Socjologia kultury

Złożony problem odbioru, podejmowany na gruncie badań socjologicznych, w szczególny sposób odnosi się do socjologii kultury. Jakkolwiek zarzuca się jej przede wszystkim brak skutecznych metod i technik badawczych, czy też brak możliwości dostosowania aparatu pojęciowego do zadań praktycznych, niektóre jej ustalenia przydatne są w realizacji jednego z głównych zadań pracy, jakim jest rozpatrzenie sposobów istnienia i wpływu Mistrza i Małgorzaty na kulturę konkretnego miejsca i czasu. Korzystna „okazuje się nie tyle jakaś formuła metodologiczna poznania i deponowania wiedzy na podstawie odrębnej tożsamości dyscyplin oraz interdyscyplinarności, ile reguła kontekstualizacji zagadnień, których repertuar aktualizuje nieustannie kultura.”³⁸ Chodzi tu zresztą zarówno

37 P. Abriszewska, Płynna tożsamość współczesnego literaturoznawstwa, czyli o immanentnej interdyscyplinarności i nie tylko, [w:] Granice dyscyplin-arne w humanistyce. Red. J. Kowalewski, W. Piasek, M. Śliwa. Olsztyn 2006, s. 170.

38 A. Hejmej, Muzyka w…, op. cit., s. 99.

o rolę dzieła Bułhakowa jako stymulatora życia artystycznego, jak również o wpływ książki na życie społeczne i kwestie aksjologiczne. Problematyka podejmowana przez socjologię kultury pozwala również rozpatrywać Mistrza i Małgorzatę w kategorii przekazu o charakterze masowym, co prowadzi do określonych ustaleń odnośnie specyfiki recepcji powieści w latach 1969-1989.

Omawiana dyscyplina skupia uwagę przede wszystkim na związkach i relacjach zachodzących pomiędzy jednostką, społeczeństwem i kulturą. W odniesieniu do problematyki związanej z tematem pracy, najbardziej przydatna okazała się orientacja strukturalistyczno-funkcjonalistyczna (w niektórych źródłach określana jako strukturalistyczno-funkcjonalna).

Podstawę funkcjonalizmu, który wiąże się z nazwiskami takich badaczy jak Talcott Parsons, Robert Merton, Niklas Luhmann czy Jeffrey Alexander, stanowi założenie, „iż kulturę i życie społeczne należy rozpatrywać jako zintegrowaną całość współzależnych elementów.”³⁹ Symptomatyczne dla funkcjonalizmu ujęcie całościowe pozwala na wyodrębnienie specyficznych cech strukturalnych dowolnych systemów, przez pryzmat których charakteryzowana jest rzeczywistość. Analizie podlegają więc nie zachowania jednostkowe, ale pewne kategorie faktów społecznych, takich jak role społeczne, wzorce kulturowe i instytucjonalne, normy czy zasady społecznej kontroli. Wszystkie te kwestie pozostawały nie bez wpływu na kierunek procesu recepcyjnego Mistrza i Małgorzaty, zostaną zatem poddane w pracy szeroko rozumianym czynnościom badawczym.

Z literatury przedmiotu wynika jednak, że kluczowe dla koncepcji funkcjonalnych pojęcie kultury stwarza w ogólnie pojętej socjologii kultury podstawową trudność definicyjną.

Poza próbami szczegółowego określenia, jakie elementy rzeczywistości wchodzą w zakres tej kategorii, mówi się tutaj między innymi o kulturze w szerokim, antropologicznym rozumieniu, jak i w rozumieniu wąskim, obejmującym przede wszystkim treści symboliczne.

W socjologii funkcjonują jednak i pojęcie kultury symbolicznej, i kultury w wąskim rozumieniu, nie są więc one tożsame. Zdaniem Stanisława Antoniego Czajki kryteria wyodrębnienia rzeczywistości, jaką te pojęcia obejmują są niejasne. Według Antoniny Kłoskowskiej kryterium takim jest kryterium semiotyczne. „Od rozstrzygnięcia, które z elementów rzeczywistości posiadają semiotyczny charakter, zależy zatem zarówno zakres pojęcia »kultura symboliczna«, jak również przedmiot badań socjologii kultury.”⁴⁰ Zwolennicy tego założenia odwołują się więc często do definicji sformułowanej przez badaczkę, która dzięki pojęciu kultury symbolicznej wyodrębnia spośród kultury rozumianej

