Rozdział 1. Nadzór korporacyjny z perspektywy teorii agencji
1.3. Teoria agencji a inne teoretyczne ujęcia nadzoru korporacyjnego
Oprócz teorii agencji istnieją inne, alternatywne teorie wykorzystywane do opisu zjawisk składających się na corporate governance. Jedną z nich jest teoria interesariuszy (stakeholder theory). Zakłada ona, że celem korporacji jest osiągnięcie równowagi pomiędzy sprzecznymi, konfliktowymi celami, do jakich dążą grupy interesów związane z działalnością korporacji72. Zatem menedżerowie podejmując kluczowe dla spółki decyzje powinni brać pod uwagę nie tylko dobro akcjonariuszy, ale także pozostałych interesariuszy. Interesariusz rozumiany jest tu jako „każda grupa lub jednostka, która może wpływać lub podlega wpływowi realizowanych przez przedsiębiorstwo celów”73
. W przypadku tej teorii, podobnie jak w teorii agencji, pojawia się konflikt interesów, ograniczona racjonalność, a także nastawienie jednostek na realizację własnych interesów. Podstawową różnicą między teorią interesariuszy i teorią agencji jest to, iż w pierwszej z nich menedżerowie muszą brać pod uwagę cele wszystkich grup interesów związanych z przedsiębiorstwem, to znaczy akcjonariuszy, pracowników, dostawców, rządu, społeczności lokalnej. W teorii agencji zaś, agent powinien dbać przede wszystkich o realizację interesów właścicieli kapitału.
Inną teorią jest teoria kosztów transakcyjnych (transaction cost theory). Mówi ona o tym, że transakcja staje się podstawową jednostką analizy, a większość problemów można bezpośrednio wyrazić za pomocą kontraktowania. Teoria kosztów transakcyjnych odrzuca założenia braku kosztów transakcyjnych, charakterystyczne dla rynku doskonałego i koncentruje się na analizie niedoskonałości rynku74
. Pod pojęciem kosztów transakcyjnych należy rozumieć koszty ponoszone przez kupującego, ale niestanowiące korzyści dla sprzedawcy lub koszty ponoszone przez sprzedawcę, ale niestanowiące korzyści dla
71
P. Urbanek, Ewolucja funkcji rad…, op. cit., s. 183.
72 P. Urbanek, Nadzór korporacyjny…, op. cit., s. 44.
73 H. Abdullah, B. Valentine, Fundamental and ethics theories of corporate governance, “Middle Eastern Finance and Economics”, Issue 4, 2009, s. 91.
34 kupującego75
. Teoretycznym rozwiązaniem pojawiającego się w tej teorii dylematu decyzyjnego (wybór jednej z dwóch alternatywnych koncepcji zarządzania – koordynacji hierarchicznej lub rynkowej) jest twierdzenie Coase’a, zgodnie z którym, jeżeli koszty koordynacji rynkowej są większe niż koszty koordynacji hierarchicznej tworzenie firmy na rynku jest ekonomicznie uzasadnione, jeżeli natomiast koszty koordynacji rynkowej są mniejsze lub równe kosztom koordynacji hierarchicznej nie ma ekonomicznego uzasadnienia dla tworzenia firmy76. Teoria kosztów transakcyjnych, podobnie do teorii agencji, zakłada nastawienie jednostek na realizację własnych celów oraz ograniczoną racjonalność, a także występowanie kontraktów opartych na zachowaniu i możliwość występowania oportunistycznych postaw stron kontraktów.
Obie teorie odróżnia to, iż w teorii agencji uwaga koncentruje się na analizie motywacji zachowań, ze szczególnym uwzględnieniem aspektów ex ante kontraktów. Dotyczy to zwłaszcza tzw. kosztów agencji. W drugiej teorii analiza skupia się na transakcjach i kosztach występujących w różnych strukturach regulacji. Badaniu podlegają przede wszystkim aspekty ex post transakcji.
Teoria przypadku (contingency theory) jest podejściem do badań zachowań organizacyjnych, w których podane są wyjaśnienia, w jaki sposób czynniki, takie jak technologia, kultura i środowisko zewnętrzne wpływają na kształt i funkcjonowanie organizacji. Założeniem teorii przypadku jest to, iż nie ma jednego rodzaju struktury organizacyjnej, która jest w równym stopniu stosowana przez wszystkie korporacje. Raczej efektywność przedsiębiorstwa zależy od dopasowania typu technologii, środowiska, zmienności, wielkości korporacji, cechy struktury organizacyjnej i jej systemu informacyjnego77. Teoria przypadku jest podobna do teorii agencji pod tym względem, iż zakłada ograniczoną racjonalność indywidualnych jednostek oraz asymetrię informacji występującą między podmiotami związanymi z korporacją (np. menedżerami, akcjonariuszami, pracownikami). Główna różnica między tymi dwoma teoriami jest taka, że teoria przypadku przykłada dużą wagę do relacji optymalnej struktury sprawozdawczości i odpowiedzialności za podejmowane decyzje, teoria agencji zaś dotyczy związku optymalnej struktury kontroli wynikającej z tej sprawozdawczości i wzorów podejmowania decyzji78
.
