Ubezpieczenia rentowe

Ubezpieczenia rentowe są bardzo interesującą, ale ciągle niedocenianą i mało popularną grupą produktów na polskim rynku. Choć ich nazwa głównie kojarzy się z rentą jako serią płatności, której specyfika i rodzaje zostały omówione szczegółowo nieco dalej, to również powinna być kojarzona z oszczędno-ściowym czyli rentierskim charakterem, związanym z akumulacją kapitału i zabezpieczeniem finansowym. W praktyce tego typu zadania realizowane są przez wiele instytucji finansowych, np. banki, fundusze inwestycyjne, fundusze

188 Ustawa określa, że należy wykupić ubezpieczenie następstw nieszczęśliwych wypadków oraz ubezpieczenie kosztów leczenia.

189 A. Janikowski, Ubezpieczenia, Wydawnictwo Uczelniane Uniwersytetu Technologiczno--Przyrodniczego w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2015, s. 93. W publikacji przedstawiono różne definicje kosztów leczenia w wybranych zakładach ubezpieczeń.

190 Komisja Nadzoru Finansowego, Bilans dla celów wypłacalności zakładów ubezpieczeń oraz Wskaźniki wypłacalności w skali sektora oraz struktura wymogu SCR [w:] Rocznik rynku ubezpieczeń.

Zagregowane dane dla celów wypłacalności II krajowych zakładów ubezpieczeń, Warszawa 2018.

2.4. Rodzaje ubezpieczeń na życie i dożycie

89 emerytalne itp. W przypadku ubezpieczeń rentowych realizację tych zadań przejmują zakłady ubezpieczeń.

Ubezpieczenia rentowe mają zatem charakter oszczędnościowy, sprowadzający się do ochrony finansowej po osiągnięciu przez ubezpieczonego określonego w umowie wieku. Najczęściej jest to osiągnięcie wieku emerytalnego i zabezpie-czenie na starość, chociaż ubezpiei zabezpie-czenie może obejmować również inne okresy w życiu, na przykład takie, w których pojawiają się większe potrzeby finansowe.

Ryzykiem podstawowym omawianej klasy produktów jest tym samym dożycie, a nie klasyczna ochrona na wypadek śmierci, w której beneficjentami są osoby trzecie. Głównym beneficjentem jest w tym wypadku zazwyczaj sam ubezpie-czony, który otrzymuje świadczenie po dożyciu określonego w umowie wieku.

Natomiast w przypadku jego śmierci wypłata świadczenia w formie renty życiowej zostaje wstrzymana, a pozostała część kapitału, której wysokość uzależniona jest od warunków zawartej umowy, może być wypłacona wskazanym przez ubezpieczonego osobom uposażonym¹⁹¹. Z punktu widzenia ubezpieczyciela, rzeczywiste ryzyko związane z tym produktem materializuje się w momencie dożycia przez ubezpieczonego określonego wieku i rozpoczęcia wypłaty świad-czeń w formie renty. W szczególności dotyczy to rent życiowych wypłacanych dożywotnio, w których dłuższe niż zakładano pierwotnie życie ubezpieczonego oznacza dłuższy okres płatności renty, co z kolei przekłada się na systematyczny wzrost ryzyka zakładu ubezpieczeń.

Historycznie rzec ujmując, w ustawie z 1990 r. regulującej rynek ubezpieczeń, dział I ubezpieczeń podzielono na trzy grupy, w których ubezpieczenia rentowe nie występowały jako oddzielna kategoria¹⁹². Dopiero w ustawie o działalności ubezpieczeniowej z 2003 r. dodano dwie nowe grupy ryzyka: ubezpieczenia rentowe oraz ubezpieczenia wypadkowe i chorobowe, jeżeli są uzupełnieniem ubezpieczeń wymienionych w grupach 1–4¹⁹³.

Renta (annuity) to natomiast pewien ciąg płatności, następujących po sobie w równych odstępach czasu¹⁹⁴. Renta pewna tzw. renta gwarantowana (annuity--certain) to renta finansowa, która nie zależy od życia ludzkiego i w której liczba

191 E. Stroiński, Ubezpieczenia na życie – teoria i praktyka…, s. 209–210.

192 Ustawa z dnia 28 lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz. U. Nr 59, poz. 344), załącznik.

193 Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz. U. Nr 124, poz. 1151), załącznik.

