2. SPECYFIKA REGIONALNYCH CZYNNIKÓW ODDZIAŁUJĄCYCH
2.1. Uwarunkowania demograficzne
Sytuacja demograficzna całej Polski, w tym także województwa opolskiego, jest i po-zostanie istotnie specyficzna na obszarze Europy i całego świata. Potwierdzeniem tej tezy jest czołowa pozycja naszego kraju w układzie globalnym, w zakresie prognozo-wanego spadku ogólnej liczby ludności.
Tabela 1. Państwa (15) o największych ubytkach ludności w latach 2007–2050
Poz. Państwo Ludność w 2007 (w tys.)
Ludność w 2050 (w tys.)
Różnica absolutna
(w tys.) Odsetek zmian
1. Gujana 738 477 -261 -35,4
2. Bułgaria 7 639 4 949 -2 690 -35,2
3. Ukraina 46 205 30 937 -15 268 -33,0
4. Gruzja 4 395 3 134 -1 261 -28,7
5. Białoruś 9 689 6 960 -2 729 -28,2
6. W. Dziewicze (USA) 111 82 -29 -26,3
7. Rumunia 21 438 15 928 -5 509 -25,7
8. Rosja 142 499 107 832 -34 667 -24,3
9. Mołdawia 3 794 2 883 -910 -24,0
10. Łotwa 2 277 1 768 -509 -22,4
11. Litwa 3 390 2 654 -736 -21,7
2. Specyfika regionalnych czynników oddziałujących na rynek pracy
Zwracamy uwagę na ilościowy wymiar procesów ludnościowych z uwagi na fakt, iż liczba ludności jest zmienną regularnie stosowaną w praktycznie wszystkich anali-zach i prognoanali-zach społeczno-gospodarczych. Stanowi ona ponadto podstawową wiel-kość konstytuującą pozycję danego państwa w licznych koncepcjach geopolitycznych25. W ujęciach teoretycznych, o uniwersalnej perspektywie, ludność (liczba) traktowana jest (była) jako składowa tworząca potęgę danego państwa czy ośrodka miejskiego. W po-dejmowanym przez nas zakresie, więcej uwagi poświęcimy jednakże określonym pro-cesom przekształceń populacyjnych, bowiem obok samej liczby mieszkańców istotne znaczenie posiadają cechy jakościowe zmian populacyjnych, płodność, starzenie się, umieralność, czy stan zdrowia.
2.1.1. liczba i rozmieszczenie ludności – tło europejskie
Województwo opolskie o zaludnieniu nieco ponad 1 mln osób sytuuje się w dru-giej setce obszarów NUTS 2 (ok. 193 pozycja na 271 jednostek podziału). Wynik i pozy-cja w rankingu regionów europejskich nie są oczywiście dominujące, jednakże można uznać, iż pogląd o zbyt niskiej, w stosunku do innych regionów europejskich, niekon-kurencyjnej liczbie mieszkańców regionu nie jest zasadny.
Potwierdzeniem tej tezy może być podział europejskich NUTS na klasy wielkościowe, zgodne z zaleceniem Unii Europejskiej, co do liczby ludności poszczególnych poziomów NUTS. Przyjmuje się, iż ludność obszarów NUTS 1 powinna zamykać się w przedziale 3,0–7,0 mln mieszkańców, NUTS 2 od 0,8 do 3,0 mln, natomiast obszary NUTS 3 po-winny liczyć od 0,15 mln do 0,8 mln osób.
Na podstawie analiz można stwierdzić, iż obszary NUTS 2 o zaludnieniu poniżej 0,8 mln, tj. takie, które pod względem ilościowego wymiaru potencjału ludnościowego można zaliczyć do klasy NUTS 3, pojawiają się m.in. w bogatszej Szwecji i Finlandii, Gre-cji, Italii, Hiszpanii i Portugalii, a także Austrii, Wielkiej Brytanii i Francji. Możemy zatem postawić tezę, iż nie ma dowodu na to, że mała liczba ludności może rzutować wprost na przebieg (negatywny lub pozytywny) procesów gospodarczych i społecznych na
da-25 Według niektórych koncepcji, o charakterze geopolitycznym, o sile państwa decydować miała m.in.
jego liczba mieszkańców, a także ich (mieszkańców) poczucie wspólnoty interesów narodowych, religijnych lub grupowych.
