3.4. Ubezpieczenia finansowe i ochrony prawnej
3.4.1. Ubezpieczenia finansowe
Ubezpieczenia finansowe można rozumieć dwojako, w tzw. szerokim i wąskim ujęciu. Podstawą pierwszego z nich (szerokiego) – jak zauważają J. Kukiełka i D. Poniewierka269 – jest założenie, że ochronie podlega ryzyko poniesienia straty w wyniku niewykonania przez kontrahenta zobowiązania umownego oraz zdarzeń nie objętych ochroną przez inne umowy ubezpieczenia. Drugie natomiast (wąskie) bazuje na regule, że w ramach ubezpieczeń finansowych ochroną objęte jest wyłącznie ryzyko niewykonania lub niewłaściwego wykonania zobowiązania umownego, przy czym ochronie podlega tylko interes strony, na rzecz której świadczenie ma być spełnione. Oba stanowiska implikują różne rozumienie ubezpieczeń finansowych, na przykład J. Lisowski270 wskazuje, że w ujęciu szerokim ubezpieczenia finansowe utożsamiane są z ubezpiecze-niami kredytu (grupa 14), gwarancjami ubezpieczeniowymi (grupa 15) oraz
269 J. Kukiełka, D. Poniewierka, Ubezpieczenia finansowe, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz--Warszawa 2003, s. 18.
270 J. Lisowski, Ubezpieczenia finansowe [w:] Ubezpieczenia, red. W. Ronka-Chmielowiec, Wydaw-nictwo C.H. Beck, Warszawa 2016, s. 382.
3. Produkty ubezpieczeń majątkowych
130
ubezpieczeniami różnych ryzyk finansowych (grupa 16). Natomiast w ujęciu wąskim do ubezpieczeń finansowych zaliczane są wyłącznie ubezpieczenia kredytu oraz gwarancje ubezpieczeniowe. Nieco inne stanowisko prezentują E. Wierzbicka i Z.R. Wierzbicki271, którzy podkreślają, że w wąskim ujęciu ubezpieczenia finansowe ograniczają się do ubezpieczenia transakcji kredytowych (kredytów bankowych i kredytów kupieckich), czyli grupy 14. W szerokim rozumieniu do ubezpieczeń finansowych należy zaliczyć ubezpieczenia transakcji kredytowych oraz gwarancje ubezpieczeniowe, a w bardzo szerokim ubezpieczenia kredytu, gwarancje ubezpieczeniowe oraz ubezpieczenia różnych ryzyk finansowych.
Niezależnie jednak od przyjętego stanowiska można stwierdzić, że ubezpie-czenia finansowe charakteryzują się pewnymi istotnymi cechami, do których należy zaliczyć272:
• zależność wyników działalności ubezpieczeniowej od fazy cyklu koniunk-turalnego – w okresie dekoniunktury z reguły wzrasta liczba upadłości przedsiębiorstw, maleją dochody ludności i rośnie bezrobocie, a to prze-kłada się na większą szkodowość i wypłaty większej liczby odszkodowań);
• niewielkie znaczenie statystyki ubezpieczeniowej przy podejmowaniu decyzji o zawarciu ubezpieczenia, akceptacji ryzyka lub udzielaniu gwa-rancji – ocena ryzyka podlegającego ochronie ubezpieczeniowej musi następować każdorazowo, bowiem zmieniają się uwarunkowania rynkowe funkcjonowania danego podmiotu, jak również jego sytuacja finansowa, co oznacza, że zdarzenia, które pojawiły się w przeszłości nie muszą mieć miejsca w kolejnych okresach i nie powinny wpływać na cenę ochrony ubezpieczeniowej;
• jednostkowy charakter każdej umowy – każdy wniosek ubezpieczeniowy traktowany jest indywidualnie, bowiem każde przedsiębiorstwo, jak rów-nież każde gospodarstwo domowe charakteryzuje się innym poziomem transferowanego na zakład ubezpieczeń ryzyka finansowego;
• aktywną rolę ubezpieczyciela w trakcie trwania ochrony ubezpieczenio-wej – zakład ubezpieczeń oferujący ubezpieczenia finansowe zobowiązany jest do bieżącej analizy i oceny stanu gospodarki, finansów w sektorze przedsiębiorstw, w szczególności płynności, wypłacalności, specyfiki danej branży oraz kondycji finansowej gospodarstw domowych;
271 E. Wierzbicka, Z.R. Wierzbicki, Ubezpieczenia finansowe [w:] Ubezpieczenia non-life, red. E. Wierz-bicka, Wydawnictwo CeDeWu, Warszawa 2011, s. 382.
