2.2. Specyfika i zakres ochrony…
Życie ludzkie jest w swej istocie bezcenne, a tym samym ubezpieczenia osobowe (w szczególności na życie oraz NNW) nie mają określonej ustawowo górnej granicy odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń oraz limitu liczby oferowanych produktów dla jednego klienta. Oznacza to, że jeden ubezpieczony może posiadać dowolną liczbę ubezpieczeń na życie o nieograniczonych ustawowo wysokościach sum ubezpieczenia. Przeciwieństwem w tym zakresie są ubezpieczenia majątkowe, w których odszkodowanie, nawet jeśli jest wypłacane z kilku umów ubezpieczenia zawartych w różnych zakładach ubezpieczeń, nie może przekroczyć łącznie wysokości poniesionej szkody. Ponadto obowiązkowe ubezpieczenia majątkowe mają ustawowo określoną górną granicę odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń.
100 Ibidem, s. 15.
101 Ibidem, s. 15–16.
102 Ibidem, s. 13.
103 Aktuariusz (łac. actuarius) to tzw. „matematyk ubezpieczeniowy” – osoba posiadająca licencję aktuarialną, która upoważnia ją do wykonywania funkcji aktuarialnych w zakładach ubezpieczeń.
Do funkcji aktuarialnych należy m.in. tworzenie nowych produktów ubezpieczeniowych, kalkulacja składek ubezpieczeniowych, wycena rezerw techniczno-ubezpieczeniowych na potrzeby rachunkowości oraz na potrzeby wypłacalności.
2.2. Specyfika i zakres ochrony…
59 Niektóre z nowoczesnych produktów ubezpieczeń na życie nie tylko pełnią funkcję ochronną, oferując świadczenie na wypadek śmierci lub innych dodatko-wych rodzajów ryzyka, ale czasami pełnią także rolę oszczędnościową, oferując komponent inwestycyjny w celu równoległego zapewnienia ochrony i wsparcia potrzeb finansowych.
Ubezpieczenia na życie, według ustawy o działalności ubezpieczeniowej, należą do ubezpieczeń dobrowolnych104, w których zasady regulowane są przez zakłady ubezpieczeń (a nie odgórnie przez ustawodawcę, tak jak ma to miejsce w ubezpie-czeniach obowiązkowych) oraz do grupy tzw. ubezpieczeń lądowych105, których wytyczne reguluje kodeks cywilny (k.c.). W umowie ubezpieczenia (umowie cywilnoprawnej i ściśle zdefiniowanym kontrakcie) zakład ubezpieczeń (ubez-pieczyciel) zobowiązuje się udzielić ochrony i w razie wystąpienia określonego w umowie zdarzenia losowego spełnić pewne warunki, czyli wypłacić określone świadczenie (benefit, tzw. suma ubezpieczenia – sum insured). Ubezpieczający natomiast zobowiązuje się zapłacić określoną w umowie opłatę za udzieloną ochronę (składkę ubezpieczeniową)106. Wyraźnie widać, że występują tu dwie strony umowy: ubezpieczający (policyholder) oraz ubezpieczyciel (czyli zakład ubezpieczeń, insurer), a także ubezpieczony oraz osoba uposażona. W tym miejscu warto uporządkować terminologię:
• ubezpieczający – osoba, która zawiera umowę z zakładem ubezpieczeń i zobowiązuje się opłacać w terminie składki ubezpieczeniowe za udzieloną ochronę;
• ubezpieczony – osoba, której życie lub zdrowie jest przedmiotem ubez-pieczenia;
• uposażony – osoba fizyczna lub podmiot gospodarczy uprawniony do uzyskania świadczenia pieniężnego (beneficjent). Zgodnie z ustawą ubez-pieczeniową ubezpieczony wskazuje uposażonego (nie można zawrzeć ubezpieczenia na życie bez zgody pełnoletniego ubezpieczonego). Jeżeli
104 Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (Dz. U. z 2018 r., poz. 999, 1000, 1669, 2215, 2243), art. 15 par 2.
