Ubezpieczenia na życie o charakterze inwestycyjnym

Ubezpieczenia na życie o charakterze inwestycyjnym są przykładem innowacji produktowej, które S. Ostasiewicz¹⁵³ oraz A. Śliwiński¹⁵⁴ nazywają ubezpie-czeniami uniwersalnymi. Obecnie odgrywają one najważniejszą rolę w całym dziale I ubezpieczeń (wg udziału w składce przypisanej brutto w dziale I ubezpie-czeń – w 2018 r. udział ten kształtował się na poziomie 36,53% składki przypisanej brutto ogółem działu I – tablica 2.1). Ich specyfika, elastyczność oraz pozostałe cechy spowodowały bardzo dużą popularność wśród klientów, czego dowodem mogą być wybrane parametry finansowe wskazane w tablicy 2.1.

Historycznie rzecz ujmując, ustawa o działalności ubezpieczeniowej z 1990 r.

w dziale I ubezpieczeń wyróżniała tylko trzy grupy ryzyka:

1) ubezpieczenie na życie;

2) ubezpieczenie posagowe, zaopatrzenia dzieci;

3) ubezpieczenie na życie, jeśli jest związane z funduszem inwestycyjnym¹⁵⁵. W ustawie o działalności ubezpieczeniowej z 2003 r. grupę trzecią zdefinio-wano jako: ubezpieczenia na życie związane z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym¹⁵⁶. Realia rynkowe związane z pojawieniem się nowych produktów z komponentem inwestycyjnym opartym nie tylko na ubezpieczeniowych funduszach kapitałowych skłoniła ustawodawcę do rozszerzenia grupy 3¹⁵⁷.

153 S. Ostasiewicz, Elementy aktuariatu…, s. 74.

154 A. Śliwiński, Przestrzenne zróżnicowanie ryzyka..., s. 98.

155 Porównaj grupy ubezpieczeń w rozdz. 2.4. oraz ustawa z dnia 28 lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz. U. Nr 59, poz. 344), załącznik.

156 Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz. U. Nr 124, poz. 1151), załącznik.

157 P. Kowalczyk-Rólczyńska, P. Pisarewicz, Unit-linked life insurance in view of the new act on insurance and reinsurance activities, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 2015, nr 4, s. 39–51.

2. Produkty ubezpieczeń na życie

76

Ustawa o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej z 2015 r. do grupy 3 w dziale I ubezpieczeń zalicza:

• ubezpieczenia na życie, jeżeli są związane z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym;

• ubezpieczenia na życie, w których świadczenie zakładu ubezpieczeń jest ustalane na podstawie określonych indeksów lub innych wartości bazowych¹⁵⁸.

Tablica 2.1. Podstawowe charakterystyki ubezpieczeń na życie o charakterze inwestycyj-nym (wg stanu na 31.12.2018 r. oraz za okres od 1.01.2018 do 31.12.2018 r.)

Numer działu/grupy ubezpieczeń^** Dział I, grupa 3*

Składka przypisana brutto (w tys. zł) 7 928 381

Liczba umów czynnych zawartych indywidualnie (w sztukach) 2 625 200 Liczba umów czynnych zawartych grupowo (w sztukach) 35 130 Liczba ubezpieczonych osób w ubezpieczeniach grupowych***

(w sztukach) 542 719

Świadczenia i odszkodowania wypłacone brutto (w tys. zł) 13 028 065 Liczba wypłat jednorazowych w okresie sprawozdawczym

(w sztukach) 1 196 116

Liczba wypłat okresowych w okresie sprawozdawczym (w sztukach) 32 312 Udział w składce przypisanej brutto działu I (w %) 36,53 Udział w wypłaconych świadczeniach i odszkodowaniach brutto

działu II (w %) 60,64

* Ubezpieczenia na życie, jeżeli są związane z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym, a także ubezpieczenia na życie, w których świadczenie zakładu ubezpieczeń jest ustalane w oparciu o określone indeksy lub inne wartości bazowe.

** Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej, (Dz. U. z 2018 r., poz. 999, 1000, 1669, 2215, 2243), załącznik.