272 Por. J. Kukiełka, D. Poniewierka, Ubezpieczenia finansowe…, s. 40–42.
3.4. Ubezpieczenia finansowe i ochrony prawnej
131
• regres – standardem w tej grupie produktów jest dochodzenie i egzekwo-wanie swoich roszczeń przez zakłady ubezpieczeń;
• brak wpływu posiadania innych ubezpieczeń majątkowych na podjęcie przez zakład ubezpieczeniowy decyzji o przyjęciu do ubezpieczenia – w ubezpieczeniach majątkowych często się zdarza, że zakup jednego produktu ubezpieczeniowego generuje niższą cenę przy zakupie kolejnego produktu ubezpieczeniowego w tym samym zakładzie ubezpieczeń, jednak takie zjawisko nie dotyczy ubezpieczeń finansowych;
• silny związek z sektorem bankowym – ubezpieczenia finansowe, w szcze-gólności ubezpieczenia kredytu bankowego, istotnie łączą działalność banków i zakładów ubezpieczeń, co powoduje, że rynek bancassurance się rozwija.
Na rynku polskim podstawowy podział ubezpieczeń finansowych został dokonany przez ustawodawcę, który wyróżnił trzy główne grupy273:
• ubezpieczenia kredytu (grupa 14), w tym:
– ogólnej niewypłacalności;
– kredytu eksportowego, spłaty rat, kredytu hipotecznego, kredytu rolniczego;
• gwarancja ubezpieczeniowa (grupa 15):
– bezpośrednia;
– pośrednia;
• ubezpieczenia różnych ryzyk finansowych (grupa 16), w tym:
– ryzyka utraty zatrudnienia;
– niewystarczającego dochodu;
– złych warunków atmosferycznych;
– utraty zysków;
– stałych wydatków ogólnych;
– nieprzewidzianych wydatków handlowych;
– utraty wartości rynkowej;
– utraty stałego źródła dochodu;
– pośrednich strat handlowych, poza wyżej wymienionymi;
– innych strat finansowych.
273 Polemikę dotyczącą zakwalifikowania gwarancji ubezpieczeniowej do ubezpieczeń finansowych można znaleźć w pracy R. Holly (red.), Ubezpieczenia finansowe i gwarancje ubezpieczeniowe, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2003, s. 29 i nast.
3. Produkty ubezpieczeń majątkowych
132
Dane statystyczne dotyczące ubezpieczeń finansowych przedstawiono w tablicy 3.7.
Tablica 3.7. Podstawowe charakterystyki ubezpieczeń finansowych (wg stanu na 31.12.2018 r.) Nr działu/grupy ubezpieczeń* dział II,
grupa 14 dział II,
grupa 15 dział II, grupa 16 Składka przypisana brutto (w tys. zł) 405 785 476 430 748 990 Liczba umów czynnych (w szt.) 142 172 177 186 2 503 690 Świadczenia i odszkodowania wypłacone
brutto (w tys. zł) 233 341 181 670 127 338
Liczba szkód zlikwidowanych (w szt.) 15 335 1 945 17 954
Charakter produktów ochronny,
prewencyjny ochronny,
prewencyjny ochronny, prewencyjny Udział w składce przypisanej brutto działu II
(w %) 1,00 1,18 1,85
Udział w wypłaconych świadczeniach
i odszkodowaniach działu II (w %) 1,16 0,9 0,63
* Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (Dz. U. z 2018 r., poz. 999, 1000, 1669, 2215, 2243), załącznik.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Komisja Nadzoru Finansowego, Sprawozdanie statystyczne KNF-02 krajowych zakładów ubezpieczeń, „Biuletyn Kwartalny. Rynek ubezpie-czeń” 2018, nr 4.