Tabela 1. (cd.)
Poz. Państwo Ludność w 2007 (w tys.)
13. Japonia 127 967 102 511 -25 455 -19,9
14. Bośnia i Hercegowina 3 935 3 160 -775 -19,7
15. Chorwacja 4 555 3 692 -864 -19,0
Źródło: World Population Prospects: The 2006 Revision, Highlights, United Nations Population Division, Department of the Economic and Social Affairs, New York, 2007, opracowanie K. Szczygielski.
R. Rauziński, K. Szczygielski – Analiza i ocena współczesnych czynników kształtujących...
nym obszarze, przypominając przy tym, iż region opolski nie należy do zbioru regionów o podprogowej liczbie mieszkańców.
Pewne znaczenie jakościowe posiada natomiast inny parametr, a mianowicie gęstość zaludnienia – mierzona tutaj liczbą mieszkańców na 1 km2. Wspomniana zależność, znajdująca zastosowanie np. w polskim systemie zasilania finansowego gmin w postaci subwencji, związana jest z koniecznością ponoszenia wyższych nakładów na infrastruk-turę w sytuacji rozproszenia populacji ludzkiej na danym obszarze. Może to oznaczać, iż dla potencjalnych inwestorów, szukających albo wolnych zasobów pracy w niedale-kiej odległości od miejsca produkcji danego dobra lub usługi, albo dużego rynku zbytu – miara ta posiada istotny walor poznawczy.
Na tle tak zarysowanych uwarunkowań można przyjąć, iż skala ilościowa i względna (gęstość zaludnienia) odnosząca się do ludności regionu, nie ma znaczenia rozstrzyga-jącego dla procesów gospodarczych w regionie opolskim.
2.1.2. liczba i rozmieszczenie ludności – tendencje zmian regionalnych
Próba oceny demograficznych uwarunkowań zmian społeczno-ekonomicznych musi uwzględniać dane ilościowe opisujące przebieg badanego procesu ludnościowego. Punk-tem wyjścia jest analiza zmian liczby ludności w regionie opolskim i ustalenie składo-wych tego procesu.
Tabela 2. Zmiany demograficzne w województwie opolskim w latach 1976–2005 (w granicach sprzed 1999 r.)
Obszar/orientacja Liczba Razem ludność 976 436 983 012 6 576 147 308 -140 732 -114 464
Razem miasto 463 843 525 984 62 141 74 764 -12 000 -49 676
Razem wieś 512 593 457 028 -55 565 72 544 -128 109 -64 788
autochtoniczna razem 368 921 345 228 -23 693 47 538 -71 231 -75 354 autochtoniczna miasto 82 481 92 654 10 173 17 545 -7 372 -18 851 autochtoniczna wieś 286 440 252 574 -33 866 29 993 -63 859 -56 503 napływowa razem 607 515 637 784 30 269 99 770 -69 501 -39 110 napływowa miasto 381 362 433 330 51 968 57 219 -5 251 -30 825 napływowa wieś 226 153 204 454 -21 669 42 551 -64 220 -8 285 Źródło: Dane R. Rauziński, opracowanie K. Szczygielski.
Analiza danych o procesie i skali zmian, a także źródłach przekształceń wielkości poszczególnych zbiorów, pozwala na stwierdzenie (z wszystkimi zastrzeżeniami licz-bowymi), iż w okresie 1976–2005, tj. w ciągu 30 lat, na obszarze regionu w granicach sprzed reformy z 1999 r. przybyło 6576 osób, tj. nastąpił wzrost liczby ludności o 0,7%.
