3. OBSZARY PROBLEMOWE W WYMIARZE REGIONALNYM I LOKALNYM
3.1. Sytuacja demograficzna
narastaniem dysproporcji przestrzennych na lokalnych rynkach pracy,
•
Śląsk Opolski, jak każdy region kraju, posiada swoje charakterystyczne czynniki roz-woju. Tkwią one w zasobach ludzkich, położeniu geograficznym, ziemi i surowcach, edukacji i nauce, infrastrukturze społecznej i technicznej, kulturze, procesach histo-rycznych, jakości przestrzeni. Optymalne wykorzystanie tych czynników pozwala na zrównoważony rozwój regionu oraz określenie jego specjalizacji w krajowym i mię-dzynarodowym podziale pracy, a więc na dużą efektywność społeczną i ekonomiczną.
Oznacza to w praktyce zapewnienie godziwych warunków życia, pracy i mieszkania w społecznościach lokalnych.
Śląsk Opolski stanowi w sumie wszechstronnie rozwinięty organizm społeczno-go-spodarczy o dużym potencjale ekonomicznym. Okres transformacji ustrojowej i kry-zys gospodarczy okazał się wyjątkowo trudny dla gospodarki regionu. Społeczeństwo Śląska Opolskiego uległo w okresie transformacji głębokim zmianom demograficznym i społecznym. Zmiany te wskazują na zarysowujący się kryzys w regionalnej polityce w zakresie sytuacji demograficznej, bezrobocia, polaryzacji społeczeństwa, ubóstwa, sytuacji mieszkaniowej, zdrowotnej, ochrony zdrowia i infrastruktury społecznej.
Na-3. Obszary problemowe w wymiarze regionalnym i lokalnym
pięcia i dysproporcje, które powstają w zakresie wymienionych kwestii, mają już cha-rakter trwały i wymagają doraźnej i długookresowej regionalnej polityki rynku pracy.
Bez aktywnej regionalnej polityki rynku pracy nie ma dobrej gospodarki. Szczególnie, że w kwestiach bezrobocia wiele spraw ulega w dalszym ciągu zaostrzeniu, a jakość ży-cia i pracy w licznych rodzinach i społecznośży-ciach lokalnych ulega pogorszeniu. Część społeczności Śląska Opolskiego odczuwa niepewność związaną z dostępem do pracy, mieszkania, ochrony zdrowia i ma poczucie zagrożenia społecznego.
Rozmiary i zasięg zagrożeń społecznych są zróżnicowane, w zależności od warstwy społecznej, a często samego układu przestrzennego. Szczególnie ludność rolnicza i jej młode pokolenie traci szanse rozwoju i dostępności do wykształcenia i pracy, o czym świadczą bardzo niskie wskaźniki aktywności zawodowej.
Lata transformacji gospodarczej wyraźnie różnicują społeczeństwo Śląska Opolskiego w układach przestrzennych (ludność śląska – napływowa, miasto – wieś, obszary rol-nicze – uprzemysłowione), w zakresie nie tylko bezrobocia, dochodów ludności, ale i stanu zdrowia, sytuacji mieszkaniowej, dostępności do oświaty i pracy. W świetle licz-nych badań i dalicz-nych statystyczlicz-nych można uzasadnić tezę o narastającym kryzysie de-mograficznym i rynku pracy.
Aktualna sytuacja społeczno-demograficzna Śląska Opolskiego wymaga aktywnej regionalnej polityki rynku pracy. Do głównych negatywnych procesów demograficzno- -społecznych okresu transformacji, które będą rzutowały na XXI wiek, należy zaliczyć:
Zarysowujący się kryzys demograficzny i rodzinny, wynikający z gwałtownego
•
spadku urodzeń, niskiej dzietności kobiet, wzrostu liczby rozwodów, obniżenia skłonności do zawierania małżeństw oraz wzrostu liczby rodzin niepełnych;
Zróżnicowanie sytuacji ekonomicznej ludności województwa opolskiego według
•
pochodzenia etnicznego, co może wywołać napięcia społeczne;
Trwałość bezrobocia jawnego i agrarnego oraz ograniczonych możliwości
migra-•
cji młodzieży ze wsi do miast;
Wzrost tendencji do masowych, czasowych migracji zarobkowych do Niemiec
•
i związany z tym procesem drenaż wysoko kwalifikowanych kadr z wyższym wykształceniem;
Narastanie frustracji wśród młodzieży z wyżu demograficznego lat
siedemdzie-•
siątych z uwagi na brak pracy, regres w budownictwie mieszkaniowym, ograni-czone możliwości zakładania rodzin;
Proces starzenia się ludności, przy bardzo silnym wzroście liczby emerytów oraz
•
osób niepełnosprawnych;
Powstającą barierę kwalifikacyjną związaną z masowym odpływem
absolwen-•
tów szkół wyższych;
Wzrost zagrożeń społecznych związanych z wysokim ryzykiem zachorowalności,
•
zagrożeń złymi warunkami pracy, patologią społeczną i wypadkowością.
