Perspektywy rozwoju transferu technologii według strategii Europa 2020
2. Strategie wspierające procesy transferu technologii
Transfer technologii może zachodzić zarówno między sektorem nauki i badań a przedsiębiorstwami stanowiącymi sferę działalności gospodarczej, jak i
pomię-11 System transferu technologii i komercjalizacji wiedzy w Polsce – siły motoryczne i bariery, red. K. B. Matusiak, J. Guliński, PARP, Warszawa 2010, s. 15.
Perspektywy rozwoju transferu technologii według strategii Europa 2020 41 dzy przedsiębiorstwami, zasilając w ten sposób rynek nowymi technologiami. Mechanizmy rynkowe nie są jednak w stanie zagwarantować optymalnego po-ziomu innowacyjności gospodarki. Lata 90. cechowały się osłabieniem potencja-łu gospodarczego krajów europejskich. Coraz bardziej zauważalny był dystans rozwojowy między krajami UE a Stanami Zjednoczonymi. Nasilająca się kon-kurencja i coraz bardziej zagrożona pozycja gospodarcza UE przyczyniły się do podjęcia wysiłków w celu ustalenia przyczyn negatywnych tendencji oraz okre-ślenia programu reform pozwalających na zdynamizowanie rozwoju gospodarki europejskiej. W wyniku tych działań opracowano i ogłoszono w 2000 r. strategię lizbońską, będącą podstawowym programem społeczno-gospodarczym UE na lata 2000-201013.
Przed akcesją do UE Polska nie prowadziła żadnej polityki innowacyjnej, będącej skoordynowanymi działaniami, które łączą elementy polityki naukowej, przemysłowej, edukacyjnej i fiskalnej. W 2000 r. przyjęto w Polsce dokument „Zwiększanie innowacyjności gospodarki w Polsce do roku 2006”, w którym szczególny nacisk położono na stworzenie korzystnych warunków dla funkcjono-wania przedsiębiorstw. Wśród działań, które pośrednio bądź bezpośrednio wspie-rały działalność innowacyjną przedsiębiorstw, transfer technologii wspierany był zarówno przez wzmocnienie sfery otoczenia przedsiębiorców, czyli ośrodków uczestniczących w transferze technologii, jak i przez samych przedsiębiorców, w szczególności z sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Środki przyznawa-ne były m.in. na: budowę i rozwój parków naukowo-technologicznych, projekty celowe realizowane wspólnie przez instytucje naukowo-badawcze z przedsiębior-cami, czy też wzmocnienie instytucji otoczenia biznesu, świadczących usługi do-radcze o charakterze innowacyjnym14.
Jak najszybsze podjęcie działań wzmacniających innowacyjność polskiej go-spodarki było konieczne ze względu na powiększającą się lukę technologiczną między krajami Europy Środkowej i Wschodniej a państwami „starej” Unii. Jed-nym z głównych punktów strategii lizbońskiej było stymulowanie międzynaro-dowego transferu technologii oraz eliminacja słabych stron unijnej gospodarki i sfery B+R, do których można było zaliczyć m.in.: względnie niskie wydatki na działalność B+R, koncentrację sektora nauki głównie na badaniach podsta-wowych, a także zbyt niski udział sektora prywatnego w finansowaniu badań, co jest jednoznaczne z niewystarczającymi powiązaniami między sektorem nauki i sektorem przemysłu w procesie wdrażania innowacji. Pozycja gospodarki Pol-ski w stosunku do średniego europejPol-skiego poziomu była bardzo niekorzystna.
13 D. Firszt, Transfer technologii jako narzędzie realizacji celów Strategii Lizbońskiej w Polsce, w: Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy w kontekście spójności społeczno-ekonomicznej, red. M. G. Woźniak, Katedra Teorii Ekonomii Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2008, s. 338.
14 K. Gulda, Wzrost gospodarczy a transfer technologii, w: Wzrost gospodarczy a innowacje, Wrocławskie Centrum Transferu Technologii, Wrocław 2008, s. 40.
42 Roman Tylżanowski
Pomimo podobnego charakteru problemów, np. niedofinansowanie sektora nauki, zbyt niskie nakłady na badania stosowane czy słabe powiązania między nauką a przemysłem, skala tych problemów była znacznie większa15.