Natomiast gdyby cały przyrost naturalny został na obszarze regionu (nawet przy za-łożeniu, iż nie ma imigracji) to skala przyrostu liczby ludności byłaby o 15,1% większa
2. Specyfika regionalnych czynników oddziałujących na rynek pracy
i wynosiłaby 15,8% (w takim układzie liczba ludności tylko w granicach sprzed 1998 r.
wynosiłaby w 2005 r. 1 130 320 osób).
Dynamika zmian liczby ludności autochtonicznej w latach 1976–2005 wykazała uby-tek tej ludności na poziomie 6,4% ogółem, w tym w miastach wystąpił przyrost ludno-ści tych jednostek o 12,3%, natomiast na wsi – zmniejszenie ludnoludno-ści o 11,8%. Wśród ludności napływowej przyrost razem wyniósł 5,0%, w tym w miastach liczba ludności wzrosła o 13,6%. Natomiast na wsi – tak jak wśród ludności autochtonicznej, wystąpił spadek liczby ludności, ale w nieco mniejszej skali (o 9,6%).
Analiza zdarzeń historycznych ma swoje uzasadnienie, jednakże musimy przyjąć, iż punktem wyjścia jest dla nas data spisu powszechnego z 2002 roku, a także wszystkie zdarzenia demograficzne po tym terminie. Podejście takie wynika z faktu, iż procesy demograficzne w latach przed 1989 r., jak i przed 2004 r., miały inne uwarunkowania społeczno-polityczne, co przejawiało się m.in. w silnych impulsach emigracyjnych, rzu-tujących wprost na poziom zaludnienia regionu opolskiego. Respektując zasadę ujęcia prospektywnego należy określić stan i perspektywę zmian demograficznych.
2.1.3. liczba i rozmieszczenie ludności – prognozy zmian
Według wyników najnowszej prognozy Głównego Urzędu Statystycznego (2008), stan liczbowy ludności Polski w 2008 r. wyniósł 38 107,4 tys. mieszkańców. W 2015 r.
populacja ma osiągnąć 38 016,1 tys., w 2020 r. – 37 829,9 tys., w 2025 r. – 37 438,1 tys., w 2030 r. – 36 797,0 tys., a w 2035 r. – 35 995,1 tys. – tj. osiągnie poziom 94,5% stanu wyjściowego z 2008 roku.
W tym samym okresie ludność woj. opolskiego ma się zmniejszyć z 1 032,6 tys.
w 2008 r., poprzez 999,7 tys. w 2015 r., w 2020 r. – 978,5 tys., w 2025 r. – 956,3 tys., w 2030 r. – 928,4 tys., aby w 2035 r. osiągnąć wielkość 897,1 tys., co oznacza zmniej-szenie się zaludnienia regionu do 86,9% stanu z 2008 roku (wykr. 1).
Wykres 1. Prognoza zmian liczby ludności w województwie opolskim do 2035 r. (w tys.)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego w Warszawie.
R. Rauziński, K. Szczygielski – Analiza i ocena współczesnych czynników kształtujących...
Uzyskane ustalenia tworzą bardzo niepokojący obraz przekształceń populacji re-gionu, w skali Polski, a także Europy – rzutujący wprost na możliwości rozwoju spo-łeczno-gospodarczego woj. opolskiego. Pogląd o potencjalnym niekorzystnym wpły-wie zmian demograficznych, oparty jest o istotnie odmienne projekcje tempa zmian stanu liczbowego populacji w Polsce i Opolskiem. W sytuacji tej uprawnione wydaje się pytanie o wymowę założeń Centralnego Planisty, mających skutkować zasadniczą różnicą w przebiegu zjawisk ludnościowych.
Z punktu widzenia naszych badań, uzyskanie przesłanek dla budowy takiego modelu zmian populacyjnych ma znaczenie kardynalne, a mianowicie:
inna powinna być strategia rozwoju regionu, gdyby uzyskany obraz przemian
lud-•
nościowych był nietrafny (błędny),
inna powinna być natomiast, gdyby nakreślony scenariusz był prawdopodobny,
•
bowiem przyjęcie takiej (czarnej) wersji wymaga prawie natychmiastowych dzia-łań zaradczych.