Łącznie ubezpieczenia finansowe mają niewielki udział w rynku II działu ubezpieczeń, tj. pozostałych ubezpieczeń osobowych i ubezpieczeń majątkowych.
Największy zbiór składki przypisanej brutto w 2018 r. odnotowano w przypadku grupy 16, natomiast najwyższą wartość odszkodowań i świadczeń wypłaconych brutto odnotowano w grupie 14.
Ubezpieczenia kredytu (grupa 14) to produkty, które zapewniają pokry-cie strat majątkowych występujących po stronie kredytodawców z powodu
3.4. Ubezpieczenia finansowe i ochrony prawnej
133 nieotrzymania od kredytobiorców (w sytuacjach wskazanych w umowie ubez-pieczenia) należności z tytułu udzielonego kredytu. W wypadku tych produktów dochodzi do transferu ryzyka kredytowego na zakład ubezpieczeń. Dwie najczę-ściej wykorzystywane formy ubezpieczenia kredytu to: umowa ubezpieczenia zawierana bezpośrednio z kredytodawcą oraz umowa ubezpieczenia zawie-rana bezpośrednio z kredytobiorcą na rzecz kredytodawcy. W pierwszym przypadku umowa ubezpieczenia zawierana jest pomiędzy zakładem ubezpieczeń a kredytodawcą, którym może być: leasingodawca, bank, pożyczkodawca, faktor, strona sprzedającą w kredycie kupieckim. Nie występuje tu kredytobiorca, choć to on jest źródłem ryzyka i poprzez brak obsługi długu z jego strony realizuje się ryzyko, które podlega ubezpieczeniu. Umowa zawierana pomiędzy zakładem ubezpieczeń, a kredytodawcą może obejmować:
• jedną transakcję kredytową (przedmiotem ubezpieczenia są zobowiązania finansowe dłużnika dotyczące jednej transakcji);
• wiele transakcji kredytowych zawieranych z jednym kontrahentem;
• pojedyncze transakcje zawierane z wieloma podmiotami;
• transakcje cykliczne zawierane z wieloma kredytodawcami.
W drugim przypadku, umowy zawieranej z kredytobiorcą na rzecz kredy-todawcy, kredytobiorca, który jest ubezpieczającym, zawiera umowę ubezpie-czenia z zakładem ubezpieczeń, przy czym w umowie zabezpieczane jest ryzyko ponoszone przez kredytodawcę, który jest ubezpieczonym274.
Praktyka rynkowa wskazuje jednak, że kluczowymi produktami z grupy 14 ubezpieczeń finansowych oferowanymi na polskim rynku są ubezpieczenia kredytu bankowego oraz ubezpieczenia kredytu kupieckiego, nazywane także ubezpieczeniem należności. Dostępne są również ubezpieczenia należności leasingowych, ubezpieczenia należności faktoringowych oraz ubezpieczenie należności wynikających ze sprzedaży ratalnej.
Rolą ubezpieczenia kredytu kupieckiego jest zabezpieczenie dostawcy przed stratami wynikającymi z nieotrzymania płatności za dostarczony towar lub usługę na warunkach odroczonego terminu płatności. Przedmiotem ubez-pieczenia są przysługujące ubezpieczonemu (podmiotowi, który udziela kredytu kupieckiego czyli kredytodawcy) bezsporne należności z tytułu udzielonych kredytów kupieckich, które powstały według wystawionych przez kredytodawcę
274 P. Kowalczyk-Rólczyńska, Ubezpieczenie jako instrument transferu ryzyka kredytowego, „Zarzą-dzanie i Finanse” 2013, vol. 11, nr 2, cz. 5, s. 83.
