Streszczenie. W ostatnim czasie coraz większego znaczenia nabiera współpraca nauki z
gospo-darką. Wyniki badań naukowych mają opuszczać mury uczelni i służyć przedsiębiorcom. W tym celu podejmuje się rozmaite inicjatywy zmierzające do pobudzenia współpracy tych dwóch sektorów: sprzedaż, licencje, spółki spin-off, spin-out, klastry, inkubatory przedsiębiorczości akademickiej. Transfer wiedzy w instytucjach naukowych ma też aspekt wewnętrzny – jednostka zatrudniająca naukowca-twórcę musi skutecznie nabyć i następnie chronić wytworzone przez niego projekty i roz-wiązania, co wymaga znajomości odpowiednich przepisów. Artykuł dotyczy wybranych prawnych aspektów wewnętrznego i zewnętrznego transferu wiedzy w instytucjach naukowych. Analizuje sto-sowane rozwiązania organizacyjne, przedstawia ich charakterystykę prawną oraz wyjaśnia proble-my, jakie mogą powstawać w praktyce ich wykorzystywania.
Słowa kluczowe: transfer wiedzy, uczelnia, komercjalizacja, własność intelektualna
Wstęp
Powszechnie znany jest fakt, że wysiłek polskich naukowców wkładany w odkrywanie tajników otaczającej nas rzeczywistości nie zostaje odpowiednio wykorzystany w innych sektorach życia społecznego, takich jak administracja i gospodarka. Istnieje wiele przyczyn tego stanu rzeczy. W literaturze wyróżnia się bariery prawne (wynikające z ochrony pomysłów i braku możliwości swo-bodnego korzystania z nich), finansowe (niedostateczne finansowanie badań), polityczne (zbliżone do prawnych, polegające na zakazie eksportu technologii
198 Tomasz Szewc
o znaczeniu strategicznym dla danego państwa), świadomościowe (niedocenianie roli wiedzy przez przedsiębiorców) czy wiedzy (brak znajomości zasad ochrony i transferu wiedzy)1. Wydaje się, że można też wyróżnić barierę poznawczą (in-formacyjną), gdyż przedsiębiorcy nie zawsze orientują się w przedmiocie i wyni-kach badań naukowych, które często kończą się publikacją odstawioną na półkę biblioteki. Zresztą publikacji jest tyle, że nawet naukowcy nie są w stanie śledzić na bieżąco wszystkich osiągnięć.
Taki stan rzeczy pociąga za sobą powstanie po stronie instytucji naukowych konieczności upowszechniania rezultatów badań, które mogą mieć potencjał ryn-kowy oraz ułatwiania ich praktycznego stosowania. Instytucje naukowe w Polsce mogą działać jako uczelnie2, instytuty badawcze3, Polska Akademia Nauk (PAN) i jej instytuty naukowe4 (jako że są to osobne osoby prawne). Dzięki dokonywanej komercjalizacji wiedzy mogą osiągać dodatkowe, pozabudżetowe dochody5. Jest to zresztą trend światowy6. Nie dziwi więc nacisk, jaki Unia Europejska kładzie na współpracę instytucji naukowych z otoczeniem, i rola, jaką się im przypisuje w procesach inteligentnej specjalizacji będących podstawą rozwoju Unii na lata 2014-20207. Pojawia się w związku z tym trzecia (obok badań i nauczania) mi- 1 Rekomendacje zmian w polskim systemie transferu technologii i komercjalizacji wiedzy, red. K. B. Matusiak, J. Guliński, PARP, Warszawa 2010, s. 27 i nn.; Transfer technologii z uczelni do biz-nesu. Tworzenie mechanizmów transferu technologii, red. K. Santarek, PARP, Warszawa 2008, s. 35 i nn.; System transferu technologii i komercjalizacji wiedzy w Polsce – siły motoryczne i bariery, red. K. B. Matusiak, J. Guliński, PARP, Warszawa 2010, s. 30 i nn.; A. Szewc, K. Zioło, M. Grzesi-czak, Umowy jako prawne narzędzie transferu innowacji, PARP, Warszawa 2006, s. 56 i nn.
2 Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym, t.j. Dz.U. z 2012 r., nr 572 z późn. zm. (PSW).