Paradoksalnie, możemy założyć, iż negatywne skutki regionalnej katastrofy demo-graficznej będą bardziej dotkliwe dla gospodarki regionu, aniżeli pojawiające się symp-tomy skutków spowolnienia gospodarczego.
Zdecydowanie bardziej intensywny spadek poziomu zaludnienia woj. opolskiego ani-żeli całej Polski ma wynikać (według prognozy GUS) przede wszystkim z niekorzystnego bilansu ruchu naturalnego, a po 2020 r. wyłącznie z tego powodu, bowiem od tej daty saldo zagranicznej wymiany migracyjnej ma być dodatnie. Dodatkowo stale ujemna wy-miana migracyjna wewnątrz Polski wzmocni spadek zaludnienia regionu.
Wykres 2. Prognoza dynamiki zmian liczby ludności w województwie opolskim i w Polsce do 2035 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego w Warszawie
2. Specyfika regionalnych czynników oddziałujących na rynek pracy
Obliczone wyniki prognozy dla Polski (w tym dla poszczególnych województw) wyka-zują wszędzie istotny, systematyczny spadek liczby ludności (tab. 3). W wymiarze bez-względnym oznacza to, iż w Polsce będzie o 2,122 mln ludności mniej, w regionie opol-skim o 140 tys., a w regionach sąsiednich: w woj. dolnośląopol-skim o 264,2 tys., a w śląopol-skim o 601,9 tys. Wielkość zmian bezwzględnych może być (powinna) sygnałem do ewen-tualnej weryfikacji założeń rozwojowych zależnych wprost od liczby ludności (ochrona zdrowia, edukacja, opieka społeczna).
Tabela 3. Prognoza liczby ludności w Polsce, województwie dolnośląskim, opolskim i śląskim do 2035 r.
Ogółem Polska Dolnośląskie Opolskie Śląskie
2007 38 115 641 2 878 410 1 037 088 4 654 115
Źródło: prognoza GUS z 2008 r., opracowanie Kazimierz Szczygielski.
Wykazane wyżej projekcje zmian liczby ludności w poszczególnych subobszarach Śląska można przedstawić w ujęciu względnym, w którym punktem odniesienia jest stan ludności w 2007 r. (tab. 4).
Tabela 4. Prognoza dynamiki zmian liczby ludności w Polsce, województwie dolnośląskim, opolskim i śląskim do 2035 r.
Ogółem Polska Dolnośląskie Opolskie Śląskie
2007 100 100 100 100
2010 99,9 99,5 98,7 99,1
2015 99,7 98,5 96,4 97,4
2020 99,3 97,3 94,4 95,6
2025 98,2 95,6 92,2 93,2
2030 96,5 93,4 89,5 90,3
2035 94,4 90,8 86,5 87,1
Źródło: prognoza GUS z 2008 r., opracowanie Kazimierz Szczygielski.
Podstawowym wnioskiem płynącym z ciągu danych w tab. 4 jest stwierdzenie, iż wszystkie województwa śląskie tracą ludność bardziej, aniżeli cała Polska, co oznacza ludnościową zapaść w tej części Polski i co rokuje niekorzystnie z uwagi na brak obsza-rów o potencjalnie dużych zasobach pracy w przyszłości. Prognozowane dla tych re-gionów odchylenie, in minus od średniej dla Polski, oznacza utratę ilościowego kapi-tału ludzkiego w stosunku do innych województw w Polsce. W porównaniach między województwami śląskimi, największy względny spadek zaludnienia wystąpi w regionie
R. Rauziński, K. Szczygielski – Analiza i ocena współczesnych czynników kształtujących...
opolskim (86,5% stanu z 2007 r.), następnie w śląskim (87,1%) i dolnośląskim (90,8%), przy średniej dla Polski na poziomie 94,4%.
Wyniki prognozy w ujęciu względnym wykazują, iż nie było (w projektowanych zmia-nach ludności) żadnego okresu, w którym mogłyby wystąpić inne tendencje zmian.
