Przełom lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych: Bułhakow „wielkim nieobecnym” publikacji drugoobiegowych nieobecnym” publikacji drugoobiegowych

Tragicznym rezultatem wciąż nawarstwiających się konfliktów władzy ze społeczeństwem³⁰ były strzały na Wybrzeżu w 1970 roku. Wraz z nadejściem rządów ekipy Edwarda Gierka nastąpiło w Polsce krótkotrwałe polepszenie sytuacji społeczno-ekonomicznej. Również w dziedzinie kultury sytuacja uległa nieznacznej poprawie. „Prasa wielokrotnie przypominała o zmianach, jakie zaszły w życiu społeczno-politycznym po 1970 r., ukazując nową formę demokratyzacji niosącą za sobą kolejne uprawnienia, ale poszerzającą również obowiązki obywatelskie.”³¹ Jednakże już w roku 1973 widoczne były pierwsze symptomy nadchodzącego kryzysu. W 1976 r., po ogłoszeniu przez władze drastycznej podwyżki cen podstawowych artykułów żywnościowych, dochodzi do kolejnego protestu społecznego. Protest ten różni się zasadniczo od wystąpień wcześniejszych, obejmując ostatecznie nie jedną grupę społeczną, tzn. robotników, lecz całe społeczeństwo.

Na przełomie lat 1976/1977 powstaje bowiem pierwsza w dziejach PRL zinstytucjonalizowana opozycja społeczno-polityczna. Przemysław Czapliński, próbując znaleźć odpowiedź na pytanie, dlaczego właśnie połowa lat siedemdziesiątych przyniosła zmiany niemożliwe w latach wcześniejszych, zwraca uwagę na jeden, niezmiernie istotny, czynnik, to znaczy zgłoszenie w 1975 roku poprawki do konstytucji, mającej ostatecznie przypieczętować całkowitą zależność Polski od ZSRR. „Posłowie z PZPR w gruncie rzeczy proklamowali nową formę państwowości – wasalną w stosunku do państwa sąsiedniego i autorytarną wobec własnych obywateli. Był to kres złudzeń, jakie w początkach lat siedemdziesiątych, w momencie dojścia do władzy Edwarda Gierka, mogła żywić polska

30 Konflikty te nawarstwiały się „od protestu intelektualistów w roku 1964, poprzez wojnę z Kościołem o List biskupów w 1965 r. i obchody milenijne w roku 1966, aż po antysemicką nagonkę oraz bunt intelektualistów i studentów na przełomie 1967 i 1968 r. Te wszystkie elementy sprawiły, że podwyżka cen w 1970 r. została odebrana jako cios zadany społeczeństwu przez ekipę Gomułki […]. Polityczny autorytet Gomułki w zasadzie zużył się już wcześniej, ale dopiero teraz, kiedy polała się krew, został ostatecznie zakwestionowany.

Nie ulega wątpliwości, że aparat od dawna chciał zmienić Gomułkę. Już w 1968 r. przewrót był przygotowany, a na wiecu w Sali Kongresowej partyjni aktywiści krzyczeli „Gierek! Gierek!” Od 1968 r. Gierek był żelaznym kandydatem na nowego I sekretarza, ale wydarzenia marcowe zatrzymały zmiany.” – J. Kuroń, J. Żakowski, PRL dla początkujących. Wrocław 1995, s. 136.

