawrzeńczyce Paździorno 1064

8.Pełcznica Otto Kremser Kilianów

Wojtkowice 1300 9.Rogów Benedykt Moser 105 10.Sośnica Edward Walter 702 11.Zachowice. Józef Scholz Józef Schenk Siedlakowice

Gniechowice 832 Jak wynika z powyższego zestawienia na terenie archiprezbiteratu kąc-kiego pracowało jedenastu proboszczów, sześciu kapelanów. Znajdowały się tam trzy kościoły mater adjunctae (Borzygniew, Wawrzeńczyce i Gniechowice) oraz dziesięć filialnych (Tochterkirche). Ogólna liczba katolików wynosiła 11 417. W porównaniu ze schematyzmem z r. 1802 archiprezbiterat powiększył się o jedną parafię – Kostomłoty. Przed r. 1766 wchodziła ona w skład archi-prezbiteratu osieckiego63. Po jego rozwiązaniu weszła w skład średzkiego64, a prawdopodobnie miedzy l. 1810 – 1821 znalazła się w kąckim.

Wielkim ułatwieniem w administrowaniu obszarowo rozległej diecezji wrocławskiej był jej wewnętrzny podział na cztery archidiakonaty, a w później-szym okresie na mniejsze jednostki organizacyjne, zwane komisariatami bisku-pimi. Pierwsze takie jednostki powstały w diecezji już w XV w.65 Podlegały im _______________________________________________________________________

63 Schematismen... 1724 und 1738, s. 196.

64 Zob. Catalogus 1766, s. 46; AAW, II b 12a Parochial - Matricul de anno 1781, nr 103. 65 Zob. S. Książek, Granice i podział diecezji wrocławskiej na komisariaty i dekanaty

archiprezbiteraty. Jeszcze za życia biskupa J. Knauera erygowano 20 stycznia 1844 r. dwa komisariaty: żmigrodzki i wrocławski. W skład żmigrodzkiego we-szło 8 archiprezbiterów: Cerekwica, Milicz, Namysłów, Przychowa, Rychtal, Syców, Wołów i Żmigród, a w wrocławskiego weszło 9 archiprezbiteratów: Borów, Brzeg, Kąty Wrocławskie, Św. Maurycego, Św. Mikołaja, Oleśnica Śląska, Wiązów, Wrocław66. Pierwszym komisarzem żmigrodzkim został mia-nowany ks. Karol Siegert67, który w tym czasie pełnił również obowiązki pro-boszcza w Żmigrodzie, dziekana archiprezbiteratu żmigrodzkiego i powiatowe-go inspektora szkolnepowiatowe-go68. Komisarzem wrocławskim został Augustyn Baro de Plotho wikariusz kapituły katedralnej69, po nim urząd ten przejął kanonik Józef Neukirch70.

Odrodzenie w dziejach diecezji i śląskiego katolicyzmu nastąpiło dopie-ro z chwilą objęcia rządów w diecezji przez biskupa Melchiora Diepenbdopie-rocka (1845 - 1853) i kolejnych wstępujących na ten urząd ordynariuszy: Henryka Förstera (1853 - 1881) i Jerzego Koppa (1886 - 1914). Wszyscy oni byli dusz-pasterzami o wielkim stylu. Historyk śląskich dziejów H. Jedin scharakteryzo-wał biskupa Diepenbrocka, jako człowieka nowych czasów71. Tenże ordyna-riusz dokonał szerokiej reformy seminarium duchownego wydziału teologiczne-_________________________________________________________________

66 SchK 4(1844), s. 32; zob. też A. Weltzel, Geschichte des Ratiborer Archipresbyterats, Breslau 1885, s. 23.

67 Głównymi zadaniami biskupich komisarzy była kontrola działalności archiprezbiterów w archiprezbiteracie i w ich parafiach, wprowadzanie szczególnych zarządzeń ordynariatu, przesyłanie sprawozdań i opinii oraz wprowadzenie archiprezbiterów na urząd. (zob. Real -Handbuch 1929, s. 23; H. Laemmer, Instutionem des katholischem Kirchenrechts, Freiburg in Breisgau 1892, s. 266n). Komisariat nie był urzędem jednoosobowym. Pełnili również tutaj obowiązki dwaj duchowni asesorzy i jeden biegły w prawie świecki syndyk - radca prawny, albo notariusz. Takie skład osobowy potrzebny był do prowadzenia procesów. W każdym miesiącu komisarz zobowiązany był do przesyłania do konsystorza generalnego wikariatu sprawozdanie z działalności komisariatu. Liczba komisarzy wahała się od trzech w XVII wieku do kilkunastu w połowie XIX w. Podczas rządów ks. kard. A. Bertrama władza komi-sarzy rozciągała się na sprawy administracyjne i duszpasterskie. Oprócz uprawnień posia-danych dawniej, brali udział w synodach diecezjalnych, konferencjach archiprezbiterów, posiadali w granicach komisariatu delegowaną władzę rozgrzeszania z cenzur i udzielania dyspens (zob. J. Negwer, Die Verwaltungseinrichtungen der Breslauer Erzdiözese in

Ge-schichte und Gegenwart, Breslau 1935, s. 10, 33). W r. 1912 było 14 komisariatów (zob.

