w zakresie przedsiębiorczości akademickiej
2. Uniwersytety trzeciej generacji i rola przedsiębiorczości akademickiej
Podstawowym czynnikiem zmian w funkcjonowaniu państwa jako podmio-tu partycypującego w międzynarodowej konkurencji gospodarczej i kreującego polityki publiczne jest współczesne postrzeganie roli instytucji naukowo-badaw-czych18 przez władze państwowe. Instytucje te, jako podmioty będące elemen-tarną częścią życia publicznego w kontekście polityki innowacyjnej (badawczo--rozwojowej), są włączone w proces przemian związanych z definiowaniem roli i kształtu poszczególnych polityk publicznych.
Fundamentalna zmiana funkcjonowania instytucji naukowo-badawczych, przede wszystkim uczelni wyższych, to wynik światowych procesów związanych z dominującym w systemie globalnym modelem gospodarki opartej na wiedzy. 17 L. Kwieciński, Zarządzanie publiczne a wyzwania polityki innowacyjnej w Polsce, w: Za-rządzanie strategiczne w badaniach teoretycznych i praktyce, „Prace Naukowe Uniwersytetu Eko-nomicznego we Wrocławiu” 2008, nr 20, s. 179.
18 Na potrzeby artykułu przyjęto następującą systematykę instytucji naukowo-badawczych: uczelnie wyższe (w tym uniwersytety, politechniki) jako jednostki naukowe; jednostki badawcze (w tym instytuty badawcze Polskiej Akademii Nauk, będącej instytucją naukową); jednostki ba-dawczo-rozwojowe. Zob. m.in. ustawa z dnia 30 kwietnia 2010 r. Przepisy wprowadzające ustawy reformujące system nauki, Dz.U. nr 96, poz. 620.
Tworzenie partnerstw w zakresie przedsiębiorczości akademickiej 117 Zjawiska globalizacji i konkurencji międzynarodowej, obejmującej wszystkie podmioty konkurujące o jak najwyższą pozycję gospodarczą, powodują przemia-ny strukturalne wielu przedsiębiorstw, dla których rozwój sektora B+R staje się priorytetem. Natomiast po stronie uniwersytetów globalizacja wymusza aktywne włączenie się w konkurencję o najlepszych studentów, naukowców, projekty ba-dawcze i finansowanie.
Przełomowe badania naukowe, których poszukuje przemysł, wymagają znacz-nych nakładów finansowych. Dlatego źródła państwowe, na których opiera się funkcjonowanie wielu uczelni wyższych, czy innych instytucji naukowo-badaw-czych w Europie, stają się niewystarczające. Niezbędna staje się więc ich współ-praca z przedsiębiorstwami. Wysoki poziom badań zapewniony przez partnerów naukowych przyczynia się do lepszej pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw. Firmy skłaniają się ku rozwiązaniom partnerskim, a niekoniecznie ku tworzeniu zaawansowanych działów badań i rozwoju wewnątrz swoich struktur (tab. 1).
Tabela 1. Czynniki wpływające na transformację modelu uczelni wyższych
Czynniki wpływające na transformację modelu uczelni wyższych po stronie uczelni wyższych po stronie przedsiębiorstw – coraz wyższe koszty badań oraz konieczność
pozyskiwania alternatywnych źródeł finanso- wania
– globalna konkurencja o wybitnych studentów, naukowców i projekty badawcze
– założenie, że jednym z celów uczelni wyższej jest konieczność współpracy z otoczeniem, zwłaszcza z przedsiębiorstwami
– nastawienie na komercjalizację wyników ba-dań w realiach GOW
– konkurencja ze strony rosnących w siłę insty- tutów badawczych poza strukturą uczelni wyż- szych
– rola państwa i strategii państwowych w kie-runku wzrostu poziomu innowacyjności – wzrost znaczenia przedsiębiorczości
akade-mickiej
– rosnący popyt na zaawansowane badania na-ukowe przy jednoczesnym braku rozbudowa-nej struktury badawczej
– wysoki poziom badań naukowych oferowa-nych przez uczelnie wyższe
– coraz większe zapotrzebowanie rynkowe na wysoko zaawansowane badania naukowe (technologie), wynikające z rosnącej konku-rencji na rynkach globalnych
– wartość dodana wynikająca z tworzenia part-nerstw publiczno-prywatnych (założenie: dzie- lenie ryzyka i kosztów, przy jednoczesnym zachowaniu wysokiego poziomu usług i pro-duktów)
– oferowane w ramach unijnych funduszy struk- turalnych środki finansowe na wsparcie inno-wacyjnych firm.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. G. Wissema, Towards the Third Generation University.
Ma-naging the University in Transition, Edward Elgar, Cheltenham 2009.
W literaturze przedmiotu w kontekście ewolucji uczelni wyższych, wyróż-nia się trzy rodzaje uniwersytetów: uniwersytet średniowieczny (model boloński i paryski), uniwersytet humboldtowski oraz uniwersytet trzeciej generacji, będący wciąż w fazie rozwoju.