3. Produkty ubezpieczeń majątkowych
134
faktur w okresie ubezpieczenia, nie zostały zapłacone w terminach i w kwotach określonych w fakturach, przy czym dłużnik nie wnosi żadnych zastrzeżeń do odebranych towarów lub wykonanych usług. W ubezpieczeniach tych z reguły następuje określenie limitu kredytowego, który ustalany jest indywidualnie przez zakład ubezpieczeń dla każdego dłużnika lub ryczałtowo dla wielu dłużników, przy czym łączna wysokość objętych ubezpieczeniem należności nie może przekraczać ustalonej w umowie ubezpieczenia kwoty. Ustalenie poszczególnych limitów następuje na podstawie dokonanej przez zakład ubezpieczeń oceny poziomu wypłacalności dłużnika lub dłużników. Limity te pełnią istotną funkcję, z jednej strony stanowią górną granicę odpowiedzialności ubezpieczyciela, z drugiej mają charakter informacyjny i określają bezpieczną wielkość zaangażowania finan-sowego dostawcy. Zasady funkcjonowania ubezpieczenia kredytu kupieckiego od ryzyka handlowego przedstawia rysunek 3.1.
6 gdzie: A – podpisanie kontraktu, B – dostarczenie towaru/wykonanie usługi, C – przekazanie należności (spłata kredytu), D – składka ubezpieczeniowa, E – podpisanie umowy ubezpieczenia, F – przekazanie środków pieniężnych z polisy ubezpieczeniowej (odszkodowanie), G – regres ubezpieczeniowy, H – zakłócenia w płatnościach (brak zapłaty).
Rysunek 3.1. Zależności ubezpieczenia kredytu kupieckiego od ryzyka handlowego
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: R. Dankiewicz, Determinanty rozwoju rynku ubezpieczeń kredytu kupieckiego w Polsce, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu” 2011, nr 228, s. 117.
Dostawca
gdzie: A – podpisanie kontraktu, B – dostarczenie towaru/wykonanie usługi, C – przekazanie należności (spłata kredytu), D – składka ubezpieczeniowa, E – podpisanie umowy ubezpie-czenia, F – przekazanie środków pieniężnych z polisy ubezpieczeniowej (odszkodowanie), G – regres ubezpieczeniowy, H – zakłócenia w płatnościach (brak zapłaty).
Rysunek 3.1. Zależności ubezpieczenia kredytu kupieckiego od ryzyka handlowego Źródło: opracowanie własne na podstawie: R. Dankiewicz, Determinanty rozwoju rynku ubezpieczeń kredytu kupieckiego w Polsce, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu” 2011, nr 228, s. 117.
Ryzyko handlowe objęte ochroną ubezpieczeniową w ramach ubezpieczenia kredytu kupieckiego może zawierać ryzyko: niewypłacalności potwierdzonej
3.4. Ubezpieczenia finansowe i ochrony prawnej
135 prawnie, niewypłacalności faktycznej oraz domniemanej (przewlekłej zwłoki275) dłużnika prywatnego oraz jednostronnego zerwania kontraktu lub odmowy jego wykonania276. Niektóre zakłady ubezpieczeń mogą być skłonne ubezpieczyć za dodatkową opłatą także rodzaj ryzyka niehandlowego, do którego zalicza się:
ryzyko polityczne, ryzyko katastroficzne, ryzyko przewlekłej zwłoki dłużnika publicznego oraz ryzyko kursowe. Istotną kwestią w przypadku ubezpieczeń kredytu kupieckiego jest obszerny katalog klasycznych, potencjalnych wyłączeń odpowiedzialności ubezpieczyciela, do których należą:
• działania wojenne;
• zamieszki;
• wprowadzenie stanu wojennego;
• rozruchy społeczne lub polityczne;
• strajki;
• akty sabotażu lub terroryzmu;
• nacjonalizacja;
• wystąpienie klęsk żywiołowych;
• niewypłacalność lub niewykonanie zlecenia przez podmiot, który pośred-niczył w zapłacie należności;
• wprowadzenia przez sąd zakazu prowadzenia działalności przez dłużnika;
• wydanie przez organy państwa polskiego, państwa dłużnika lub pań-stwa trzeciego aktów prawnych, które utrudniałyby lub uniemożliwiały wykonanie umowy sprzedaży lub umowy o świadczenie usług, dokonanie płatności, transfer płatności lub wymianę waluty kraju dłużnika na walutę umowy sprzedaży.