3 Ustawa z dnia 30 kwietnia 2010 r. o instytutach badawczych, Dz.U. nr 96, poz. 618 z późn. zm.
4 Ustawa z dnia 30 kwietnia 2010 r. o Polskiej Akademii Nauk, Dz.U. nr 96, poz. 619 z późn. zm. (ustawa o PAN).
5 K. Łyszczarz, Finansowanie uczelni publicznych a przedsiębiorczość akademicka, „Ekonomia i Zarządzanie. Kwartalnik Wydziału Zarządzania Politechniki Białostockiej” 2013, nr 1, s. 40 i nn.
6 D. Kasprzycki, J. Ożegalska-Trybalska, Prawne aspekty zarządzania własnością intelektual-ną na uczelniach. Zagadnienia wybrane, w: Spory o własność intelektualintelektual-ną. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorom Januszowi Barcie i Ryszardowi Markiewiczowi, LEX, Warszawa 2013, s. 399 i nn.; G. Prawelska-Skrzypek, Zmieniająca się rola uniwersytetów w regionalnej polityce innowacyjnej, „Samorząd Terytorialny” 2012, nr 10, s. 23 i nn.; P. Stec, Uczelnia jako podmiot praw na dobrach niematerialnych, „Państwo i Prawo” 2008, nr 1, s. 46 i nn. Zob. też Guidelines on Developing Intellectual Property Policy for Universities and R&D Organisations, http://www.wipo. int/export/sites/www/uipc/en/guidelines/pdf/ip_policy.pdf [13.06.2013].
7 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady Europejskiego Komitetu Ekono-miczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów. Projekt przewodni strategii Europa 2020: Unia in- nowacji, SEC(2010) 1161, http://www.mg.gov.pl/files/upload/8418/Unia%20innowacji.pdf [5.06. 2013]; Opinia Komitetu Regionów „Projekt przewodni strategii Europa 2020: Unia innowacji” (2011/C 259/04), http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2011:259:0019:00 25:PL:PDF [5.06.2013].
Transfer wiedzy w instytucjach naukowych – wybrane aspekty prawne 199 sja instytucji naukowych – promowania innowacji8. W działaniach tych wspiera je Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego, np. wydając w 2010 r. Przewodnik.
Komercjalizacja B+R dla praktyków. Tego typu opracowań jest więcej9.
Transfer wiedzy (nazywany też transferem technologii lub transferem inno-wacji) oznacza przekazanie informacji niezbęd nych, aby jeden podmiot był w sta-nie wykorzystać pracę innego podmiotu10. W takim ujęciu jest częścią procesu komercjalizacji, przez który rozumie się „oparcie jakiejś działalności na zasadach handlowych”11. Komercjalizacją wiedzy będą więc wszelkie działania nakierowa-ne na osiągnięcie zysku z wyników prac badawczo-rozwojowych oraz przenosze-nie ich do praktyki gospodarczej12. Tak rozumiana komercjalizacja obejmuje nie tylko przekazywanie wiedzy innemu podmiotowi (czyli transfer), ale także bez-pośrednie wykorzystanie wiedzy w działalności gospodarczej prowadzonej przez instytucję naukową.
1. Nabycie praw do wiedzy
Aby instytucja naukowa mogła wytransferować wiedzę, musi najpierw sama posiadać pełnię praw do niej (zgodnie z zasadą nemo plus iuris in alium transferre
potest quam ipse habet). W pierwszej kolejności musi więc nabyć prawa do
po-mysłu od wytwarzającego i opracowującego go naukowca lub studenta.
Pomysł naukowy będący ideą rozwiązania problemu technicznego (czy rza-dziej – oznaczenia lub wyglądu zewnętrznego produktu), a więc określone urzą-dzenie, substancja, zastosowanie itp., musi być przedstawiony w sposób umożli-wiający jego percepcję przez innych. Można go wówczas rozpatrywać jako utwór. Utworem jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakikolwiek sposób13. Musi to być zatem rezultat działań człowieka, nowy, przejawiający cechy charakterystyczne dla danego twórcy i uzewnętrznio-ny (tzn. niepozostający wyłącznie w umyśle twórcy, niedostępuzewnętrznio-ny dla inuzewnętrznio-nych), jako
8 W. Dominik, Przedsiębiorcze uniwersytety, w: Regulacje prawne, dobre wzorce i praktyki dotyczące korzystania przez podmioty gospodarcze z wyników prac badawczych i innych osiągnięć intelektualnych instytucji akademickich i naukowych, red. J. Woźnicki, Instytut Społeczeństwa Wie-dzy, Krajowa Izba Gospodarcza, Warszawa 2006, s. 12 i nn.