We wszystkich przekrojach czasowych pozycje województw na osi skali zmian liczby ludności pozostawały stabilne – w każdym roku prognozy najwięcej ubywało ludno-ści (względnie) w woj. opolskim i po kolei: w śląskim i dolnośląskim. Należy jednakże zauważyć, iż po 2020 r. wystąpi (według wyników prognozy) swoiste przyspieszenie zmniejszania dystansu w dynamice ubytku ludności w woj. śląskim w porównaniu do woj. opolskiego26.
Wyniki prognozy GUS w ujęciu dynamicznym porównano z projekcją G. Lanzieriego27, uzyskując potwierdzenie, co do negatywnych ilościowo tendencji zmian liczby ludności w województwach śląskich (wykr. 3).
Oprócz woj. łódzkiego (nie analizowanego w niniejszym opracowaniu) czołowe miej-sca w ujemnej dynamice zmian liczby ludności zajęły województwa śląskie, i co istotne – w kolejności ustalonej w prognozie GUS, tj. opolskie (średniorocznie -7,7 osób mniej na każdy 1000 mieszkańców), śląskie (-5,6) i dolnośląskie (-3,7).
Niekorzystny obraz zmian jest udziałem większej grupy regionów, niemniej pozy-cja województw śląskich, zwłaszcza w kontekście pozycji Polski w przestrzeni europej-skiej, pozwala na sformułowanie poglądu o wysokim prawdopodobieństwie
wystąpie-26 A właściwie, według wyników prognozy, spadek dynamiki spadkowej liczby ludności woj. opolskiego w wyniku odwrócenia się (zdaniem autora mało prawdopodobne) relacji: liczba imigrantów – liczba emi-grantów w woj. opolskim.
27 G. Lanzieri, Long-term population projections at regional level, Statistics in focus, Population and so-cial conditions, 28/2007, European Commission, 2007.
Wykres 3. Prognoza wskaźników przyrostu rzeczywistego na 1000 mieszkańców w latach 2004–2031
Źródło: G. Lanzieri, Long-term population projections at regional level, Statistics in focus, Population and social conditions, 28/2007, European Commission, 2007.
2. Specyfika regionalnych czynników oddziałujących na rynek pracy
nia na obszarze tych trzech województw zapaści demograficznej, w tym w szczególności w woj. opolskim.
Tabela 5. Wielkość przyrostu rzeczywistego w województwie opolskim w latach 2002–2020 (w osobach)
Wyszczególnienie Lata
2002 2010 2015 2020
Liczba ludności (prognoza biologiczna) 1 065 043 1 069 992 1 050 218 1 029 114 Liczba ludności (prognoza pomigracyjna) 1 065 043 1 007 440 977 168 957 542
Saldo migracji x -62 552 -73 050 -71 572
Źródło: dane i opracowanie R. Rauziński.
Na bazie opracowanej prognozy biologicznej do 2020 r. (wykr. 4) można przyjąć hi-potezę o pogarszających się uwarunkowaniach demograficznych rozwoju województwa opolskiego. Obserwujemy (oprócz wskazanego wyżej spadku liczby ludności ogółem) znaczącą zmianę struktury wieku (proces ten już trwa), polegająca na przesuwaniu się na osi czasu grupy wiekowej mającej w czasie spisu 2002 r. 17–23 lata. Obecnie (7 lat później) górowanie tej grupy to klasa 24–30 lat28.
Prawdopodobny rozkład ludności w 2020 r., według wskazań prognozy, może spowo-dować, iż obecne spowolnienie wywołane czynnikami egzogenicznymi, może pogłębiać się w wyniku endogenicznych uwarunkowań demograficznych. Potwierdzeniem tej hi-potezy może być rozmiar procesu wyludniania się miejscowości w woj. opolskim.
28 Jest to grupa wiekowa, wśród której, w żeńskiej części tej subpopulacji, znajduje się pokolenie o naj-wyższych wskaźnikach urodzeń. Przejawia się to wysoką liczbą urodzeń, ale bez istotnej zmiany wskaźników płodności, pozostających na katastrofalnie niskim poziomie.