118 Agnieszka Młodzińska-Granek
Uniwersytety średniowieczne cechowały się dużą autonomią, wywierały zna-czący wpływ na życie polityczne i społeczne, a ich głównym celem była „ochrona dawnej mądrości i nauczanie posłuszeństwa wobec doktryny Kościoła”19.
W przypadku modelu humboldtowskiego, jak opisuje Johan G. Wissema, „ba-dania opierały się na racjonalnym rozumowaniu, eksperymentach, argumentacji i przejrzystości, która pozwala na weryfikację i poszerzanie wyników badań in-nych osób”20. Rolą uniwersytetu było kształcenie, szerzenie wiedzy, a ich głów-nym celem – postęp naukowy, stąd granica między uczelniami a przemysłem była wyraźnie zarysowana.
Model uniwersytetu trzeciej generacji wciąż jest kształtowany. Stwierdza się, iż jest to faza przejściowa, w której przekształceniu ulega dotychczasowy model uniwersytetu humboldtowskiego. Uniwersytet trzeciej generacji można scharak-teryzować następująco: badania podstawowe wciąż stanowią rdzeń działalno-ści uniwersytetu; wzrasta znaczenie badań transdyscyplinarnych; uczelnia jest otwarta na współpracę z wieloma partnerami; brak bezpośredniego finansowania przez państwo; wykorzystanie wiedzy staje się priorytetowym celem21. Otwartym pytaniem pozostaje forma funkcjonowania uczelni wyższych w zakresie komer-cjalizacji wiedzy: Czy komercjalizacja powinna pozostać działalnością uboczną wobec priorytetowych zadań naukowych i edukacyjnych uczelni wyższych, reali-zowaną przez partnerów zewnętrznych, czy też proces komercjalizacji powinien stać się, obok badań i edukacji, jednym z działań uniwersytetu?
Niewątpliwie uczelnie wyższe jako element sfery publicznej w obliczu zmie-niającej się rzeczywistości zmuszone są do transformacji w kierunku ściślejszej współpracy z otoczeniem. „Pomostem” między uniwersytetem a środowiskiem zewnętrznym może być przedsiębiorczość akademicka.
Podobnie jak w przypadku polityki innowacyjnej, w literaturze przedmiotu istnieje problem ze zdefiniowaniem przedsiębiorczości akademickiej. W ujęciu szerokim może ona być rozumiana jako mechanizm komercjalizacji badań, na-tomiast w ujęciu wąskim – jako firmy odpryskowe tworzone przez kadrę nauko-wą i studentów. W krajach anglosaskich pojęcie przedsiębiorczości akademickiej utożsamiane jest z firmami odpryskowymi lub przedsiębiorczością uczelni, w ro-zumieniu oferowania sprzedaży wytworzonego know-how22. Z szerszym spoj-rzeniem mamy do czynienia m.in. w polskim dyskursie. Krzysztof B. Matusiak przedstawia holistyczną koncepcję porządkowania wiedzy na temat
przedsiębior-19 A history of the university in Europe, red. W. Rüegg, Cambridge University Press, Cam-bridge 2008, za: J. G. Wissema, Towards the Third Generation University. Managing University in Transition, Edward Elgar, Cheltenham 2009.
20 J. G. Wissema, op. cit., s. 16-33.
21 Ibidem, s. 43.
22 Szerzej: S. Shane, Academic Entrepreneurship. University Spinoffs and Wealth Creation. New Horizons in Entrepreneurship, Edward Elgar, Cheltenham 2004.
Tworzenie partnerstw w zakresie przedsiębiorczości akademickiej 119 czości akademickiej. Wśród wymiarów funkcjonowania uniwersytetu wymienia on następujące formy: przedsiębiorcze zarządzanie uniwersytetem, ukierunkowa-ne na ścisłą współpracę z otoczeniem zewnętrznym; przedsiębiorczą edukację, którą rozumie jako „zwiększanie zdolności adaptacji zawodowej absolwentów do dynamicznych warunków zewnętrznych”, a także dostosowywanie programów nauczania do potrzeb rynków pracy; przedsiębiorczość studentów i absolwentów, wyrażającą się zakładaniem własnych firm na bazie wiedzy zdobytej podczas stu-diów; transfer i komercjalizację technologii, realizowane poprzez badania zama-wiane przez przemysł; akademickie firmy odpryskowe (spin-off i spin-out)23.
„Przedsiębiorczość akademicka to nowy wymiar przedsiębiorczości rozwi-janej na styku nauki i gospodarki. Ten rodzaj aktywności wymaga określonych kompetencji, szerokiej wiedzy, kontaktów w środowisku akademickim i bizneso-wym oraz globalnej perspektywy myślenia o działalności gospodarczej”24.
Przedsiębiorczość akademicka, jako narzędzie poszerzania i pogłębiania współpracy uniwersytetu z otoczeniem, spełnia swą rolę, przyczyniając się do istotnej transformacji jakościowej uczelni w kontekście nowych wyzwań polityki badawczo-rozwojowej.