39 B. Gramlewicz, M. Gramlewicz, Socjologia w zarysie. Katowice 2008, s. 23.

40 S. A. Czajka, Z problemów teorii i metodologii uczestnictwa w kulturze. Warszawa 1985, s. 19.

w sposób globalny zjawiska stanowiące bezpośredni przedmiot badań uprawianej przez nią dyscypliny, wiążąc je nierozerwalnie z aspektem komunikacyjnym. Stąd też podstawowymi przedmiotami zainteresowania socjologii kultury są tutaj twórca i proces tworzenia (nadawca), dzieło (przekaz) oraz odbiorca (odtwarzanie w świadomości społecznej).⁴¹ Dla Kłoskowskiej „»kultura jest to względnie zintegrowana całość obejmująca zachowania ludzi przebiegające według wspólnych dla zbiorowości społecznej wzorów wykształconych i przyswojonych w toku interakcji oraz zawierająca wytwory takich zachowań« […]. Autorka w swej definicji uwzględnia pewne systemowe aspekty kultury, podkreśla jej przejawianie się zarówno we wzorach zachowań, jak i w samych czynnościach oraz w wytworach tych czynności, wreszcie akcentuje fakt, iż tworzona jest ona w toku współoddziaływania ludzi na siebie.”⁴² Definicję Kłoskowskiej Marian Golka uznaje za wyczerpującą, podkreślając jednocześnie fakt, iż komunikowanie nie tylko odbywa się w „sieci związków społecznych”⁴³, ale wręcz ową sieć tworzy. Taki punkt widzenia został też przyjęty w dysertacji, co ma swoje konsekwencje zarówno w doborze źródeł, jak również w procedurach analitycznych.

W badaniach nad kulturą symboliczną zasadniczą kwestię stanowi problematyka pełnionych przez nią funkcji, tj. wpływu symboli i systemów symbolicznych zarówno na system społeczny, jak i na jednostkę. W obrębie tego problemu znajdują się zagadnienia wyboru, interpretacji i oddziaływania treści symbolicznych w konkretnym miejscu i czasie. Pytania tutaj stawiane mogą odnosić się także do skomplikowanej kwestii związanej z funkcjonowaniem książki Bułhakowa w obiegu społecznym.

Część badaczy utożsamia socjologię kultury z socjologią sztuki. W obrębie zainteresowań znajdują się tutaj między innymi takie zagadnienia jak: społeczna geneza sztuki, społeczna ewolucja sztuki, gatunki, rodzaje i formy artystyczne, badanie obecności życia społecznego w dziele sztuki, kwestie obiegu i obecności w życiu publicznym, refleksja nad recepcją oraz socjologia komunikacji artystycznej. Badania funkcji społecznych dzieł sztuki oraz refleksje nad niejednoznacznie definiowanym życiem artystycznym nierzadko rozpatrywane są oddzielnie.⁴⁴ Choć kwestie te dla tematyki pracy są bardzo istotne, z punktu widzenia całości jej problematyki przyjęcie takiego stanowiska byłoby niewystarczające.

Odbiór Mistrza i Małgorzaty w omawianym okresie był zjawiskiem na tyle złożonym, że perspektywa zawężająca je wyłącznie do wymienionych wyżej obszarów, nie pozwoliłaby na uchwycenie wielu istotnych cech procesu recepcyjnego powieści w naszym kraju.

41 Por. A. Kłoskowska, Socjologia kultury. Warszawa 1981, s. 295.

42 M. Golka, Socjologia kultury. Warszawa 2008, s. 35.

43 Ibidem, s. 44.

44 Por. ibidem, ss. 269-271.

Jednym z mocno wyodrębnionych przedmiotów socjologii kultury jest kwestia uczestnictwa w kulturze. W polskich badaniach po drugiej wojnie światowej takie ujęcie jest jednym z dominujących i ma przede wszystkim charakter empiryczny. W latach wcześniejszych refleksje naukowe dotyczyły głównie społecznego statusu sztuki, czytelnictwa czy kwestii związanych z publicznością literacką. Po 1956 badano przedsięwzięcia instytucjonalne w skali mikrospołecznej i życie kulturalne, które Jan Grad określa jako „uchwytne empirycznie przejawy partycypacji w kulturze”⁴⁵, przede wszystkim artystycznej. Grad, powołując się na opinię Janusza Engela stwierdza, że na zainteresowania badawcze socjologii kultury w Polsce dominujący wpływ miała polityka kulturalna PRL.