Wykres 4. Prognoza liczby ludności woj. opolskiego w 2020 r. w poszczególnych rocznikach na tle liczby ludności w 2002 r. (wariant biologiczny)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
R. Rauziński, K. Szczygielski – Analiza i ocena współczesnych czynników kształtujących...
Wynik ujęty w tab. 6 wykazuje, iż na 1033 miejscowości w regionie opolskim, liczba ludności w tych jednostkach zmieni się w okresie 2002–2015 w sposób jednoznaczny – aż w 88,4% (913) miejscowości zanotujemy spadek liczby ludności w porównaniu do roku bazowego (2002 = 100).
Tabela 6. Zmiana zaludnienia poszczególnych miejscowości w województwie opolskim w latach 2002–2015 Zmiana zaludnienia w latach 2002–2015
(2002 = 100) Liczba miejscowości Odsetek miejscowości
poniżej 100 % 913 88,4
100,1–105,0% 82 7,9
powyżej 105,0% 38 3,7
razem 1033 100,0
Źródło: Niepublikowane dane GUS, koncepcja R. Rauziński, opracowanie K. Szczygielski.
Przyjmując nieco dłuższy horyzont czasowy (do 2020 r.) otrzymujemy zbliżony roz-kład wielkości zmian. Znaczący przyrost (powyżej 10%) może wystąpić w zaledwie 33 miejscowościach, w dużej mierze w jednostkach małych, gdzie możliwe jest także uzy-skanie nieprecyzyjnego pomiaru (błąd skali).
Dla analizowanego przez nas problemu demograficznych uwarunkowań spowolnie-nia gospodarczego, istotną informacją może być projekcja dużego natężespowolnie-nia zmiany (in minus) w liczbie ludności w centralnej części województwa – fragmentu województwa o dużym znaczeniu dla całej gospodarki regionu, a także dla rozwoju funkcji metropo-litalnych Opola.
Wskazane (mapa 1) potencjalne procesy redukcji liczby mieszkańców w centralnym i wschodnim obszarze regionu są (będą) tym bardziej znaczące, iż obecnie (dane spisu z 2002 r.) obszary te są rejonami zasobnymi w ludność.
Gęstość zaludnienia obszaru województwa opolskiego jest intuicyjnie oczekiwana i terytorialnie zgodna z dotychczasowymi trendami rozwoju osadnictwa i warunkami naturalnymi. Generalnie gęstość zaludnienia większości jednostek podziału przestrzeni (1196 jednostek) zamyka się w przedziale do 100 osób na 1 km2, tj. poniżej średniej wo-jewódzkiej. Liczba tak wydzielonych jednostek to 861 miejscowości (lub ich części), czyli 82% całości badanego zbioru.
2.1.4. liczba i rozmieszczenie ludności – przyczyny zmian
Akceptacja roboczej hipotezy, iż zmiany demograficzne w woj. opolskim, zali-czane do grupy zmiennych endogenicznych, mogą spowodować większe negatywne skutki dla gospodarki regionu aniżeli egzogeniczne czynniki finansowe w skali glo-balnej, zmusza do uważnego oglądu składowych procesu spadku liczby mieszkań-ców regionu. Jednym z punktów wyjścia może być stwierdzenie dysproporcji prze-strzennej w odsetku dzieci w wieku 0–9 lat, z wyraźnym podziałem na dwa subregiony (mapa 2).
2. Specyfika regionalnych czynników oddziałujących na rynek pracy
Mapa 1. Zmiana zaludnienia poszczególnych miejscowości w województwie opolskim w latach 2002–2020 (wariant pomigracyjny)
Źródło: Niepublikowane dane Głównego Urzędu Statystycznego.