Handbuch 1912). 68 SchK 4(1844), s. 32. 69 Catalogus 1845, s. 15 i 27. 70 Handbuch 1855, s. 7.

go. Z wielką troską zabiegał o przywrócenie kościelnej dyscypliny, pogłębienie życia religijnego poprzez częste wizytacje, misje, rekolekcje, rozbudowę ko-ścielnych organizacji laikatu, poparcie działalności zakonów i rozwój prasy ka-tolickiej. Wielkim sukcesem okazało się ostateczne przezwyciężenie procesu kasaty katolickich parafii. W r. 1849 uporządkował sprawy patronackie w die-cezji, a rok później wydał szczegółowe przepisy o obsadzie beneficjów kościel-nych i nowy rytuał diecezjalny. W tym samym roku unormował iura stolae i za-szczepił w diecezji Stowarzyszenie św. Karola Boromeusza popierające rozwój i zakładanie bibliotek parafialnych72. Przy tak wielkiej aktywności tego biskupa nie dziwi nas fakt, że po dłuższej przerwie nie tylko zaprzestano likwidacji kato-lickich parafii w diecezji wrocławskiej, ale zaczęły powstawać nowe, jak np. w r. 1852 - Leśna73.

W wielkim stylu kontynuował trud nad usprawnieniem działalności dusz-pasterskiej i rozbudowy sieci parafialnych następca biskupa M. Diepenbrocka na stolicy biskupiej we Wrocławiu, biskup H. Förster. Zanim został wybrany na urząd biskupa – ordynariusza, pełnił w Legnicy funkcję wikariusza, a w l. 1828 - 1837 urząd proboszcza w Kamiennej Górze. Jego wielką zaletą było znako-mite przygotowane i z ogromnym porywem ducha wygłaszanie kazań, które do końca jego życia gromadziły rzesze wiernych w katedrze74. Nie szczędził sił i trudów w celu budowania nowych obiektów sakralnych, co zjednało mu przy-domek „budowniczego kościołów”. W kwestii obsadzania parafii wprowadził w r. 1867 nowe przepisy o egzaminach konkursowych. W r. 1864 nakazał pro-boszczom zająć się pisaniem dziejów parafii. Przyczynił się w r. 1873 do uregu-lowania spraw materialnych i wzajemnych stosunków między wikariuszami a proboszczami. Dla obsługi duszpasterskiej katolików w diasporze protestanc-kiej wprowadził stanowisko „wikariuszy powiatowych”. Wydatnie popierał roz-wój katolickich stowarzyszeń i bractw kościelnych. Podjęta przez biskupa H. Förstera akcję usprawnienia duszpasterstwa i rozbudowy sieci parafialnej została zahamowana przez Kulturkampf, kiedy to na mocy ustaw majowych do _____________________________________________________________________

72 Verordnungen des Fürstbischöflichen - General - Vikariat - Amtes zu Breslau (dalej

Verordnungen) 21(1850), s. 1; 131(1861), s. 1; Sammlung kirchlicher Verordnungen, Erlas-se und Bekanntmachungen für das Bisthum Breslau (dalej Sammlung), Breslau 1902, nr

359, s. 373; F.X. Seppelt, Geschichte des Bistums Breslau, s. 104n; J. Negwer, Die

Verwal-tungseinrichtungen..., s. 75 - 89.

73 F. X. Seppelt, Geschichte des Bistums Breslau, s. 84n i 191.

74 Zob. R. Huldbój, Problemy religijne i moralne katolików XIX wieku w przepowiadaniu

kaznodziejskim biskupa wrocławskiego Heinricha Förstera (1799 – 1881), Wrocław

r. 1881 - 117 placówek duszpasterskich było nieobsadzonych, a 239 990 kato-lików pozbawionych zostało opieki duszpasterskiej75. Jaki był stan diecezji wro-cławskiej z tego okresu czasu dowiadujemy się z relacji biskupa Roberta He-rzoga (1882 - 1886), która została wysłana do Rzymu w r. 1883. Według niej w diecezji wrocławskiej znajdowało się 813 parafii i 47 kapelanii, z czego 698 parafii i 28 kapelanii mieściło się w części pruskiej diecezji, 76 parafii i 19 kape-lanii było w części austriackiej, a 37 parafii w delegaturze berlińskiej. Warto tu wspomnieć, że obok tych 813 parafii było 215 kościołów „mater adjunctae”, które z powodu małej liczby wiernych lub słabego uposażenia zostały na stałe