Według socjologów, leżące u jej podstaw „założenia aksjologiczno-estetyczne preferowały kulturę elitarną czyli tzw. kulturę wysokiego obiegu, wyznaczając ją jako cel aspiracji całego społeczeństwa.”⁴⁶ Właśnie tę kulturę upowszechniano w ramach prowadzonej przez państwo polityki kulturalnej i dlatego głównie tego typu uczestnictwo stało się punktem zainteresowań badawczych socjologii. Wydaje się jednak, że chodzi tutaj właściwie o cały system, który w terminologii Antoniny Kłoskowskiej nazywany był „drugim układem kultury” bądź też układem instytucjonalnym. Zdaniem Grada badaczka akcentuje fakt, że instytucje upowszechniają treści, które społeczeństwo uznaje za ważną i cenną spuściznę kultury narodowej i światowej. Podobnie tłumaczyć można również szeroką obecność Mistrza i Małgorzaty w mediach, choć jest to oczywiście tylko jedna z przyczyn popularności książki, a całokształt tej problematyki jest o wiele bardziej złożony. Nie ulega jednak wątpliwości, że funkcjonowanie powieści w ramach układu instytucjonalnego determinuje dwa równoległe sposoby jej odbioru.

Problemy związane z badaniem uczestnictwa w kulturze (rozumianego też często jako aktywność kulturalna i definiowanego w sposób niejednoznaczny) wiążą się również z aspektem komunikacyjnym. Według Antoniny Kłoskowskiej kwestia uczestnictwa dotyczy z reguły „zagadnień, kto przekazuje komu jakie treści i jaki wpływ wywierają przyjęte treści na odbiorcę […]”⁴⁷, a więc pytań wchodzących w zakres wielu pokrewnych socjologii kultury dyscyplin humanistycznych. Anna Matuchniak-Krasuska stwierdza natomiast, że badania te koncentrują się przede wszystkim na „artyście i procesie tworzenia, dziele sztuki i jego recepcji, kategoriach odbiorców i społecznych, instytucjonalnych ramach sztuki.”⁴⁸ Kwestia

45 J. Grad, Badania uczestnictwa w kulturze artystycznej w polskiej socjologii kultury. Poznań 1997, s. 9.

46 Ibidem, s. 10.

47 A. Kłoskowska, Społeczne ramy kultury. Monografia socjologiczna. Warszawa 1972, s. 129.

48 A. Matuchniak-Krasuska, Problematyka komunikowania w socjologii sztuki. „Przegląd Socjologiczny” 1981, t. XXXIII, s. 236.

uczestnictwa w kulturze stanowi punkt wyjścia dla zdefiniowania podstawowego dla pracy zagadnienia recepcji. Najistotniejszy wydaje się tutaj – zaznaczony w stanowisku obu badaczek – instytucjonalny aspekt uczestnictwa w kulturze, co prowadzić musi do refleksji nad zagadnieniem przekazywania i upowszechniania treści kultury przez szeroko rozumiane środowiska profesjonalistów. Kwestie te znajdowały się w polu zainteresowań takich badaczy jak Jerzy Kmita, Antonina Kłoskowska, Andrzej Tyszka, Zbigniew Bokszański, Bogusław Sułkowski i in., choć także i tu widać spore rozbieżności w zakresie stosowanych rozwiązań teoretycznych i praktycznych. I tak Antonina Kłoskowska stwierdza, że recepcja znawców stanowi pewien wzorzec dla odbioru potocznego, wywierając nań określony wpływ. Taki cel (badanie potocznego odbioru przy wykorzystaniu opinii znawców) stawia sobie też Kazimierz Kowalewicz. Jerzy Kmita zauważa, że w socjologicznych badaniach nad uczestnictwem w społecznych praktykach artystycznych należy odwoływać się do artystyczno-estetycznej świadomości warstwy znawców, Jan Grad postrzega tę kwestię w kategoriach nakazu także natury metodologicznej. Proponuje, by socjolog badał wizję świata, jaką zawiera dzieło sztuki. Z kolei Anna Matuchniak-Krasuska mówi o dwóch paradygmatach odbioru, które są całkowicie odrębne, Zbigniew Bokszański zaś, wskazując na dwie odmienne orientacje badawcze, akcentuje kwestię adekwatności odbioru potocznego w stosunku do odbioru szeroko pojętego środowiska literackiego jako swego rodzaju recepcyjnego wzorca. Postuluje jednak, odwołując się do zdania Kazimierza Kowalewicza, że nie należy zestawiać odbioru potocznego z profesjonalnym, ale trzeba „zrozumieć je na tle całościowo pojmowanego swoistego systemu determinacji określających odbiór. Całościowa analiza wymaga uwzględnienia modelu kultury, zrekonstruowania modelu świata […].”⁴⁹

Z zaprezentowanych wyżej stanowisk wynika, że w refleksji związanej z odbiorem sztuki z punktu widzenia socjologii kultury obecne są przynajmniej dwa kierunki inspiracji.