31 M. Mazur, op. cit., s. 72.

inteligencja, złudzeń na temat możliwości stopniowego liberalizowania ustroju, dostosowania metod uprawiania polityki do standardów demokratycznych, a także podporządkowania gospodarki kryteriom ekonomicznym.”³²

Utworzenie organizacji opozycyjnych, szczególnie zaś Komitetu Obrony Robotników, czy Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela, poważnie naruszyło układ sił pomiędzy władzą a społeczeństwem. Zmianie uległo również natężenie ideologicznego oddziaływania na literaturę i kulturę. Nie znaczy to jednak, że całkowicie wyzwoliły się one z dotychczasowej dominacji państwa. Jeśli chodzi o kwestie związane z ukazywaniem się poszczególnych tekstów na łamach prasy, duże znaczenie miało nadal nie tylko to, co ma zostać opublikowane, lecz również kto jest autorem danego materiału (w 1976 roku szczególnych konsultacji z GUKPPiW wymagały publikacje między innymi Witolda Dąbrowskiego, Andrzeja Drawicza czy Stanisława Barańczaka). Jednakże narodziny drugiego obiegu wydawniczego, znacząco wpływając na proces społecznej emancypacji, na nowo ukształtowały również społeczną sytuację komunikacyjną. Zmiana dotyczyła zarówno spectrum tematów poruszanych w dyskursie publicznym, jak i sposobów jego prowadzenia.

W czasopismach niezależnych pojawiały się więc nie tylko teksty dotyczące bieżących wydarzeń politycznych, lecz również szeroko pojmowane materiały rozrachunkowe. Ważne miejsce w owej dyskusji zajęły też powracające pytania o miejsce Polski w Europie Środkowo-Wschodniej, wzrosło również zainteresowanie sytuacją narodów, z którymi łączyła nas historia i kultura. W tendencjach tych wyraźnie widać odbicie potrzeb społeczeństwa, które wzajemnych kontaktów nie chciało sprowadzać wyłącznie do ich aspektu oficjalnego.

W roku 1977 ukazał się pierwszy numer jednego z najważniejszych pism literackich drugiego obiegu. „»Zapis« od początku był pismem pluralistycznym (i w sensie ideologicznym, i w sensie pokoleniowym), z samego założenia prowadzącym możliwie jawny, imienny dialog z całą twórczą literaturą. W miarę rozwoju powstawała w nim różnorodna publicystyka i krytyka, i co za tym idzie – swobodne dyskusje.”³³ Tutaj też w roku 1980 ukazał się tekst autorstwa Andrzeja Drawicza Bułhakow, czyli szkoła odmowy.³⁴

32 P. Czapliński, Dziedzictwo niezależności. Krótka historia komunikacyjnego podziemia, [w:] Ogólnopolska konferencja „Literatura drugiego obiegu w Polsce w latach 1976–1989”. Materiały konferencyjne pod red. L. Laskowskiego. Koszalin 2006, s. 6.

33 T. Drewnowski, op. cit., s. 450. Cenna wydaje się tutaj uwaga Moniki Wójciak, która stwierdza: „Warto podkreślić, iż jednym z jego założycieli był Wiktor Woroszylski, doskonale zorientowany w kulturze rosyjskiej;

stale związany z „Zapisem” pozostawał Andrzej Drawicz, którego szkice weryfikowały poglądy polskich czytelników na literacką Rosję.” – Przestrzenie wolności. Literatura rosyjska w Polsce po 1956 roku. Praca doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Anny Legeżyńskiej. Poznań 2006, s. 124.

34 Tekst zamieszczony został też w Pytaniach o Rosję tego samego autora, wydanych przez niezależne wydawnictwo „Krąg” w Warszawie w 1981 roku, przedrukowano go także w 1983 roku w niezależnym miesięczniku literackim „Kurs” (nr 2, ss. 1-12), a w 1988 roku wydano w zbiorze Spór o Rosję i inne szkice z lat

Tekst ten, w pełni odpowiadając koncepcji pisma, w którym się ukazał, stanowił nieskrępowany wywód na tematy związane z biografią Bułhakowa, ze szczególnym uwzględnieniem faktów niepożądanych w dyskursie oficjalnym (apolityczność pisarza, brak zainteresowań lewicowych, sceptyczny stosunek do rewolucji, epizod kaukaski…), czy ideową wymową Mistrza i Małgorzaty, którą Drawicz w oczywisty sposób wiązał z panującym ustrojem (powieść, według jego słów: „Unieważnia ten system całą sobą, tym co z ewangelicznych zasad wychodząc mówi, i bardziej jeszcze tym, o czym milczy.”³⁵). Autor artykułu, we właściwym sobie stylu podkreślał, że ideologia marksistowska straciła swój pierwotny sens, ulegając obecnie daleko posuniętej degradacji. Pisząc też, że Bułhakow miał często do czynienia:

„Z pozorami sensu nadawanymi nonsensowi i obłędem konwencji, tym silniej narzucanych, im mniej znaczących. Z rzekomością pewników, trwałością fantomów i ulotnością usiłowań. Z regułami sprzecznymi z najgłębszą treścią doświadczeń, ale uzasadnionymi przez wyższe konieczności.”³⁶

– niemal jawnie odnosił się do potocznych odczuć przeciętnego obywatela. Otwarcie piętnował także konformizm, „półakceptację” i „ćwierćprzyzwolenie”³⁷ na ówczesny kształt polskiej rzeczywistości, wzywając do przeciwstawienia się totalitaryzmowi.

W przeciwstawieniu tym widział bowiem szansę na zmiany.

W tym samym roku co „Zapis” ukazało się kolejne pismo literackie – „Puls”. Oba periodyki w odmienny sposób postrzegały zadania literatury, a co za tym idzie – inaczej widziały rolę jej odbiorcy.³⁸ Jednym z ważniejszych pism drugiego obiegu była też „Kultura

1976–1986. W 1989 r. materiał ów został wydrukowany pod tytułem Bulgakov or the school of nonconsent w anglojęzycznym „The Warsaw Voice” (nr 39, ss. 8-9).

35 A. Drawicz, Bułhakow, czyli…, op. cit., s. 83.

36 Ibidem, s. 81.

37 Ibidem, s. 84.

38 Czapliński pisze: „Dla »Zapisu« racją istnienia literatury w państwie reżimowym jest »mówienie prawdy« – przy domyślnym założeniu, że wszystkie prawdy prowadzą do jednej; dla »Pulsu« nadrzędne zadanie prozy to przedstawianie świata jako wielości, która nie posiada żadnego nadrzędnego sensu – porządek w akcie tworzenie [tworzenia – K. K.] »syntezy«, nada takiej prezentacji czytelnik. »Zapis«, przedstawiając czytelnikowi swoja [swoją – K. K.] prozę o przemocy państwa, chciał powołać odbiorcę na obywatela, obywatela – na świadka.

Literatura w koncepcji »Zapisu« miała przede wszystkim charakter propedeutyki obywatelskiej i światopoglądowej samoobrony; dzięki lekcji prawdy czytelnik mógł stać się krytycznym odbiorcą propagandowego kłamstwa i członkiem społeczeństwa zjednoczonego przeciw niesprawiedliwej władzy. »Puls«

chciał natomiast, aby czytelnik stał się samodzielnym konsumentem codziennej strawy – masowej informacji i masowej kultury. […]

Spór pomiędzy dwoma pismami był jednak czymś więcej niż tylko polemiką estetyczną. Stanowił, po pierwsze, dowód, że literatura była wówczas uznawana za ważny środek uczestnictwa w historii […]; po wtóre, dowodził zróżnicowania poglądów estetycznych, przeczących przekonaniu o zasadniczej jedności obiegu niezależnego; po trzecie, był przejawem pluralizmu, który wyłonił się w obiegu niezależnym jako rezultat samodzielnego dostępu do środków porozumienia.” – Dziedzictwo niezależności…, op. cit., ss. 19-20.

