Jezus z Nazaretu
3. Szabat archetypem Dnia Pańskiego
Autor omawia prezentowany w Ewangelii spór o szabat i na tym tle pojawiają się odniesienia do Dnia Pańskiego. Jan Paweł II napisał w liście apostolskim Dies Domini: „Już u świtu stworzenia ta «kosmiczna misja» Chrystusa była zatem zawar-ta w Bożym zamyśle. Ta wizja chrystocentryczna, ogarniająca całą przestrzeń czasu, towarzyszyła Bogu, gdy spojrzawszy z uznaniem na własne dzieło, odpoczął po całym swym trudzie i «pobłogosławił ów siódmy dzień i uczynił go świętym» (Rdz 2, 3). Według autora pierwszego biblijnego opisu stworzenia, reprezentującego tradycję kapłańską, wtedy właśnie został ustanowiony «szabat» — jeden z najbardziej znamiennych elementów pierwszego Przymierza, który w jakiś sposób za-powiada już dzień święty nowego i ostatecznego Przymierza. Ten sam motyw «odpoczynku Boga» (por. Rdz 2, 2) oraz
114 ks. Dariusz Skrok
poczynku, jakiego zaznał w ziemi obiecanej lud po wyjściu z Egiptu (por. Ps 95 [94], 11), zostaje odczytany w Nowym Testamencie w nowym świetle — w perspektywie ostatecznego «odpoczynku szabatniego» (por. Hbr 4, 9), do którego wszedł sam Chrystus przez swoje zmartwychwstanie i do którego ma wejść Lud Boży, naśladując wytrwale Jego synowskie posłu-szeństwo (por. Hbr 4, 3–16). Trzeba zatem odczytać na nowo wspaniały opis stworzenia i pogłębić teologię «szabatu», aby wejść na drogę wiodącą do pełnego zrozumienia niedzieli13.
Przywołajmy na chwilę Katechizm Kościoła Katolickiego: „Zgodnie z tradycją apostolską, która wywodzi się od samego dnia Zmartwychwstania Chrystusa, Misterium Paschalne Ko-ściół obchodzi co osiem dni, w dniu, który słusznie nazywany jest Dniem Pańskim albo niedzielą. Dzień Zmartwychwstania Chrystusa jest równocześnie pierwszym dniem tygodnia, pamiątką pierwszego dnia stworzenia i ósmym dniem, w którym Chry-stus po swoim odpoczynku wielkiego Szabatu zapoczątkował dzień, «który Pan uczynił», «Dzień, który nie zna zachodu» (nr 1166). Trzecie przykazanie Dekalogu przypomina o świę-tości szabatu: «Dzień siódmy będzie szabatem odpoczynku, poświęconym Panu» (Wj 31, 15) (nr 2168). I wreszcie numer 2175: «Niedziela wyraźnie różni się od szabatu, po którym na-stępuje chronologicznie co tydzień; dla chrześcijan zana-stępuje szabat z jego przepisem obrzędowym. Przez Paschę Chrystusa niedziela wypełnia duchową prawdę szabatu żydowskiego i za-powiada wieczny odpoczynek człowieka w Bogu. Kult opar-ty na prawie przygotował misterium Chrystusa, a to, co było w nim praktykowane, było w pewnym sensie figurą odnoszącą się do Chrystusa»”.