105 Ubezpieczenia można podzielić wg ustanawiających je norm prawnych na ubezpieczenia lądowe (przepisy reguluje kodeks cywilny) i morskie (przepisy reguluje kodeks morski). Por. T. Bednarczyk, Instytucja ubezpieczenia [w:] Ubezpieczenia, red. W. Ronka-Chmielowiec, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2016, s. 44.
106 Składka najczęściej powinna być zapłacona z chwilą zawarcia umowy ubezpieczenia. Por. I. Kwie-cień, Umowa i stosunek ubezpieczenia [w:] Ubezpieczenia, red. W. Ronka-Chmielowiec, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2016, s. 53–74.
2. Produkty ubezpieczeń na życie
60
ubezpieczony nie wskazał uposażonych lub wskazani uposażeni nie żyją, lub nie istnieją, to zgodnie z kodeksem cywilnym, świadczenie przysługuje ustawowym spadkobiercom.
Wysokość odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń w ubezpieczeniach życio-wych nazywa się sumą ubezpieczenia107. Wysokość wypłacanych środków finansowych w razie wystąpienia zdarzenia losowego objętego ochroną ubez-pieczeniową (tzw. wypadku ubezpieczeniowego) nazywa się świadczeniem108. Może być ono wypłacane jednorazowo (ubezpieczenia życiowe) lub w formie ciągu płatności – renty okresowej (finansowej lub życiowej).
Przedmiotem ubezpieczenia w umowie podstawowej jest życie ubezpieczo-nego109, które może być utracone w wyniku zaistnienia w przyszłości zdarzenia losowego, określonego w umowie ubezpieczenia. Zdarzenie objęte ochroną nie może wystąpić przed zawarciem umowy ubezpieczenia (np. nie można ubezpie-czyć osoby nieżyjącej110). Prawa i obowiązki wynikające z umowy ubezpieczenia zawarte są w ogólnych warunkach ubezpieczenia (skrót: o.w.u.), które zakłady ubezpieczeń mają obowiązek definiować w sposób jednoznaczny i zrozumiały dla klientów111. Wszelkie niejasności wynikające z umowy ubezpieczenia i o.w.u.
interpretuje się na korzyść ubezpieczonych112. Ogólne warunki ubezpieczenia muszą być przygotowane zgodnie z istniejącymi wymogami prawnymi113 i nie mogą być sprzeczne z kodeksem cywilnym (ius cogens). W przeciwnym wypadku z mocy prawa są nieważne. Ich minimalny, podstawowy zakres został określony w ustawie o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej114, są to m.in.:
rodzaj i przedmiot ubezpieczenia, prawa i obowiązki stron umowy, zakres odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń, sposób ustalenia i opłacania składki, ograniczenia i wyłączenia odpowiedzialności.
107 W ubezpieczeniach odpowiedzialności cywilnej lub ubezpieczeniach obowiązkowych suma ubezpieczenia nazywana jest sumą gwarancyjną, co zostało opisane w rozdziale 3.
108 Art. 805 par. 2 ust. 2. k.c.
109 W umowie dodatkowej przedmiotem ubezpieczenia może być zdrowie ubezpieczonego.
110 Art. 806 par. 1–2 k.c.
111 Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (Dz. U. z 2018 r., poz. 999, 1000, 1669, 2215, 2243), art. 15 par. 5; por. OWU produktów ubezpieczeniowych, np.: PZU, https://www.pzu.pl/; Ergo Hestia, https://www.ergohestia.pl/; Signal Iduna Życie S.A., https://app.
signal-iduna.pl.
112 Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (Dz. U. z 2018 r., poz. 999, 1000, 1669, 2215, 2243), art. 15 par. 6.
113 Art. 807 k.c.
114 Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (Dz. U. z 2018 r., poz. 999, 1000, 1669, 2215, 2243), art. 16–17.