194 Por. rozdział 4.6.

2. Produkty ubezpieczeń na życie

90

płatności zazwyczaj jest ustalona z góry¹⁹⁵. Oferują ją różne instytucje finansowe (np. banki). Inny rodzaj renty – renta życiowa (life annuity) zależy od życia ludzkiego (tj. prawdopodobieństwa przeżycia osoby w wieku x) i jest płacona, jeśli osoba ubezpieczona żyje¹⁹⁶. Renty mogą być płacone z góry (na początku, annuity due) lub z dołu (na końcu, immediate annuity) każdego okresu płatności.

Przykładem renty życiowej jest oszczędzanie przez osobę pracującą na emeryturę w pewnym funduszu emerytalnym. Fundusz emerytalny ma określoną liczbę członków. Załóżmy, że osoba w wieku x lat (np. 23 lat) rozpoczyna oszczędzać w taki sposób, że wpłaca środki finansowe o stałej wysokości R (np. 100 PLN) na koniec (lub początek) każdego miesiąca przez n lat (np. 42 lata) aż do wieku emerytalnego. W momencie przejścia na emeryturę oszczędzający w wieku x+n lat (np. 23 + 42 = 65) będzie miał fundusz kapitałowy, który będzie iloczynem wielkości raty R i aktuarialnej wartości końcowej renty życiowej płatnej na koniec (lub początek) każdego miesiąca przez n lat przemnożonej przez 12¹⁹⁷. Zaoszczędzony kapitał finansowy w funduszu emerytalnym oszczędzający będzie mógł wypłacić jednorazowo lub w formie renty życiowej (dożywotniej lub czasowej, na przykład przez 15 lat). W przypadku wypłaty w formie renty zakłada się, że kapitał końcowy wpłat (wpłacanej do funduszu renty życiowej w wysokości R) jest równy wartości bieżącej wypłat (wypłacanej z funduszu renty życiowej). Stąd można wyznaczyć wielkość raty wypłacanej.

Ubezpieczenia rentowe (annuity insurance) to ubezpieczenia, które dotyczą rent życiowych (life annuity) zależnych od życia ludzkiego. Ich cechą charak-terystyczną jest realizowana przez zakład ubezpieczeń wypłata świadczeń pieniężnych, najczęściej w formie renty, o ile ubezpieczony żyje¹⁹⁸. Ubezpieczenia te są ubezpieczeniami dobrowolnymi i długoterminowymi, głównie o charakterze oszczędnościowym¹⁹⁹.

195 Renta pewna nazywana jest gwarantowaną, gdyż płatności są w niej gwarantowane bez względu na to, czy żyje ubezpieczony.

196 Por. rozdział 4.7.

197 Mnożenie przez 12 wynika z faktu, że płatności odbywają się miesięcznie. W przykładzie założono, że nie występują dodatkowe opłaty (np. zarządzaniem funduszem).

198 W przypadku klasycznego odroczonego ubezpieczenia rentowego, gdzie ubezpieczony oszczędza kapitał przez pewien okres (np. do wieku emerytalnego), może wystąpić wypłata świadczenia jednorazowa lub w formie renty życiowej po dożyciu okresu odroczonej wypłaty.

199 Ubezpieczenia rentowe różnią się od innych ubezpieczeń tym, że nie wymagają kwestionariusza (formularza) oceny ryzyka.

2.4. Rodzaje ubezpieczeń na życie i dożycie

91 W praktyce w ubezpieczeniach rentowych może występować połączenie renty życiowej (najczęściej dożywotniej renty życiowej) z gwarantowaną rentą finansową (rentą gwarantowaną) płatną przez pewien okres (np. 5, 10 lat). Dzięki temu wpłacony do zakładu ubezpieczeń kapitał finansowy (wpłacone składki) nie przepada nawet wtedy, gdy ubezpieczony umrze w okresie ubezpieczenia (wtedy renta życiowa nie jest należna). W takim wypadku zakład ubezpieczeń zapewnia, że gwarantowane świadczenie na pewno zostanie wypłacone uposażonym²⁰⁰. Wysokość świadczenia gwarantowanego zależy zazwyczaj od sumy wpłaconych składek podstawowych lub dodatkowych, lub ewentualnego udziału w zyskach.