Szansy na zniwelowanie luki technologicznej należało upatrywać w między-narodowym transferze technologii. Zasadność stosowania tego typu rozwiązań można uzasadnić na gruncie teoretycznym, wykorzystując dodatkowo doświad-czenia wielu krajów. Zmniejszenie różnicy w poziomach zaawansowania techno-logicznego pomiędzy krajami za pomocą transferu technologii wynika z niższe-go kosztu nabycia technologii od kosztu innowacji realizowanych we własnym zakresie w oparciu prace B+R. Szymon Truskolaski wskazuje, że „im większe jest zacofanie importera wiedzy technicznej, tym proces nadrabiania zaległości przebiega szybciej”16.
Ze względu na to, że przedmiotem transferu są zazwyczaj technologie spraw-dzone, obce rozwiązania eliminują również ryzyko prowadzenia badań, które obarczone są dużym ryzykiem niepowodzenia. Dzięki temu przedsiębiorstwa znacząco przyspieszają tempo wdrożeń i ponoszą niższe koszty. Jest to bardzo istotne w sytuacji niwelowania dystansu rozwojowego. W procesie doganiania wysoko rozwiniętych krajów UE przez kraje słabiej rozwinięte metodą transferu technologii występuje jednak wiele ograniczeń. Jednym z nich są opłaty dla jej właściciela oraz duże wydatki ponoszone na adaptację importowanych rozwiązań. W przedsiębiorstwach o niewielkich zdolnościach absorpcyjnych to rozwiązanie może skutecznie opóźnić lub zatrzymać proces technologicznego doganiania eu-ropejskiej „czołówki”17. Transfer technologii przynosi najlepsze efekty w krajach średnio rozwiniętych, które są w stanie podjąć większy wysiłek w celu adaptacji pozyskiwanej wiedzy18.
Postępująca liberalizacja międzynarodowych obrotów handlowych i przepły-wów kapitałowych pozwoliła na otwarcie w Polsce nowych kanałów transferu technologii, z których najistotniejszymi były bezpośrednie inwestycje zagranicz-ne (BIZ), a także import dóbr kapitałowych. Można stwierdzić, iż polski postęp techniczny opierał się prawie w całości na wdrażaniu importowanych rozwiązań technologicznych19.
Mimo powyższych zalet transferu technologii możliwości tkwiące w tym pro-cesie nie zostały wystarczająco wykorzystane. Przyczyną tego była przewaga
dy-15 D. Firszt, op. cit., s. 338-340.
16 S. Truskolaski, Międzynarodowa dyfuzja technologii a konwergencja stóp wzrostu gospodar-czego, „Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Poznaniu” 2004, nr 39, s. 161.
17 D. Firszt, op. cit., s. 342.
18 S. Gomułka, Teoria innowacji i wzrostu gospodarczego, CASE, Warszawa 2008, s. 170.
19 M. Brzozowski, S. Kubielas, Struktura techniczna gospodarki a dyfuzja technologii w per-spektywie konwergencji realnej Polski z UE, w: Polska w Unii Europejskiej. Dynamika konwergen-cji ekonomicznej, red. J. Michałek, W. Siwiński, M. Socha, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 74.
Perspektywy rozwoju transferu technologii według strategii Europa 2020 43 fuzji wiedzy ucieleśnionej w importowanych dobrach inwestycyjnych, która jest najłatwiejsza w realizacji, ale ogranicza się do importu technologii drugiej gene-racji, co wpływa na utrzymanie luki technologicznej na niezmienionym poziomie, a czasami nawet na spowolnienie wzrostu poziomu technologicznego w kraju im-portera. BIZ były również lokowane w tradycyjnych sektorach, co wpłynęło na ograniczenie postępu technologicznego. Istotną wadą transferu technologii była dodatkowo częściowa eliminacja krajowych producentów, mających trudności ze sprostaniem zagranicznej konkurencji, która była zaangażowana w obszary produkcji występującej do tej pory na polskim rynku. Zmiany w gospodarce nie przyczyniły się do przesunięć w jej strukturze, czego skutkiem była permanentnie niska konkurencyjność gospodarki oraz inne negatywne zjawiska na rynku pra-cy, np. likwidacja miejsc pracy w branżach tradycyjnych przy niewielkiej liczbie stanowisk w nowych sektorach, co w ostateczności doprowadziło do wysokich wskaźników bezrobocia. Wnioskiem z analizy tych negatywnych tendencji było zwiększenie wysiłków na rzecz rozwoju sfery B+R i ukierunkowanie jej prac na implementację najnowszych technologii oraz ich twórcze rozwijanie20.