Mniejsza liczba (odsetek) dzieci ma, oprócz oczywistych konotacji demograficznych, bardzo istotną wymowę ekonomiczną, bowiem niska populacja dzieci przekłada się na niski (niższy) poziom presji rynkowej. Mała liczba dzieci, to brak tego segmentu wieko-wego na rynku. To oznacza słabnięcie dość stabilnej grupy klientów o silnej prorodzinnej orientacji zakupowej. Zakupy żywności i odzieży, zabawek i materiałów edukacji szkolnej dla rosnących dzieci to relatywnie wysoki priorytet, mimo zaburzeń ekonomicznych na rynku. Można zatem przyjąć, iż zmiany struktury wiekowej mają istotny wpływ na funk-cjonowanie rynku, zwłaszcza w sytuacji pogarszającego się optymizmu konsumentów i ogólnej skłonności do zakupów. Zbliżoną rolę na rynku pełni grupa przedprodukcyjna (zawierająca w sobie także wyżej wskazaną subpopulację dzieci) – mapa 3.
R. Rauziński, K. Szczygielski – Analiza i ocena współczesnych czynników kształtujących...
Mapa 2. Udział dzieci w wieku do 9 lat w ogólnej liczbie ludności w woj. opolskim (dane Spisu Powszechnego z 2002 r., w %)
Źródło: Niepublikowane dane Głównego Urzędu Statystycznego.
Różnica polega na większej elastyczności terytorialnej starszej młodzieży, co oznacza, iż samodzielne zakupy (a także nauka, sport, rozrywka) mogą być realizowane poza miej-scem zamieszkania. Z tych też względów swoiste białe plamy w odsetku grupy przed-produkcyjnej, jakie obserwujemy np. w Opolu, są wypełniane strumieniem młodych osób korzystających z oferty stolicy regionu. Niemniej, w całościowym rozrachunku, zawężająca się liczba młodzieży także powoduje obniżenie się presji rynkowej na za-kup dóbr i usług.
Reasumując ten aspekt relacji sfery demograficznej i sytuacji na rynku, nie można uznać, iż kurczenie się liczby potencjalnych klientów grupy młodzieżowej nie staje się dodatko-wym, endogenicznym, czynnikiem spowolnienia, przynajmniej w sferze handlu i usług.
2. Specyfika regionalnych czynników oddziałujących na rynek pracy
Uzyskanie wyżej przedstawionego obrazu zróżnicowania natężenia zjawisk demo-graficznych w układzie przestrzennym, pozwala na sformułowanie tezy, iż potencjalne (lub realne) konsekwencje oddziaływań czynników – zarówno zewnętrznych, jak i we-wnętrznych – wymuszają prowadzenie zróżnicowanej obszarowo i rodzajowo polityki społeczno-gospodarczej.
Nie ulega wątpliwości, iż inne będą skutki zaburzeń makroekonomicznych na ob-szarach o wysokim natężeniu negatywnych zjawisk demograficznych (niski przyrost naturalny, wysoki odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym, wysoki poziom niepeł-nosprawności mieszkańców, itp.) lub społecznych (niski poziom wykształcenia, niska aktywność zawodowa, wysoki poziom migracji, bezrobocie, itp.).
Mapa 3. Udział ludności w wieku przedprodukcyjnym w woj. opolskim (dane Spisu Powszechnego z 2002 r., w %)
Źródło: Niepublikowane dane Głównego Urzędu Statystycznego.
R. Rauziński, K. Szczygielski – Analiza i ocena współczesnych czynników kształtujących...
2.1.5. Ruch naturalny (urodzenia) – stan i prognozy
Wskazana wyżej sytuacja pogarszającej się struktury demograficznej regionu (i ca-łego kraju) wywołuje pytania o trwałość zjawiska regresu ludnościowego. Nie koncen-trując się nadmiernie na demograficznych modelach i skomplikowanych parametrach opisujących procesy ludnościowe, ważne jest zwrócenie uwagi na skutki już trwających procesów ludnościowych (tj. m.in. na swoiste czyszczenie rynku z wartościowych klien-tów, rodziców małych dzieci, z uwagi na niską podaż grupy: rodzice).