Pierwszy z nich można umownie, aczkolwiek nie do końca precyzyjnie, nazwać źródłem

„teoretycznoliterackim”, związanym z dorobkiem Ingardena, Umberto Eco, szkoły konstanckiej czy polskiej szkoły komunikacji literackiej. Kwestia ta sprowadza się przede wszystkim do odwoływania się do podstawowych terminów, jakimi operowali wymienieni badacze, jak na przykład konkretyzacja, miejsca niedookreślenia, dzieło otwarte, horyzont oczekiwań czy style odbioru. Teorie odbioru, które w rozmaity sposób akcentowały nadrzędną rolę podmiotu recypującego, w niejako naturalny sposób prowadzą do rozpatrywania Mistrza i Małgorzaty w szeroko pojętym kontekście socjologicznym. Praktyki

49 Z. Bokszański, Recepcja kultury symbolicznej a praktyka interakcyjna odbiorcy. „Przegląd Socjologiczny”

1981, t. XXXIII, s. 15.

badawcze związane z wykorzystywaniem określonych pojęć bywały jednak często krytykowane przez grupę drugą – socjologów skupiających uwagę przede wszystkim na społecznych funkcjach kultury artystycznej. Jeśli chodzi o kwestie poruszane w pracy, najlepsze efekty poznawcze dało połączenie różnorakich elementów wymienionych ujęć.

Przejście od teorii odbioru do socjologii odbioru stwarza rozległe możliwości w zakresie analizy specyficznych warunków, w jakich funkcjonowała książka Bułhakowa pomiędzy rokiem 1969 a 1989. Choć założenie, że odbiór dzieła przez warstwę znawców jest odbiorem wzorcowym w przypadku Mistrza i Małgorzaty nie znajduje potwierdzenia, nie sposób zaprzeczyć, że wywierał on wpływ na całokształt procesu recepcyjnego. Najbliższe stanowisku przyjętemu w rozprawie są opinie odwołujące się do określonego modelu rzeczywistości i kultury i skupiające się na wynikających z tego faktu konsekwencjach tak dla odbiorcy profesjonalnego, jak i potocznego.

Jednym z najważniejszych pól zainteresowań socjologii kultury jest typologia kultury symbolicznej, ze szczególnym uwzględnieniem kultury masowej. Z szeregu problemów z nią związanych w rozprawie zostanie wyodrębnione przede wszystkim zagadnienie komunikowania masowego w relacji do szeroko pojętego systemu społecznego. Głównym zadaniem jest przeanalizowanie metod i skutków regulowania przez instytucje państwowe działalności środków tego rodzaju. Narzędzi do przeprowadzenia operacji badawczych w tym zakresie dostarcza „analiza problematyki socjologicznej badań nad środkami komunikowania masowego” ⁵⁰ Tomasza Gobana-Klasa. W swoich rozważaniach Klas bierze pod uwagę nie tylko ogólne czynniki polityczne, ekonomiczne i społeczne, ale stara się pokazać, w jaki sposób środki masowego przekazu wspierają zadania instytucji mogących wywierać bezpośredni wpływ na wynik procesów komunikacyjnych. Kwestie te dotykają między innymi problemu instytucjonalizacji komunikowania, w tym „zasad działania komunikatora masowego”⁵¹, obejmujących przede wszystkim selekcję treści przekazu pod kątem ideologicznym. Zawartość przekazu medialnego łączy Goban-Klas z bardzo istotnym dla problematyki rozprawy zagadnieniem wartości społecznych, rozpatrując je w czterech aspektach. Pierwsza perspektywa dotyczy tego, jakie treści przedstawia się w prasie, jak często i w jakich proporcjach. Duga wiąże się z nadawaniem ważności poszczególnym wątkom, tematom i postaciom. Trzecia odwołuje się do ogólnej tendencji w przedstawianiu konkretnych problemów i postaci. Ostatnia perspektywa jest w ujęciu Klasa syntezą pozostałych i wiąże się z proponowanymi wzorami i modelami. Badacz zadaje również

50 Por. T. Goban-Klas, Komunikowanie masowe. Zarys problematyki socjologicznej. Kraków 1978, s. 305.

51 Por. ibidem, s. 197.

pytanie o oddziaływanie środków komunikowania masowego, o jego funkcje i rezultaty.

Wszystkie te kwestie pozwalają rozpatrywać zinstytucjonalizowany przekaz masowy jako jeden z głównych czynników kształtujących proces recepcyjny Mistrza i Małgorzaty w Polsce.