Warto zaznaczyć, że w ubezpieczeniach kredytu kupieckiego występuje podział ryzyka pomiędzy strony ubezpieczenia. Stosowany jest tzw. udział własny, który polega na tym, że część ryzyka nie jest objęta ubezpieczeniem i obciąża kredytodawcę, aby skłonić go do zadbania by szkoda nie wystąpiła (tzw. prewencja)277.
275 Okres przewlekłej zwłoki może być różnie określony przez poszczególnych ubezpieczycieli, może on wynosić 60, 120, 180 lub więcej dni.
276 J. Lisowski, Specyfika gospodarki finansowej ubezpieczycieli kredytu kupieckiego w Polsce, Wydaw-nictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2010, s. 144.
277 Szerzej: J. Lisowski, Ubezpieczenia finansowe…, s. 388.
3. Produkty ubezpieczeń majątkowych
136
Ubezpieczenie kredytu kupieckiego może być skierowane zarówno do pod-miotów prowadzących działalność na rynku krajowym (ubezpieczenie krajo-wego kredytu kupieckiego), jak i do przedsiębiorstw działających na rynkach zagranicznych (ubezpieczenie kontraktów eksportowych).
Ubezpieczenie kredytu bankowego zależne jest od oferowanego przez bank rodzaju kredytu, takiego jak: kredyt konsumpcyjny, kredyt hipoteczny czy kredyt na prowadzenia działalności gospodarczej. Przedmiotem ubezpieczenia jest tutaj spłata przez kredytobiorcę kwoty kredytu wraz z należnymi odsetkami w wysokości, terminie i na zasadach określonych w umowie kredytowej. Ochroną ubezpieczeniową z reguły nie są objęte kary umowne oraz odsetki od przeter-minowanych rat kredytu. W ubezpieczeniach tego rodzaju zakład ubezpieczeń ponosi odpowiedzialność za częściową lub całkowitą utratę zdolności obsługi długu przez kredytobiorcę, która może być spowodowana: śmiercią lub trwałą utratą zdrowia uniemożliwiającą podjęcie pracy (w przypadku osoby fizycznej), niewypłacalnością (w przypadku osoby fizycznej lub przedsiębiorcy). Na rynku polskim, podobnie jak na światowym, najbardziej powszechne są ubezpieczenia kredytu hipotecznego (mortgage insurance278), które wykorzystywane są przez kredytodawców głównie przy kredytach charakteryzujących się relatywnie wysokim współczynnikiem LtV279. Im wyższy poziom tego współczynnika, tym większe ryzyko niewypłacalności kredytobiorcy.
Gwarancje ubezpieczeniowe to kolejna istotna grupa ubezpieczeń finan-sowych. Jak podaje R. Holly280, gwarancja ubezpieczeniowa to oświadczenie woli zakładu ubezpieczeń (tzw. gwaranta), który zobowiązuje się do spełnienia określonego świadczenia pieniężnego na rzecz gwarantariusza (beneficjenta gwarancji) w sytuacji, gdy dłużnik (zobowiązany, nazywany także zleceniodawcą gwarancji) nie wywiąże się z przyjętego zobowiązania wobec beneficjenta gwaran-cji. Mechanizm działania gwarancji ubezpieczeniowej przedstawia rysunek 3.2.
278 Produkty typu mortgage insurance zostały szczegółowo omówione w pracy: P. Kowalczyk--Rólczyńska, Rola produktów ubezpieczeniowych typu mortgage insurance w finansowaniu rynku nieruchomości mieszkaniowych, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu” 2011, nr 175, s. 85–94.