2.2. Specyfika i zakres ochrony…
61 W celu zawarcia umowy ubezpieczenia na życie należy wypełnić wniosek ubezpieczeniowy, czyli kwestionariusz (formularz oferty ubezpieczeniowej) zawierający pytania o istotne okoliczności niezbędne do właściwej oceny ryzyka i zawarcia umowy ubezpieczenia. Wniosek należy wypełnić zgodnie z prawdą, w przeciwnym wypadku (np. zatajenia poważnego zachorowania) ubezpieczyciel wolny jest od odpowiedzialności, o ile nie upłynęły trzy lata od zawarcia umowy ubezpieczenia na życie lub zakład ubezpieczeń nie skrócił tego okresu. Jeżeli ubezpieczający pominął pewne pytania we wniosku, a ubezpieczyciel zawarł z nim umowę ubezpieczenia, to pominięte okoliczności uważa się za nieważne i nie mogą być podstawą do wyłączenia odpowiedzialności ubezpieczyciela115. Jeżeli umowa ubezpieczenia wymaga, aby w trakcie obowiązywania ochrony zgłaszać do zakładu ubezpieczeń określone zmiany warunków ubezpieczenia, to należy to uczynić niezwłocznie. Przepisu tego nie stosuje się do ubezpieczeń na życie116 (grupa 1 działu I załącznika do ustawy o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej), gdyż w takich przypadkach zmienia się prawdopodobieństwo zdarzeń i zakład ubezpieczeń może żądać zmiany wysokości składki117. Jednakże, czy oznacza to, że w przypadku poważnego zachorowania ubezpieczony jest zobligowany do zgłoszenia tej informacji do zakładu ubezpieczeń? Czy zakład ubezpieczeń może tym samym żądać od ubezpieczonego, aby informował go o poważnym zachorowaniu? Zakłady ubezpieczeń określają w o.w.u., że ubezpieczony jest zobowiązany do bieżącego informowania o zmianie stanu zdrowia, czyli zwiększeniu ryzyka związanego z poważnym zachorowaniem, zmianą pracy, wyjazdem zagranicznym itp. O ile treść o.w.u zawiera takie postanowienia, niedokonanie obowiązku informacyjnego może spowodować zakończenie umowy dodatkowej118.
W treści umowy ubezpieczeń działu I obligatoryjnie należy zdefiniować m.in. poszczególne świadczenia oraz podać wysokość składek i poszczególnych świadczeń119. W ubezpieczeniach na życie związanych z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym oraz w ubezpieczeniach na życie, w których świadczenie zakładu ubezpieczeń jest ustalane w oparciu o określone indeksy lub inne wartości
115 Art. 815 par. 1–3 k.c.
116 Art. 815 par. 2 k.c.
117 Art. 816 k.c.
118 E. Stroiński, Ubezpieczenia na życie – teoria i praktyka…, s. 223.
119 Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (Dz. U. z 2018 r., poz. 999, 1000, 1669, 2215, 2243), art. 20 par. 1 ust. 1–3.
2. Produkty ubezpieczeń na życie
62
bazowe (grupa 3 działu I), należy podać m.in.: wykaz przysługujących świadczeń, wykaz oferowanych funduszy kapitałowych, regulamin lokowania środków w funduszach, zasady i terminy określenia wysokości jednostek uczestnictwa w funduszach kapitałowych oraz wszelkich opłat pobieranych przez fundusz i zakład ubezpieczeń, a także zasady alokacji składek w jednostki uczestnictwa funduszy120. Ustawa ubezpieczeniowa obliguje zakłady ubezpieczeń do wskazania miejsca ujawnienia sprawozdania o wypłacalności i kondycji finansowej zakładu ubezpieczeń121, aby klienci mogli ocenić kondycję finansową ubezpieczyciela.
Treść każdej umowy ubezpieczenia (w tym ubezpieczeń na życie) oraz nie-jednoznacznie zdefiniowane o.w.u., jak już wspomniano, interpretowane są na korzyść klienta122. Zakład ubezpieczeń zobligowany jest ustawowo123 potwierdzić zawarcie umowy ubezpieczenia w formie wystawienia odpowiedniego dokumentu, który może nazwać polisą (od włoskiego terminu z XIV w. polizza oznaczającego pokwitowanie124), certyfikatem ubezpieczeniowym lub jeszcze inaczej. Umowę ubezpieczenia uważa się za zawartą z chwilą dostarczenia ubezpieczającemu wcześniej wspomnianego dokumentu ubezpieczenia.
Ubezpieczający ma prawo do wypowiedzenia (rozwiązania) umowy ubez-pieczenia na życie w dowolnej chwili, zgodnie z terminem ustalonym w o.w.u.