Papież w swojej książce podejmuje dyskusję z przedstawi-cielami różnych opcji postrzegających osobę Jezusa w kontek-ście Prawa Starego Testamentu. I tu pojawia się zagadnienie szabatu. Trzeba więc dostrzec rozumienie i znaczenie
Liturgiczne aplikacje książki Jezus z Nazaretu 115
tu dla Izraela. Bóg odpoczywał siódmego dnia – tak mówi nam opis stworzenia świata. Tego dnia obchodzimy święto stworzenia. Powstrzymanie się od pracy znaczy coś więcej niż skrupulatne stosowanie się do rytuału. Jest to pewien sposób naśladowania Boga. Tak więc na szabat składa się nie tylko pierwiastek negatywny: powstrzymanie się od zewnętrznych zajęć, lecz także pozytywny „odpoczynek”, który musi mieć również wyraz przestrzenny: „Żeby zachować szabat, należy więc pozostać w domu”. Samo zrezygnowanie z jakiejkolwiek pracy nie wystarczy, trzeba nadto odpoczywać, co zakłada także wymiar społeczny: jeden dzień w tygodniu należy po-święcić konsolidowaniu kręgu rodzinnego i domu, tak żeby każdy był u siebie w domu, a wszystko inne na swoim miejscu. Szabat to nie tylko sprawa osobistej pobożności, stanowi on sam rdzeń społecznego ładu: dzięki szabatowi wieczny Izrael staje się tym, czym jest: ludem, który podobnie jak Bóg, po dokonaniu dzieła stworzenia, siódmego dnia odpoczywa
(Je-zus z Nazaretu, s. 99).
Zmartwychwstanie Jezusa „w pierwszym dniu tygodnia” spowodowało, że dla chrześcijan ten „pierwszy dzień” – począ-tek stworzenia – stał się „Dniem Pańskim”, na który, poprzez wspólnotę stołu z Jezusem, w naturalny sposób przeszły istotne elementy starotestamentalnego szabatu. Że Kościół przejął za-razem społeczną funkcję szabatu – zawsze z ukierunkowaniem na „Syna Człowieczego” – wyraźnie wyszło na jaw wtedy, gdy Konstantyn w swej czerpiącej natchnienie z chrześcijaństwa reformie prawodawstwa z dniem tym połączył pewne swobody dla niewolników, a więc wprowadził dzień Pański jako dzień wolności i odpoczynku do systemu prawa opartego na zasa-dach chrześcijańskich (por. Jezus z Nazaretu, s. 102).
Papież niezwykle mocno akcentuje tę właśnie społeczną funkcję niedzieli, która korzeniami sięga Prawa Izraela. Przy-pomniał ten wymiar Dnia Pańskiego Jana Paweł II w cytowa-nym już wcześniej liście apostolskim Dies Domini: Aby w pełni
116 ks. Dariusz Skrok
zrozumieć sens tego «uświęcenia» szabatu, jaki przedstawia pierwszy biblijny opis stworzenia, trzeba przyjrzeć się całości tego tekstu, z którego wynika wyraźnie, że każda bez wyjątku rzeczywistość winna być podporządkowana Bogu. Do Niego należą czas i przestrzeń. On nie jest Bogiem jednego tylko dnia, ale wszystkich dni człowieka.
Jeśli zatem Bóg «uświęca» siódmy dzień szczególnym bło-gosławieństwem, tak że staje się on «Jego dniem» w pełnym tego słowa znaczeniu, to należy to rozumieć właśnie w kon-tekście tej głębokiej dynamiki dialogu przymierza, a w istocie rzeczy dialogu «oblubieńczego». Jest to dialog miłości, który nigdy nie ustaje, ale mimo to nie jest monotonny, dokonuje się on bowiem w różnych tonacjach miłości — od jej przejawów powszednich i pośrednich aż po najgłębsze, których Pismo Święte oraz liczni mistycy nie wahają się opisywać za pomocą obrazów miłości oblubieńczej14.