279 LtV (Loan to Value) – stosunek kwoty kredytu do wartości nieruchomości.
280 R. Holly (red.), Ubezpieczenia finansowe i gwarancje…, s. 79.
3.4. Ubezpieczenia finansowe i ochrony prawnej
137
7 Gdzie: A– świadczenie, B – żądanie zapłaty, C – umowa podstawowa, D – prowizja za wydanie gwarancji, E – umowa - zlecenie udzielenia gwarancji, F – roszczenie zwrotne
Rysunek 3.2. Zależności ubezpieczeniach gwarancji pomiędzy gwarantariuszem, a gwarantem
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: R. Holly (red.), Ubezpieczenia finansowe i gwarancje ubezpieczeniowe, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2003, s. 80.
Gwarantariusz
Gdzie: A– świadczenie, B – żądanie zapłaty, C – umowa podstawowa, D – prowizja za wydanie gwarancji, E – umowa – zlecenie udzielenia gwarancji, F – roszczenie zwrotne
Rysunek 3.2. Zależności w ubezpieczeniach gwarancji pomiędzy gwarantariuszem a gwarantem
Źródło: opracowanie własne na podstawie: R. Holly (red.), Ubezpieczenia finansowe i gwarancje ubezpieczeniowe, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2003, s. 80.
Gwarancje ubezpieczeniowe podzielić można na warunkowe oraz bezwarun-kowe. W przypadku gwarancji warunkowych gwarant wypłaca sumę wskazaną w umowie na żądanie beneficjenta, ale po spełnieniu określonego warunku, na przykład potwierdzenia roszczenia beneficjenta wyrokiem sądu, decyzją arbitra czy też uznaniem ze strony zobowiązanego. Natomiast w przypadku gwarancji bezwarunkowych realizacja gwarancji przez gwaranta następuje na pierwsze żądanie beneficjenta, bez spełniania jakichkolwiek warunków. W takim przy-padku gwarant nie jest uprawniony do badania, czy roszczenie beneficjenta wobec zobowiązanego na przykład z tytułu wyrządzenia szkody jest faktycznie zasadne. Wypłaca beneficjentowi należność, a następnie dochodzi ich zwrotu od zobowiązanego. Warto podkreślić, że wysokość składki ubezpieczeniowej za wydanie gwarancji uzależniona jest przede wszystkim od rodzaju gwarancji, sytuacji finansowej zobowiązanego, okresu trwania gwarancji, formy jej zabez-pieczenia i wysokości sumy gwarancyjnej. Do najważniejszych gwarancji zalicza się281 ubezpieczeniowe gwarancje kontraktowe, wśród których należy wyróżnić:
281 Porównaj: A. Wicka, Ubezpieczenia finansowe i ich wykorzystanie w zarządzaniu ryzykiem przedsiębiorstw, „Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia” 2012, seria: Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 51 (690), s. 163.
3. Produkty ubezpieczeń majątkowych
138
• gwarancję należytego wykonania kontraktu;
• gwarancję zapłaty wadium (tzw. gwarancję przetargową);
• gwarancję należytego usunięcia wad i usterek;
• gwarancję zwrotu zaliczki.
Niektóre zakłady ubezpieczeń oferują także:
• ubezpieczeniowe gwarancje zapłaty należności celnych i podatkowych;
• ubezpieczeniowe gwarancje zapłaty (m.in. zapłaty wierzytelności kon-traktowych, za roboty budowlane);
• ubezpieczeniowe gwarancje koncesyjne (m.in. wykonania zobowiązań z tytułu świadczonych usług turystycznych tzw. gwarancję turystyczną).
Do rzadziej spotykanych należą tzw. gwarancje finansowe, do których należą gwarancje zapłaty za dostarczony towar lub usługę (gwarancje handlowe), zapłaty czynszu leasingowego, spłaty kredytu krótkoterminowego oraz otwarcia akredytywy.