Świadczenia wypłacane w ubezpieczeniach rentowych mogą wystąpić w nastę-pujących formach:

• renty życiowej:

– terminowej – wypłacanej (o ile żyje ubezpieczony) przez określoną liczbę lat do określonego wieku ubezpieczonego;

– bezterminowej (dożywotniej) – wypłacanej (o ile żyje ubezpieczony) dożywotnio, czyli do końca życia ubezpieczonego;

• renty pewnej, tj. gwarantowanej (renty finansowej) wypłacanej w ustalonym okresie, w ustalonej wysokości, przez ustaloną liczbę lat²⁰¹.

Z kolei wypłacane świadczenia rentowe według momentu rozpoczęcia płatności mogą mieć formę:

• renty odroczonej – płatności rozpoczynają się dopiero w przyszłości, np. po jednym dniu od osiągnięcia wieku emerytalnego²⁰²;

• renty płatnej natychmiast:

– z góry – płatności dokonywane są na początek każdego okresu płat-ności – od zaraz po wykupieniu ubezpieczenia;

– z dołu – płatności dokonywane na koniec każdego okresu płatności.

200 W rencie życiowej ubezpieczyciele wypłacają płatności dopóki ubezpieczony (lub świadczenio-biorca) żyje, dlatego T. Bednarczyk określa je jako „przeciwieństwo ubezpieczeń na życie”, gdzie świadczenie wypłacane jest jeżeli ubezpieczony umrze w okresie ochrony ubezpieczeniowej. Por. T. Bednarczyk, Instytucja ubezpieczenia…, s. 35; E. Stroiński, Ubezpieczenia na życie – teoria i praktyka…, s. 112.

201 Na przykład częściowy zwrot składek, jeżeli ubezpieczony umrze w określonym w umowie okresie.

202 To przykład klasycznego ubezpieczenia rentowego z odroczonymi płatnościami, gdzie ubezpieczony przez określony okres wpłaca składki, a ubezpieczyciel od pewnego momentu w przyszłości zacznie wypłacać świadczenia w formie renty życiowej odroczonej lub odroczonej renty pewnej i odroczonej renty gwarantowanej. Por. Oferta Compensa Vienna Insurance Group: Ogólne Warunki Indywidualnego Ubezpieczenia Rentowego na Życie Gwarancja Renta, https://www.compensa.pl/fileadmin/user_upload/

OWU/Stare_OWU_Gwarancja_Renta.pdf [dostęp: 13.03.2020].

2. Produkty ubezpieczeń na życie

92

W ubezpieczeniach rentowych ubezpieczający zobowiązuje się wpłacić składkę jednorazowo lub okresowo (z określoną częstotliwością, np. miesięcznie)²⁰³, a wypłata świadczenia wystąpi wtedy, gdy żyje ubezpieczony²⁰⁴, o ile nie zaistnieje zdarzenie powodujące wyłączenie ubezpieczonego z ochrony.

Ubezpieczenia rentowe ujęte według liczby ubezpieczonych mogą wystąpić w formie renty dla:

• jednej osoby (płatności na rzecz ubezpieczonego lub uposażonego);

• dwóch różnych osób, np. renty małżeńskie, renty wdowie lub dla dwóch innych osób²⁰⁵.

Jak już wspomniano, ubezpieczenia rentowe są produktem mało popularnym w Polsce, czego dowodem jest wartość składki przypisanej brutto z ich tytułu, stanowiącej niewielki procent łącznej składki przypisanej brutto dla całego działu I (w 2018 r. udział ten kształtował się na poziomie 0,66% składki przypisanej brutto ogółem działu I – tablica 2.4)²⁰⁶.

Mała popularność ubezpieczeń rentowych wynika między innymi z faktu, że w warunkach ekonomicznych ubezpieczony „dziś” (w momencie podpisania umowy) zobowiązuje się opłacić składkę ubezpieczeniową (zdarzenie pewne) z tytułu odroczonej w czasie niepewnej wypłaty świadczenia w przyszłości.

W ubezpieczeniach rentowych mogą także zostać uwzględnione opcje dodat-kowe²⁰⁷, takie jak zwrot zapłaconych składek w razie śmierci ubezpieczonego

203 Zasady kalkulacji składek ubezpieczeniowych opisuje m.in. N.L. Bowers i in., Actuarial mathema-tics…, s. 167–197 oraz J. Monkiewicz, Podstawy techniczne działalności ubezpieczeniowej [w:] Podstawy ubezpieczeń, red. J. Monkiewicz, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2003, t. II, s. 101–124.