Polityka rządowa na rzecz innowacji była prowadzona także w kolejnych la-tach. Dokumentem programowym Polski, wyznaczającym długookresowe priory-tety polityki gospodarczej, który uwzględnia założenia SL, jest Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015, zawierająca m.in. następujące wytyczne:
– stabilizacja makroekonomiczna sprzyjająca oszczędnościom i inwesty-cjom,
– rozwój przedsiębiorczości przez poprawę warunków prawnych, finanso-wych i podatkofinanso-wych prowadzenia działalności, jak również przez wzmocnienie powiązań z sektorem B+R,
– zwiększenie dostępu do zewnętrznych źródeł finansowania inwestycji, czy-li znalezienie różnych możczy-liwości finansowania działalności, przede wszystkim przedsięwzięć innowacyjnych, przy udziale środków publicznych,
– efektywne wykorzystanie funduszy UE oraz stymulowanie napływu BIZ, – podniesienie poziomu technologicznego poprzez wzrost nakładów na B+R i innowacje,
– ukierunkowanie sektora B+R na rozwiązywanie problemów gospodar-czych,
– zacieśnienie współpracy sektora B+R z sektorem przedsiębiorstw oraz włą-czenie do europejskiego obszaru badawczego,
– rozwój społeczeństwa informacyjnego, czyli szeroko rozumiana informa-tyzacja kraju,
– ochrona konkurencji, w tym przeciwdziałanie korupcji, 20 D. Firszt, op. cit., s. 343-344.
44 Roman Tylżanowski
– tworzenie warunków dla zacieśnienia szeroko rozumianej współpracy mię-dzynarodowej poprzez wspieranie eksportu, stymulowanie importu zaopatrzenio-wego, BIZ oraz wsparcie dla dyfuzji innowacji,
– rozwój sektora usług,
– restrukturyzacja sektorów tradycyjnych oraz prywatyzacja, z zachowaniem odpowiedniej kontroli państwowej21.
Dokument „Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata 2007- -2013” zakładał powiązanie polskich celów rozwojowych z priorytetami strate-gii lizbońskiej. Jego głównym założeniem był wzrost innowacyjności przedsię-biorstw w celu utrzymania gospodarki na ścieżce szybkiego rozwoju i tworzenia nowych, lepszych miejsc pracy. Był on i nadal jest realizowany w pięciu kluczo-wych obszarach: 1) kadra dla nowoczesnej gospodarki, 2) badania na rzecz gospo-darki, 3) własność intelektualna dla innowacji, 4) kapitał na innowacje, 5) infra-struktura dla innowacji. We wszystkich wskazanych w strategii obszarach transfer technologii odgrywa kluczową rolę. Do najważniejszych instrumentów, które służą realizacji celów okreslonych w strategii można zaliczyć chociażby ustawę wprowadzającą możliwość wspierania wdrożeń nowych technologii w przedsię-biorstwach za pomocą umarzanego częściowo ze środków publicznych kredytu technologicznego, ulgi podatkowej na zakup nowych technologii, która pozwala na dodatkowe zaliczenie w koszty prowadzonej działalności 50% wartości zaku-pionej technologii, a także zapewnia przedsiębiorcom uzyskującym co najmniej 20% przychodów ze sprzedaży własnych prac B+R przyznanie statusu centrum badawczo-rozwojowego. Wspieraniem innowacyjności polskich przedsiębiorstw zajmuje się także Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP), od któ-rej można uzyskać pomoc związaną m.in. z ochroną własności przemysłowej i podejmowaniem inicjatyw klastrowych. Dla nowo powstałych przedsiębiorstw korzystnym rozwiązaniem może być instrument „Bon na innowacje”, umożliwia-jący przedsiębiorcom nawiązanie kontaktu z instytucjami prowadzącymi działal-ność naukową22.