Niezależna”. Jej specyfiką pozostawała publicystyka, punktem odniesienia – raczej kwestie ideologiczno-polityczne, w mniejszym stopniu literackie. Jednakże również i tu można znaleźć nawiązania do Mistrza i Małgorzaty i samego Bułhakowa. Materiały odnoszące się do pisarza oraz jego najwybitniejszego dzieła ukazywały się także w innych pismach drugiego obiegu. Teksty te były bardzo nieliczne, co nasuwa wniosek, że Michaił Bułhakow był w Polsce raczej pisarzem obiegu oficjalnego. Nie znaczyło to jednakże, że jego twórczość i życiorys podlegały wyłącznie propagandowym manipulacjom i przekształceniom. Choć w przypadku wielu publikacji tak właśnie było, należy pamiętać, że istnienie pisarza i jego powieści na łamach czasopism PRL przyczyniło się w znaczący sposób do rozwoju wiedzy na jego temat, co nie pozostaje bez znaczenia także dla badań nad społeczną recepcją Mistrza i Małgorzaty w naszym kraju. Słuszna jest więc uwaga Moniki Wójciak, która wskazując na dualizm obiegów wydawniczych w Polsce podkreśla też fakt, że istniała między nimi sieć wzajemnych powiązań. Sytuacja ta, paradoksalnie, sprzyjała stymulacji życia kulturalnego, co nie pozwala na wysnuwanie kategorycznych wniosków, co do wartości publikacji oficjalnych:

„Polski »drugi obieg« w znacznym stopniu upolitycznił literaturę rosyjską. Niewątpliwie takie było zapotrzebowanie społeczne. Wybór z tejże literatury, komentarze do niej dodane, recenzje i uwagi wprowadzające świadczą o chęci ukazania Rosji w przeciwwadze politycznej, pokazania innego jej wymiaru, ale na poziomie dyskursu politycznego. Natomiast nie ulega wątpliwości, że wolność istniała także na zewnątrz »drugiego obiegu«. I można było ją znaleźć w utworach drukowanych oficjalnie.”³⁹

W przypadku Mistrza i Małgorzaty były to nie tylko teksty Drawicza czy Woroszylskiego, ale też wielu innych autorów, wywodzących się przede wszystkim ze środowisk literackich, teatralnych czy akademickich. Choć trudno jednoznacznie ocenić przyczyny niewielkiego zainteresowania wydawców drugoobiegowych Mistrzem i Małgorzatą, wydaje się, że właśnie czynnik polityczny miał tu znaczenie zasadnicze. Wskazuje na to treść materiałów oraz ich charakter. Nikła obecność Bułhakowa w źródłach niezależnych pozwala także wysnuć wniosek, że prasa oficjalna podejmowała mniej lub bardziej rzetelne próby prezentowania dorobku pisarza szerokiej publiczności, co nie zmienia faktu, że spuścizna ta w całym dwudziestoleciu była mocno uwikłana w bieżący kontekst społeczno-polityczny.

Paradoksalnie jednak twórczość Bułhakowa w prasie oficjalnej prezentowana była o wiele

39 M. Wójciak, op. cit., s. 160.

mniej jednostronnie niż działo się to w przypadku publikacji niezależnych, akcentujących przede wszystkim pisarską biografię i te jej aspekty, które w szczególny sposób uwydatniały zniewalające mechanizmy systemu totalitarnego. Tymczasem celowe unikanie odniesień polityczno-ideologicznych w obiegu oficjalnym pozwalało skupić większą uwagę na kwestiach artystycznych, estetycznych, a nawet warsztatowych. Nie znaczy to jednak, że życiorys Bułhakowa nie budził zainteresowania, czy też nie podlegał rozmaitym manipulacjom. Przeciwnie, mit pisarza stał się w omawianym okresie wygodnym i niezwykle użytecznym narzędziem propagandowym.⁴⁰ Jednakże ilość, jak również szersze spectrum problemów, obecnych przede wszystkim w materiałach prasowych tamtego czasu, stanowią o szczególnej wartości publikacji obiegu oficjalnego jako źródeł o charakterze historycznym, pozwalających prześledzić procesy przyjmowania powieści w Polsce. Problem ten podjęty został zresztą również tylko w obiegu oficjalnym, choć materiały poświęcone tej kwestii miały przede wszystkim charakter przyczynków.