9 Komercjalizacja wyników badań naukowych. Poradnik dla pracowników sfery B+R, red. J. Zubrzycki, Lubelski Park Naukowo-Technologiczny, Lublin 2011.
10 P. Głodek, w: Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, red. K. B. Matusiak, PARP, Warszawa 2005, s. 168 i nn.; Metodyka transformacji wyników badań naukowych do zastosowań praktycznych, red. A. H. Jasiński, D. Ludwicki, „Studia i Materiały. Wydział Zarządzania UW” 2007, nr 1, s. 28, http://www.sim.wz.uw.edu.pl/issue5/02.pdf [5.06.2013].
11 Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, t. I, PWN, Warszawa 1978, s. 971.
12 P. Głodek, op. cit., s. 84.
13 Art. 1, ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Dz.U. z 2006 r., nr 90, poz. 631 z późn. zm. (PA).
200 Tomasz Szewc
obraz, dźwięk, pismo itp.14 Skuteczne posługiwanie się przez instytucję naukową efektem prac naukowych wymaga więc nabycia praw autorskich do przedstawie-nia tych efektów.
Zagadnienie utworów pracowniczych reguluje art. 12, 13 i 74 ust. 3 PA, a w odniesieniu do jednostek naukowych także art. 14. Pracodawca nabywa pra-wa majątkowe do utworu stworzonego przez pracownika w wyniku wykonypra-wania obowiązków ze stosunku pracy, co daje mu możliwość zarobkowej eksploatacji utworu. Musi jednak utwór przyjąć (co wymaga zawiadomienia o tym twórcy albo upływu 6 miesięcy od dostarczenia utworu pracodawcy), a nabycie nastę-puje w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron. Trudności, jakie mogą tu powstać, dotyczą ustalenia celu umowy o pracę, zgod-nego zamiaru stron, a także momentu dostarczenia utworu pracodawcy. Kwestie te można jednak ustalić inaczej w umowie. Warto z tej możliwości skorzystać dla uniknięcia potencjalnych sporów w przyszłości. Procedury te nie są wymagane jedynie w przypadku programów komputerowych, gdzie istnieje domniemanie przyjęcia przez pracodawcę praw do programu stworzonego przez pracownika w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, które może uchylić tyl-ko odmienne i wyraźne postanowienie umowy o pracę. Jest to więc pierwotne nabycie przez pracodawcę praw do programu komputerowego (bez konieczności przyjęcia utworu od pracownika). Ponadto następuje w pełnym zakresie (tzn. nie-ograniczonym treścią umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron)15.
Osobliwością instytucji naukowych są: przysługujące im pierwszeństwo publikacji utworu (za osobnym wynagrodzeniem dla pracownika), możliwość korzystania z materiału naukowego zawartego w utworze, a także możliwość udostępniania utworu osobom trzecim, jeżeli wynika to z uzgodnionego przezna-czenia utworu lub zostało postanowione w umowie16.
W przypadku utworów studenckich uczelni przysługuje zaś tylko pierwszeń-stwo publikacji pracy dyplomowej i to wyłącznie w ciągu 6 miesięcy od jej obro-ny (art. 15a PA).
Przechodząc do rozpatrzenia zasad nabywania przez pracodawcę praw do roz-wiązań i oznaczeń na podstawie Prawa własności przemysłowej17, należy wska-zać art. 11 ust. 3 przewidujący zasadę nabywania przez pracodawcę lub zlece-niodawcę prawa do uzyskania patentu na wynalazek, prawa ochronnego na wzór użytkowy, jak również prawa z rejestracji wzoru przemysłowego, znaku
towaro-14 A. Brzezińska, w: Prawo własności intelektualnej. Repetytorium, red. M. Załucki, Difin, Warszawa 2010, s. 60 i nn.
15 R. Golat, Prawo autorskie i prawa pokrewne, C.H. Beck, Warszawa 2006, s. 73.
16 Omawiany przepis art. 14 PA budzi liczne wątpliwości, omawia je szerzej P. Stec, op. cit., s. 49 i nn.
17 Ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r., Prawo własności przemysłowej, t.j. Dz.U. z 2003 r., nr 119, poz. 1117 z późn. zm. (PWP).