Wszystkie wskazane w strategii zadania były i nadal są finansowane przede wszystkim z funduszy strukturalnych, zwłaszcza z Programu Operacyjnego Inno-wacyjna Gospodarka (POIG), którego podstawowym celem jest rozwój polskiej gospodarki w oparciu o innowacyjne przedsiębiorstwa. W zakresie transferu tech-nologii na szczególną uwagę zasługują działania zapisane w 4. i 5. osi prioryteto-wej. W ramach 4. osi priorytetowej (Inwestycje w innowacje) wsparcie obejmuje dofinansowanie przedsięwzięć w zakresie wdrażania wyników prac B+R, a także projektów przedsiębiorców polegających na wdrażaniu własnych lub nabytych nowych technologii. Z kolei wsparcie w ramach 5. osi priorytetowej (Dyfuzja
21 Ibidem, s. 345-346.
Perspektywy rozwoju transferu technologii według strategii Europa 2020 45 innowacji) zostało przeznaczone głównie na przedsięwzięcia o charakterze in-westycyjnym i doradczym, przyczyniające się do łatwiejszego transferu i dyfuzji wiedzy oraz innowacji pomiędzy kooperującymi podmiotami. Z pewnością coraz większe możliwości wsparcia będą miały projekty związane z 7. i 8. osią priory-tetową (Społeczeństwo informacyjne. Zwiększenie dostępności zasobów infor-macyjnych w formie cyfrowej oraz wspieranie innowacyjnych rozwiązań elek-tronicznego biznesu), są one bowiem jednymi z priorytetów służących poprawie prowadzenia działalności gospodarczej.
Zgodnie z proponowanymi przez Ministerstwo Nauki i Informatyzacji kierun-kami rozwoju nauki i technologii Polska powinna ukierunkować swe badania na:
– inżynierię oprogramowania, wiedzy i wspomagania decyzji,
– sieci inteligentne, telekomunikacyjne i teleinformatyczne nowej generacji, – optoelektronikę,
– nowe materiały i technologie, – nanotechnologie,
– projektowanie systemów specjalizowanych, – biotechnologię i bioinżynierię,
– postęp biologiczny w rolnictwie i ochronę środowiska, – nowe wyroby i techniki medyczne,
– nauki obliczeniowe oraz tworzenie naukowych zasobów informacyjnych, – fizykę ciała stałego,
– chemię, technologię i inżynierię chemiczną23.
W 2007 r. eksperci Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) sporządzili raport „Policy Mix for Innovation in Poland – Key Issues and Re-commendations” na temat polskiej polityki innowacyjnej. Raport zawiera ocenę instrumentów wsparcia poprawy poziomu innowacyjności polskiej gospodarki. Przedstawia także rekomendacje w zakresie tworzenia i efektywnego wdrażania nowych instrumentów polityki innowacyjnej. Do najważniejszych rekomendacji płynących z raportu OECD można zaliczyć:
– wzmocnienie bazy technologicznej i naukowej przez skoncentrowanie fi-nansowania publicznego na instytutach i organizacjach o największym potencjale przeprowadzania prac badawczych zakończonych sukcesem,
– wprowadzenie zachęt dla B+R i stworzenie środowiska przyjaznego przed-siębiorczości, np. przez poprawę regulacji i uproszczenie systemu podatkowego, – intensyfikację powiązań między nauką a przemysłem przez poprawę re-gulacji dotyczących partnerstwa publiczno-prywatnego (PPP), kontynuację de-centralizacji środków w ramach polityki innowacyjnej do instytucji na poziomie regionalnym i zwiększenie ochrony własności intelektualnej na uniwersytetach,
23 Proponowane kierunki rozwoju nauki i technologii w Polsce do 2020 roku, Ministerstwo Nauki i Informatyzacji, Warszawa 2004, s. 20-30.
46 Roman Tylżanowski
– wzmocnienie kapitału ludzkiego w zakresie nauki i technologii przez stwo-rzenie zachęt dla naukowców do doskonalenia zawodowego i podejmowania współpracy z biznesem oraz uwypuklenie zagadnienia przedsiębiorczości w pro-gramach edukacyjnych,
– poprawę systemu zarządzania innowacjami na szczeblu krajowym przez budowę systemu długookresowego planowania w zakresie innowacyjności oraz poprawę koordynacji instytucjonalnej w zakresie tworzenia i wdrażania polityki innowacyjnej24.
Rekomendacje te są zbieżne z działaniami rządu w zakresie polityki innowa-cyjności oraz polityki naukowo-technicznej.