Jednym z syntetycznych wskaźników zmian w obrębie populacji ludzkiej jest spadek poziomu płodności kobiet. Obserwując trend zmian wielkości współczynników płodno-ści całkowitej w Polsce w okresie ostatnich 100 lat, możemy zauważyć (J.Z. Holzer, 2003) dramatyczny spadek osiąganych wielkości od ok. 6,22 (dzieci na jedną kobietę w wieku rozrodczym) w 1900 r.; przez 3,72 w 1950 r.; 2,92 w 1960 r.; 2,25 w 1970 r.; 2,28 w 1980 r.;
2,04 w 1990 r.; 1,33 w 2000 r. oraz poniżej 1,3 współcześnie (ok.1,23 w 2004 r.).
Linię krytyczną – 2,1 urodzeń przypadających na 1 kobietę w wieku 15–49 lat – prze-kroczono w Polsce w 1988 r., a utrzymywany jeszcze przez pewien czas dodatni rzeczy-wisty przyrost ludności wynikał z faktu wydłużania się, po 1990 r., przeciętnego dal-szego trwania życia29.
Współcześnie Polska, w świetle poziomu reprodukcji ludności w poszczególnych krajach Europy zajmuje jedno z ostatnich miejsc. Wśród wszystkich krajów Europy (48) Polska zajmuje 43 miejsce przed Bośnią i Hercegowiną -1,18; Mołdawią -1,22; Andorą -1,23; San Marino -1,24 i Słowacją -1,24.
Pozycja Polski (2006) wśród państw, członków UE, w zakresie poziomu dzietności30 wykazuje, iż nasz kraj o współczynniku dzietności (TFR) na poziomie 1,27 lokuje się na 26, przedostatnim miejscu wśród krajów UE, przed Słowacją ze współczynnikiem dziet-ności na poziomie 1,24.
Na czele państw, członków UE, znajduje się – ze względu na poziom dzietności – Fran-cja (2,01 w 2006 r., 1,98 w 2007 r.), kraje skandynawskie – po 1,85 i Wielka Brytania – także 1,85. W grupie państw zaliczanych w analizach Eurostatu do pozaunijnej Europy na czele znajduje się Azerbejdżan (2,33) i Turcja (2,18) oraz tuż poniżej granicy repro-dukcji prostej – Islandia (2,07).
Biorąc pod uwagę fakt, iż na obszarze Polski średnia liczba rodzących się dziewczy-nek stanowi ok. 48,3% ogólnej liczby rodzących się dzieci (rodzi się więcej chłopców niż dziewczynek31) można ustalić, iż w aktualnym cyklu pokoleniowym, przy obecnym (obniżającym się) współczynniku płodności kobiet w przedziale 1,2–1,3, rodzi się w
Pol-29 Na tle tendencji ogólnopolskich sytuacja w województwie opolskim kształtuje się jeszcze gorzej – w 2003 r. współczynnik płodności całkowitej (dzietności ogólnej) wyniósł zaledwie 1,01 (w 2002 – 1,05, w 2000 r. – 1,17).
30 G. Lanzieri, Long-term population projections..., dz.cyt., tab. 4, s. 6.
31 Potwierdzeniem aktualności zjawiska zróżnicowanej na płeć liczby urodzeń jest stosowana przez GUS w tablicach trwania życia proporcja urodzeń: 0,4845 dla płci żeńskiej i 0,5155 dla męskiej, zob. Trwanie ży-cia w 2005 r. Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa, 2006, s. 39.
2. Specyfika regionalnych czynników oddziałujących na rynek pracy
sce ok. 0,6 potencjalnej matki32. W tle procesu obniżania się płodności kobiet, region opolski można zaliczyć do obszarów katastrofy demograficznej nawet w skali europej-skiej, z uwagi na już występujące zjawiska i na ich projekcję.
sce ok. 0,6 potencjalnej matki32. W tle procesu obniżania się płodności kobiet, region opolski można zaliczyć do obszarów katastrofy demograficznej nawet w skali europej-skiej, z uwagi na już występujące zjawiska i na ich projekcję.