*** Dane zagregowane – te same osoby mogą występować wielokrotnie.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Komisja Nadzoru Finansowego, Sprawozdanie statystyczne KNF-02 krajowych zakładów ubezpieczeń, „Biuletyn Kwartalny. Rynek ubezpie-czeń” 2018, nr 4.

158 Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (Dz. U. z 2018 r., poz. 999, 1000, 1669, 2215, 2243), załącznik.

2.4. Rodzaje ubezpieczeń na życie i dożycie

77 Niezależnie od stosowanej w ustawach nomenklatury, klasa produktów z grupy 3 należy do tzw. unit-linked life insurance, w których składka z części oszczędnościowej zamieniana jest na jednostki uczestnictwa w wybranych funduszach inwestycyjnych (kapitałowych). W tego typu produktach ubezpie-czający ponosi pełne ryzyko inwestycji związanych z lokowanymi środkami, a zakłady ubezpieczeń nie gwarantują w tym zakresie osiągnięcia minimalnej stopy zwrotu¹⁵⁹.

Ubezpieczenia z grupy 3 nazywane ubezpieczeniami z komponentem inwe-stycyjnym są długoterminowymi ubezpieczeniami dobrowolnymi, zaliczanymi przez T. Bednarczyk i A. Śliwińskiego do tzw. nowoczesnych ubezpieczeń uni-wersalnych¹⁶⁰ (universal life, flexible whole life¹⁶¹), w których występuje wysoka elastyczność i możliwość modyfikacji warunków umowy, czyli zmiany wysokości niektórych parametrów ubezpieczenia (np. składek, sumy ubezpieczenia, okresu ubezpieczenia itp.) w trakcie ochrony ubezpieczeniowej.

Ubezpieczenia z komponentem inwestycyjnym mają charakter bardziej oszczędnościowy niż ochronny i, jak wspomniano wcześniej, są jedną z bardziej popularnych grup ubezpieczeń na życie w Polsce (por. tablicę 2.1 z tablicami 2.2, 2.3, 2.4, 2.5). Składka przypisana brutto z ich tytułu od 2014 r. stanowi największy udział w strukturze składki przypisanej brutto ogółem dla całego działu I (w 2018 r. udział ten kształtował się na poziomie 36,53% łącznej składki przypisanej brutto i był największy z wszystkich grup – tablica 2.1).

Jednym z czynników sukcesu produktów ubezpieczeniowych o charakterze inwestycyjnym jest możliwość samodzielnego i dowolnego kształtowania przez klienta proporcji pomiędzy częścią ochronną a inwestycyjną. Powszechność tych ubezpieczeń jest także efektem uwzględnienia ich w stosownych przepi-sach ustawowych, umożliwiających oferowanie ich w ramach dodatkowego, dobrowolnego zabezpieczenia na emeryturę. Mowa tutaj głównie o oszczędza-niu w obszarze III filara emerytalnego w ramach pracowniczych programów

159 P. Pisarewicz, Wybrane zagadnienia i charakterystyka produktów ubezpieczeniowo-inwestycyjnych (unit-linked life insurance), „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu” 2008, nr 1197, s. 352–358; P. Pisarewicz, P. Kowalczyk-Rólczyńska, Bilansowe ujęcie aktywów netto i rezerw ubezpieczeń na życie, gdy ryzyko lokaty (inwestycyjne) ponosi ubezpieczający, Zeszyty naukowe US „Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia” 2016, nr 4 (82), cz. 2, s. 591–604.

160 A. Śliwiński, Ubezpieczenia na życie…, s. 309–310; A. Śliwiński, Przestrzenne zróżnicowanie ryzyka…, s. 98.

161 E. Stroiński, Podstawowe produkty ubezpieczenia jednostkowego [w:] Ubezpieczenia na życie, red. M. Szcześniak, Przedsiębiorstwo Wydawnicze LAM, Warszawa 1996, s. 118–121.