Do najważniejszych obecnie problemów demograficzno-społecznych wojewódz-twa opolskiego, związanych z zarysowującym się kryzysem demograficznym i rynkiem pracy, należy zaliczyć:
Spadek liczby urodzeń;
•
R. Rauziński, K. Szczygielski – Analiza i ocena współczesnych czynników kształtujących...
Spadek przyrostu naturalnego;
•
Spadek liczby zawieranych małżeństw;
•
Zarysowujący się kryzys demograficzny rodziny;
•
Wzrost rodzin niepełnych i gospodarstw jednoosobowych;
•
Wysokie bezrobocie;
•
Nadmierne migracje zagraniczne;
•
Niskie wskaźniki skolaryzacji młodzieży w wieku szkoły średniej i wyższej;
•
Dezaktywizację zawodową ludności;
•
Wzrost liczby emerytów i rencistów w efekcie procesu starzenia się;
•
Narastanie ubóstwa (rodziny wielodzietne);
•
Wzrost zachorowalności i wypadkowości przy pracy;
•
Osłabienie kapitału ludzkiego;
•
Wzrost liczby niepełnosprawnych i inwalidów prawnych i biologicznych;
•
Wysoki odpływ kadr z wyższym wykształceniem;
•
Proces polaryzacji rodzin z punktu widzenia dochodów, warunków
mieszkanio-•
wych, stanu zdrowia w układzie przestrzennym województwa;
Wyludnianie się obszarów przygranicznych województwa.
•
Okres transformacji ustrojowej oraz kryzys wywarły ogromny wpływ na sytuację demograficzną i ruch naturalny ludności. Wyrazem tego jest niski od wielu lat poziom reprodukcji ludności Śląska Opolskiego. Tak kształtująca się sytuacja demograficzna stwarza istotne zagrożenia dla dalszego rozwoju demograficznego, jak i dla rozwoju społeczno-gospodarczego województwa. W latach 1989–2009 zaistniało wiele czyn-ników osłabiających demograficzną i społeczno-ekonomiczną kondycję rodziny, wska-zując na zarysowujący się jej kryzys. Do czynników demograficznych osłabiających ro-dzinę należy zaliczyć: zawężoną reprodukcję ludności poniżej prostej zastępowalności pokoleń, wynikającą ze zmniejszającej się liczby nowo zawieranych związków małżeń-skich, obniżenia się poziomu dzietności kobiet, malejącej liczby urodzeń. Czynniki eko-nomiczno-społeczne silnie wpływające na kryzys rodziny to: bezrobocie, dezaktywiza-cja zawodowa licznych rodzin, wzrost liczby emerytów i rencistów oraz związany z tym proces wzrostu obciążeń ekonomicznych rodzin, pogarszająca się dostępność rodzin do świadczeń służby zdrowia, zwiększenie się liczby rodzin niepełnosprawnych, wyraźny wzrost ubóstwa rodzin miejskich i wiejskich oraz spadek poczucia bezpieczeństwa spo-łecznego. Lata transformacji gospodarczej przyniosły także bardzo gwałtowny spadek liczby zawieranych małżeństw.
Ogromnie negatywny wpływ na sytuację demograficzną ludności śląskiej (ludności rodzimej zamieszkałej na terenie Śląska przed 1939 r.) wywarły masowe migracje za-graniczne, głównie do Niemiec. Migracje te spowodowały gwałtowny proces osłabienia i podziału rodzin – zmniejszają, a czasem nawet niwelują więzi społeczne licznych rodzin oraz zakłócają procesy reprodukcji rodzin. Badania demograficzne wskazują też na ne-gatywne skutki dla rodzin masowej emigracji sezonowej. W sumie wśród rodzin śląskich mamy aż 66% rodzin podzielonych, z których najbliżsi członkowie mieszkają lub pracują w Niemczech. Ze szczególnym nasileniem wyłania się zatem problem rodzin niepełnych, stając się jednym z najistotniejszych wyzwań dla regionalnej polityki społecznej.