204 W niektórych ubezpieczeniach posagowych dzieci, jeżeli ubezpieczony rodzic lub prawny opiekun dziecka umrze, świadczenie może być wypłacane uposażonemu dziecku w formie renty życiowej – szerzej w rozdziale 2.4.5.

205 Ubezpieczenia rentowe dla małżeństw, wg wiedzy autorów, nie są jeszcze oferowane na polskim rynku ubezpieczeń. Takie ubezpieczenia byłyby dobrym rozwiązaniem jako zabezpieczenie emerytalne.

206 Por. Oferta Compensa Vienna Insurance Group: Ogólne Warunki Indywidualnego Ubezpiecze-nia Rentowego na Życie Gwarancja Renta, https://www.compensa.pl/fileadmin/user_upload/OWU/

Stare_OWU_Gwarancja_Renta.pdf [dostęp: 13.03.2020]; Oferta Ergo Hestii: Ogólne Warunki Indywidu-alnego Ubezpieczenia Gwarantowanej Renty na Życie z odroczonym terminem płatności i jednorazową składką ubezpieczeniową „Evensus classic”, https://www.ergopro.pl/download/owu_eventus_classic(2).pdf [dostęp: 27.04.2020]; Oferta PZU Życie S.A. to produkt chroniący życie ubezpieczonego i zdrowie uposażonego dziecka: OWU Dodatkowe indywidualne ubezpieczenie rentowe PZU Na Dobry Początek, https://www.pzu.pl/_fileserver/item/1520211 [dostęp: 13.03.2020]. Ubezpieczane jest życie ubezpieczonego i zdrowie uposażonego dziecka.

207 E. Stroiński, Ubezpieczenia na życie – teoria i praktyka…, s. 113.

2.4. Rodzaje ubezpieczeń na życie i dożycie

93 (rentobiorcy) lub odprawa pośmiertna. Omawiane ubezpieczenia oferowane są w następujących wariantach:

• ze składką opłacaną jednorazowo lub okresowo²⁰⁸;

• z udziałem w zyskach;

• z waloryzacją świadczeń;

• z możliwością wykupu;

• z możliwością przejścia na ubezpieczenie bezskładkowe.

Tablica 2.4. Podstawowe charakterystyki ubezpieczeń rentowych (wg stanu na 31.12.2018 r. oraz za okres od 1.01.2018 do 31.12.2018 r.)

Nr działu/grupy ubezpieczeń^* Dział I, grupa 4

Składka przypisana brutto (w tys. zł) 138 966

Liczba umów czynnych zawartych indywidualnie (w sztukach) 45 569 Liczba umów czynnych zawartych grupowo (w sztukach) 11 Liczba ubezpieczonych osób w ubezpieczeniach grupowych**

(w sztukach) 3 506

Świadczenia i odszkodowania wypłacone brutto (w tys. zł) 89 347 Liczba wypłat jednorazowych w okresie sprawozdawczym (w sztukach) 2 762 Liczba wypłat okresowych w okresie sprawozdawczym (w sztukach) 29 019 Udział w składce przypisanej brutto działu I (w %) 0,64 Udział w wypłaconych świadczeniach i odszkodowaniach brutto

działu II (w %) 0,42

* Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej, (Dz. U. z 2018 r., poz. 999, 1000, 1669, 2215, 2243), załącznik.

** Dane zagregowane – te same osoby mogą występować wielokrotnie.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Komisja Nadzoru Finansowego, Sprawozdanie statystyczne KNF-02 krajowych zakładów ubezpieczeń, „Biuletyn Kwartalny. Rynek ubezpie-czeń” 2018, nr 4.

Na zakończenie należy dodać, że choć w omawianych produktach świad-czenie wypłacane jest w formie renty, forma ta nie jest wyłącznie domeną ubezpieczeń rentowych, lecz może występować również w innych rodzajach ubezpieczeń, np. ubezpieczeniu odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych.

208 Zauważmy, że renta to ciąg płatności następujących po sobie w równych odstępach czasu, a więc każda składka okresowa jest rentą, jednakże z założenia nie jest to ubezpieczenie rentowe.

2. Produkty ubezpieczeń na życie

94