2. Produkty ubezpieczeń na życie

78

emerytalnych (PPE), indywidualnych kont emerytalnych (IKE) lub indywidualnych kont zabezpieczenia emerytalnego (IKZE)¹⁶². Z tego rodzaju oszczędzaniem związane są ulgi podatkowe, które przyczyniają się również do popularności wspomnianych produktów¹⁶³.

Należy nadmienić, że produkty tego typu są jednymi z bardziej złożonych ubezpieczeń na rynku. Cechą charakterystyczną ich konstrukcji jest podział składki na dwie części:

• ochronną (dotyczącą ubezpieczenia na życie oraz opcji dodatkowych);

• oszczędnościową (dotyczącą inwestowanych środków).

W trakcie trwania umowy ubezpieczenia, z bieżących składek i środków ulokowanych już w części inwestycyjnej pokrywanych jest szereg kosztów dotyczących różnych rodzajów ryzyka, zarządzania częścią inwestycyjną oraz administrowania polisą. Konstrukcja poszczególnych elementów produktu uzależniona jest od indywidualnych rozwiązań poszczególnych ubezpieczycieli, którzy mogą w odmienny sposób podchodzić do szczegółów części ubezpie-czeniowej, jak i inwestycyjnej. Przykładowo, inwestycje w ramach omawianych polis mogą być realizowane na podstawie wewnętrznych oraz zewnętrznych modeli zarządzania aktywami z wykorzystaniem szerokiej gamy aktywów finansowych¹⁶⁴. Złożoność konstrukcji oraz elementów formalnoprawnych zawartych w umowach ubezpieczenia (dotyczy to w szczególności zapisów o.w.u, oraz regulaminów ubezpieczeniowych funduszy kapitałowych) spowodowała, że w wielu przypadkach stały się one mało zrozumiałe dla klientów, a niekiedy nawet agentów ubezpieczeniowych¹⁶⁵.

Należy także wspomnieć, że niektórzy ubezpieczyciele w przeszłości oferowali produkty, które naruszały w sposób istotny interesy klientów oraz generowały duże straty finansowe. W wielu przypadkach pokrzywdzeni zgłaszali skargi

162 J. Gwizdała, A. Pobłocka, Rynek Bancassurance w Polsce w latach 2009–2016, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu” 2018, nr 541, s. 76.

163 A. Pobłocka, Ubezpieczenia na życie związane z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym i ubezpieczenia na życie związane z systemem zabezpieczenia społecznego w latach 2002–2015 [w:]

Długoterminowe oszczędzanie, red. J. Rutecka-Góra, Oficyna Wydawnicza Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2005, s. 220.

164 P. Pisarewicz, Modele ubezpieczeniowych funduszy kapitałowych a obowiązek korzystania z doradztwa inwestycyjnego przez zakłady ubezpieczeń, „Zeszyty Naukowe” 2009, Uniwersytet Ekono-miczny w Poznaniu, nr 127, s. 683–689.

165 Por. Oferta Compensa TU na Życie S.A. Viena Insurance Group: Ubezpieczenie na życie Compensa IKZE, https://www.compensa.pl/fileadmin/user_upload/OWU/RODO/OWU_Compensa_

IKZE_RODO_2019.09.25.pdf [dostęp 13.03.2020].

2.4. Rodzaje ubezpieczeń na życie i dożycie

79 do właściwych organów państwowych (np. Rzecznika Finansowego, Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, prokuratur) lub wnosili indywidualne bądź zbiorowe pozwy sądowe przeciwko zakładom ubezpieczeń. Takie procesy kończyły się nawet wyrokami i nakazem wypłaty wysokich odszkodowań na rzecz pokrzywdzonych. W ostatnich latach zmiany legislacyjne w zakresie przepisów regulujących rynek ubezpieczeń spowodowały poprawę sytuacji w tym zakresie, wprowadzając szereg rozwiązań zabezpieczających klientów przed niezgodnymi z prawem i etyką praktykami ubezpieczycieli¹⁶⁶. Ograniczone ramy niniejszego opracowania nie pozwalają niestety na szersze rozwinięcie wspomnianych kwe-stii, choć niektóre elementy dotyczące wymogów formalnoprawnych, bardziej szczegółowo zostały wskazane w rozdziale 5.