3. Obszary problemowe w wymiarze regionalnym i lokalnym
Osobnym problemem jest kwestia bezrobocia wśród licznych rodzin, w tym szcze-gólnie młodych. Bezrobocie dotknęło w szerokim zakresie rodziny, zakłócając ich funk-cje społeczne i ekonomiczne.
Na wsi opolskiej zachodzą zmiany w strukturze demograficznej i zawodowej ludno-ści. Mają one różnorodny i złożony charakter w czasie i przestrzeni.
Na współczesną sytuację demograficzną składa się wiele bardzo złożonych kwe-stii natury społecznej, gospodarczej i politycznej związanych z rynkiem pracy. Wyni-kają one m.in.: z niekorzystnej reprodukcji ludności (spadek urodzeń, wysoka umie-ralność, poziom płodności kształtujący się poniżej prostej reprodukcji ludności), nadumieralności mężczyzn, procesu starzenia się ludności, bezrobocia, konieczno-ści dostosowania kształcenia do potrzeb rynku pracy, nadmiernych migracji zagra-nicznych, wadliwej struktury zatrudnienia, problemu inwalidztwa i niepełnospraw-ności, pogarszającego się stanu zdrowia ludniepełnospraw-ności, stałego nacisku młodzieży wiejskiej na nierolniczy rynek pracy i zarysowującego się bezrobocia agrarnego, wzrostu bez-robocia ludności wiejskiej, migracji ze wsi do miast i migracji zagranicznych, wyludnia-nia się licznych gmin i wsi rolniczych w obszarach przygranicznych, defeminizacji wsi i równocześnie feminizacji zatrudnienia w rolnictwie, wzrostu „marginalnych” zaso-bów pracy w rolnictwie, spadku dojazdów, niskiego poziomu wykształcenia rolniczego ludności wsi.
Na czoło problemów wsi opolskiej wysunęły się kwestie związane z powstałym bez-robociem, ograniczonym odpływem młodzieży, masowymi migracjami ludności do pracy w Niemczech oraz niskim poziomem wykształcenia młodzieży wiejskiej. Ostatnie lata przyniosły też procesy narastania głębokich dysproporcji przestrzennych w stopniu wy-korzystania zasobów pracy w rolnictwie, szczególnie gromadzenia się zbędnych zaso-bów pracy w drobnych gospodarstwach rolnych.
Bezrobocie na Śląsku Opolskim należy zaliczyć do głównych kwestii społeczno-go-spodarczych regionu z uwagi na rozmiary i trwałość zjawiska i jego społeczne konse-kwencje. Istniejące bezrobocie jest funkcją sytuacji demograficznej i gospodarczej. Ma to swój wyraz w strukturze bezrobocia: koniunkturalnego, strukturalnego, agrarnego, masowego, ukrytego i frykcyjnego. Aktualnie (2009 r.) bezrobocie charakteryzuje się głębokim zróżnicowaniem przestrzennym.
Zarysowujący się kryzys ekonomiczny, szczególnie dużych i średnich przedsiębiorstw na Opolszczyźnie, w powiązaniu z dużą podażą pracy młodzieży wchodzącej na rynek pracy oraz istniejącym bezrobociem stwarza poważną sytuację społeczną.
Gospodarka Opolszczyzny okazała się mało odporna na bezrobocie. Udowodnił to cały okres transformacji ustrojowej, charakteryzujący się wysokim bezrobociem oraz masową migracją zarobkową ludności śląskiej do Niemiec, która wyraźnie ogranicza bezrobocie w regionie.
Bezrobocie wyłania się również na czoło polityki społeczno-gospodarczej regionu.
Praktycznie bowiem cały obszar województwa jest zagrożony bezrobociem, szczegól-nie wśród młodzieży. Prognozy demograficzne wskazują, że bezrobocie agrarne, struk-turalne i długotrwałe wystąpi z całą siłą na rolniczych obszarach województwa – ob-szarach wysokiej podaży pracy i niskich dochodach ludności.