14 Tamże, 14, 23: W szabat Żydzi mieli obowiązek gromadzić się w sy-nagodze i zachowywać odpoczynek przepisany przez Prawo. W pierwszym okresie Apostołowie, a zwłaszcza św. Paweł, nadal uczęszczali do synagogi, aby głosić tam Jezusa Chrystusa, komentując „słowa Proroków odczytywane co szabat” (por. Dz 13, 27). W niektórych wspólnotach współistniał zwyczaj zachowywania szabatu i świętowania niedzieli. Bardzo wcześnie jednak zaczęto coraz wyraźniej odróżniać te dwa dni, przede wszystkim po to, by oprzeć się naciskom tych chrześcijan, którzy wywodzili się z judaizmu i uważali za konieczne zachowywanie nakazów starego Prawa. Św. Ignacy z Antiochii pisze: „Jeżeli ci, którzy żyli w starym porządku rzeczy, przyszli do nowej nadziei i nie zachowują już szabatu, ale obchodzą dzień Pański, dzień, w którym nasze życie powstało z martwych przez Chrystusa i Jego śmierć […] – a z tej tajemnicy my otrzymaliśmy wiarę i w niej trwamy, abyśmy zostali uznani za uczniów Chrystusa, naszego jedynego Nauczyciela – to jakże moglibyśmy żyć bez Niego, skoro nawet Prorocy oczekiwali Go jako nauczyciela, gdyż byli Jego uczniami w Duchu?”. Św. Augustyn natomiast stwierdza: „Dlatego także nasz Pan położył swą pieczęć na swoim dniu, to znaczy na trzecim dniu po męce. W porządku tygodniowym jest to jednak dzień ósmy, przypadający po siódmym, czyli po szabacie, a więc w pierwszym dniu tygodnia”. Różnica między niedzielą a żydowskim szabatem stawała się coraz wyraźniejsza w świadomości chrześcijan, ale w niektórych okresach historii, gdy kładziono szczególny nacisk na obowiązek zachowania
świątecz-Liturgiczne aplikacje książki Jezus z Nazaretu 117
Zagadnienie Dnia Pańskiego i szabatu powraca w książce papieża z racji na omawianie czwartego przykazania Dekalogu. Otóż „Jezus nie zamierza ani niszczyć rodziny, ani podważać związku szabatu ze stworzeniem świata; musi natomiast dla jednego i drugiego stworzyć nowy, szerszy obszar (…). Istotna treść szabatu musiała znaleźć nową realizację w Dniu Pańskim. Także walka o niedzielę zalicza się do wielkich zadań Kościoła w czasach teraźniejszych, kiedy tak wielkiemu rozbiciu uległ rytm podtrzymujący życie społeczeństwa. Harmonijne łączenie Starego Testamentu z Nowym było i nadal jest konstytutywne dla Kościoła (…) W tej sprawie Kościołowi od samego po-czątku zagrażały dwa przeciwstawne sobie niebezpieczeństwa, które też nigdy nie przestaną mu zagrażać. Z jednej strony fałszywy legalizm, który zwalcza Paweł i który w całej historii określano, niestety, niezbyt szczęśliwym mianem judaizmu. Z drugiej strony, pojawiło się odrzucenie Mojżesza i Proro-ków – Starego Testamentu, które po raz pierwszy sformułował Marcjon w drugim wieku (…). Dość powszechnie spotykana dziś pokusa czysto duchowej interpretacji Nowego Testamen-tu i pozbawienia go wszelkich powiązań z domeną społeczną i polityczną zmierza w tym właśnie kierunku (…). W sumie dobrze byłoby dla chrześcijan, gdyby z szacunkiem spoglądali na to posłuszeństwo Izraela i w ten sposób lepiej poznawali wielkie imperatywy Dekalogu, które chrześcijaństwo musi przenosić na obszar powszechnej rodziny Bożej i które Jezus przyniósł nam w darze jako nowy Mojżesz” (Jezus z Nazaretu, s. 109–110). Widzimy więc wyraźnie, że papież stawia dość wyraźne wskazanie dla tej funkcji społecznej niedzieli, która w dobie współczesnej często jest pomniejszana.
nego odpoczynku, można było zauważyć pewną tendencję do „szabatyzacji” dnia Pańskiego. Nie brakło też chrześcijańskich środowisk, w których szabat i niedziela były obchodzone jako „dwa bratnie dni”. Zob. tamże, 59–63.
118 ks. Dariusz Skrok