(okresem wypowiedzenia), który najczęściej wynosi 30 dni. Zakład ubezpieczeń z kolei ma prawo do rozwiązania umowy ubezpieczenia na życie, jeżeli ubez-pieczający nie opłacił składki ubezpieczeniowej w całości lub jej raty, pomimo otrzymania informacji o braku wpłaty (tzw. ponaglenia do opłacenia składki) i wezwania do zapłaty w wyznaczonym nowym terminie.
Ubezpieczający ma prawo do odstąpienia ze skutkiem natychmiastowym125 od umowy ubezpieczenia na życie, która została zawarta na okres dłuższy niż 6 miesięcy: w ciągu 30 dni jeżeli jest osobą fizyczną i 7 dni o ile jest osobą
120 Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (Dz. U. z 2018 r., poz. 999, 1000, 1669, 2215, 2243), art. 22 par. 2 oraz art. 23 par. 1.
121 Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (Dz. U. z 2018 r., poz. 999, 1000, 1669, 2215, 2243), art. 20 par. 6.
122 Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (Dz. U. z 2018 r., poz. 999, 1000, 1669, 2215, 2243), art. 15 ust. 5.
123 Art. 809 par. 1 k.c.
124 Polska Izba Ubezpieczeń, Historia ubezpieczeń, https://piu.org.pl/public/upload/ibrowser/
historia_ubezpieczen_-_na_swiecie_i_w_polsce.pdf [dostęp 11.09.2019].
125 Odstąpienie od umowy ubezpieczenia to ustanie ochrony ubezpieczeniowej ze skutkiem natychmiastowym.
2.2. Specyfika i zakres ochrony…
63 prawną126, licząc od dnia zawarcia umowy ubezpieczenia. Dodatkowo, według ustawy o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej, ubezpieczony ma prawo do odstąpienia od umowy ubezpieczenia w terminie 60 dni od dnia otrzymania po raz pierwszy rocznej informacji o zmianie dotyczącej sumy ubezpieczenia127. W ubezpieczeniach na życie w grupie 3 oraz w umowach ubezpieczenia na życie lub dożycie, w których świadczenia mogą się zmieniać w czasie ochrony (tzn. mogą być korygowane o pewne wskaźniki), wymieniony wyżej okres także jest obowiązujący. W innych przypadkach można odstąpić od umowy tylko w warunkach określonych w ustawie. Odstąpienie od umowy ubezpieczenia nie zwalnia ubezpieczającego z opłacenia składki ubezpieczenia z tytułu udzielanej ochrony ubezpieczeniowej128. Roszczenia z tytułu umów ubezpieczenia na życie przedawniają się z upływem 3 lat od dnia zajścia zdarzenia losowego powodującego szkodę ubezpieczeniową129, a w przypadku roszczeń stwierdzonych prawomocnym orzeczeniem sądu lub innego uprawnionego organu (w tym ugodą zawartą przed sądem) z upływem 10 lat. Wyjątkiem są roszczenia okresowe, które przedawniają się z upływem 3 lat.
Jak wskazano wcześniej, wartość ludzkiego życia nie ma swojej ceny i z tego względu można mieć więcej niż jedną umowę ubezpieczenia. Odmienna sytuacja występuje w ubezpieczeniach majątkowych, gdzie górną granicą odpowiedzialno-ści jest wartość przedmiotu ubezpieczenia. Czasami agenci proponują klientom z dużą awersją do ryzyka, zawarcie kilku umów na niższe sumy ubezpieczenia.
Dzięki temu, w sytuacji ewentualnego kryzysu w finansach osobistych, nie będą musieli rezygnować ze wszystkich zawartych umów.
126 Art. 812 par. 4 k.c. oraz Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (Dz. U. z 2018 r., poz. 999, 1000, 1669, 2215, 2243), art. 441.
127 Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (Dz. U. z 2018 r., poz. 999, 1000, 1669, 2215, 2243), art. 26 ust. 1.
128 M. Orlicki, J. Pokrzywniak, Umowa ubezpieczenia. Komentarz do nowelizacji kodeksu cywilnego, Wydawnictwo Wolters Kluwer, Warszawa 2008.
129 Art. 819 par. 1 k.c.
2. Produkty ubezpieczeń na życie
64