R. Rauziński, K. Szczygielski – Analiza i ocena współczesnych czynników kształtujących...
Główną przyczyną bezrobocia na Śląsku Opolskim jest recesja gospodarcza, która wynika ze spadku produkcji na skutek braku jej zbytu. Śląsk Opolski posiada bowiem zasoby pracy, surowce, maszyny i urządzenia (infrastrukturę techniczną), ale nie jest zdolny do tworzenia nowoczesnej zbywalnej produkcji. Proces prywatyzacji i restruktu-ryzacji jest opóźniony. Stwarza on zmienność sytuacji gospodarczej różnych obszarów województwa. Szczególnie rolnicze, lokalne rynki pracy, będą charakteryzować się wy-sokim bezrobociem wśród młodzieży, osób o niskich kwalifikacjach, wzrostem udziału kobiet i chłopo-robotników wśród bezrobotnych oraz wzrostem oczekiwań na pracę.
Wyłania się kwestia koncepcji walki z bezrobociem w układach przestrzennych wo-jewództwa, związana z potrzebą wyrównania dostępności do pracy i edukacji młodego pokolenia, sięgającego po pracę. Na obszarach całego województwa opolskiego wy-stąpi dalsza tendencja do migracji zarobkowych do Niemiec, powodując negatywne skutki społeczne i demograficzne.
Prognoza bezrobocia na Śląsku Opolskim do 2010 r. wskazuje na następujące główne czynniki kształtujące bezrobocie:
Niska konkurencyjność regionu wyrażająca się ograniczonym napływem kapitału
•
zagranicznego, inwestycji prywatnych, środków Unii Europejskiej, wysokim odpły-wem kadr kwalifikowanych z wyższym wykształceniem oraz migracjami ludności;
Kryzys koniunkturalny znacznej części przedsiębiorstw, wynikający z opóźnień
re-•
strukturyzacyjnych, globalizacji procesów gospodarczych, wysokich kosztów pro-dukcji, mało sprawnej organizacji pracy oraz przestarzałej techniki;
Wysoka podaż pracy młodzieży wchodzącej na rynek pracy z wyżu
demograficz-•
nego lat siedemdziesiątych;
Problemy makroekonomiczne kraju nie rozwiązujące regionalnych problemów
•
bezrobocia;
Mała elastyczność kształcenia w szkolnictwie średnim i wyższym;
•
Niskie nakłady inwestycyjne na infrastrukturę techniczną i społeczną.
•
Prognoza demograficzna do 2015 r. dla Śląska Opolskiego wskazuje na cztery główne procesy demograficzne. Po pierwsze, nastąpi spadek liczby ludności warunkowany ni-skim przyrostem naturalnym i ujemnymi procesami migracyjnymi (zagraniczne). Po dru-gie, wystąpi duża zmienność struktur demograficznych, mających istotne znaczenie dla sytuacji społecznej. Po trzecie, wystąpi wysoki przyrost zasobów pracy. Po czwarte, bę-dzie wzrastać proces starzenia się ludności.
Analiza podaży pracy do 2015 r. wskazuje na to, że charakterystycznymi cechami rynków pracy będą:
Bezrobocie jako trwała cecha rynków pracy;
•
Wysokie bezrobocie absolwentów szkół średnich i zawodowych w ośrodkach
•
o dużej monokulturze przemysłowej;
Dezaktywizacja zawodowa ludności;
•
Wzrost bezrobocia w grupie osób starszych i o niskich kwalifikacjach;
•
Wzrost bezrobocia agrarnego;
•
Zwiększony udział kobiet i chłopo-robotników wśród bezrobotnych;.
•
Wydłużanie się czasu oczekiwania na pracę;
•
3. Obszary problemowe w wymiarze regionalnym i lokalnym
Wzrost tendencji do migracji zagranicznych w poszukiwaniu pracy;
•
Wzrost migracji do ośrodków zapewniających pracę;
•
Wyraźne zubożenie rodzin wielodzietnych, o niskiej aktywności zawodowej i
po-•
zbawionych pracy;
Znaczne zubożenie obszarów rolniczych o niskim stopniu rozwoju gospodarczego;
•
Powroty emigrantów.
•