75
R. Kissell, The Expanded Implementation Shortfall: “ Understanding Transaction Cost Components”, “The Journal of Trading”, vol. 1, no. 3, 2006, s. 6 - 16.
76 P. Urbanek, Outsourcing w procesie restrukturyzacji przedsiębiorstwa w świetle teorii kosztów
transakcyjnych, „Gospodarka Narodowa”, 4 (236), Rok LXXX/XXI, kwiecień 2011, s. 71.
77 J. Islam, H. Hu, A review of literature on contingency theory in managerial accounting, “African Journal of Business Management”, vol. 6 (15), April 2012, s. 5159.
35 Teoria polityczna (political theory) zakłada, że duże znaczenie ma ustawodawstwo, które w określony sposób uprzywilejowuje grupy tworzące władze korporacji, gra idzie bowiem o alokację różnych korzyści, jakich może dostarczyć korporacja (władza, przywileje, zyski)79. Korzyści jakie mogą osiągnąć poszczególni interesariusze wynikają zatem z rządowych decyzji. Wynika z tego, iż polityczny model nadzoru korporacyjnego może mieć istotny wpływ na rozwój nadzoru80. Porównując model polityczny do teorii agencji można zauważyć pewne podobieństwa i różnice. W obu przypadkach jednym z podstawowych założeń jest nastawienie indywidualnych jednostek na realizację własnych celów oraz występowanie konfliktu interesów na szczeblu organizacyjnym. Zarówno w teorii politycznej, jak i teorii agencji mamy do czynienia z asymetrią informacji. Podstawową różnicą rozróżniającą obie teorie jest to, iż w przypadku teorii politycznej główne konflikty rozwiązywane są poprzez negocjacje i koalicje. W przypadku zaś teorii agencji konflikty rozwiązywane są za pomocą mechanizmów kontraktowych i bezpośredniego monitoringu81
. Teoria instytucjonalna (organizacyjna; institutional/organizational theory) koncentruje się na tym, jak organizacje reagują na różnego rodzaju naciski instytucjonalne oraz jak siły obecne w samej organizacji wpływają na podejmowanie przez nią konkretnych decyzji82
. Innymi słowy pozycja kierownictwa w stosunku do rady spółki, czy też wynagrodzenie poszczególnych członków zarządu są wynikiem ścierania się różnych sił w organizacji83
. W teorii instytucjonalnej, podobnie jak w przypadku teorii agencji, występują skrystalizowane cele dotyczące zachowania w stosunku do warunków umowy. Podstawową różnicą w obu tych teoriach zaś jest różne nastawienie do ryzyka pryncypała i agenta, a także niepewność wyników, występujące w teorii agencji84
.
Teoria stewarda (stewardship theory) zakłada, że nie ma konfliktu interesów między menedżerami i właścicielami (zintegrowanie celów pryncypała i agenta), a także, że prężnie działająca korporacja wymaga struktury, pozwalającej osiągnąć najbardziej efektywną koordynację85. Zwraca ona szczególną uwagę na wewnętrzną motywację kadry kierowniczej do prowadzenia przedsiębiorstwa zgodnie z celami akcjonariuszy. Takie zachowanie menedżerów wynika z ich poczucia odpowiedzialności, zaangażowania, a także chęci
79 K. A. Lis, H. Sterniczuk, Nadzór korporacyjny…, op. cit., s. 41.
80 H. Abdullah, B. Valentine, Fundamental and ethics…, op. cit., s. 93.
81 K. M. Eisenhardt, Agency Theory…, op. cit., s. 63.
82 M. Aluchna, Mechanizmy corporate governance…, op. cit., s. 29.
83
Ibidem, s. 29.
84 K. M. Eisenhardt, Agency Theory…, op. cit., s. 64.
85 V. Dulewicz, P. Herbert, Does the composition and practice of board of directors bear any relationship to the
performance of their companies?, “Corporate Governance: An International Review”, vol. 12, no. 3, July 2004,
36 zmierzenia się z wyzwaniem. Wystarczy zatem, by menedżerowie otrzymywali wynagrodzenie na satysfakcjonującym poziomie, gdyż kadra kierownicza jest zadowolona i zmotywowana, gdy spółka osiąga sukces. Dodatkowo teoria stewarda rekomenduje, by dyrektor naczelny (CEO) był jednocześnie przewodniczącym rady (chairman of the board), dzięki czemu zostaną zminimalizowane koszty agencji86. Jak widać teoria ta jest przeciwieństwem teorii agencji i trudno jest dopatrzeć się wspólnych cech tych teorii.
Tabela 1.3. Teoria agencji a inne teoretyczne ujęcia nadzoru korporacyjnego
Założenia 1* 2* 3* 4* 5* 6* 7* Nastawienie na realizację własnego celu X X X X Konflikt interesów X X X X Ograniczona racjonalność X X X X X Asymetria informacji X X X X Awersja do ryzyka X X Prymat efektywności X X X X X X
Informacja jako towar X X
*1 – Teoria agencji; 2 – Teoria interesariuszy; 3 – Teoria kosztów transakcyjnych; 4 – Teoria przypadku; 5 – Teoria polityczna; 6 – Teoria instytucjonalna; 7 – Teoria stewarda.
Źródło: opracowanie własne na postawie K. M. Eisenhardt, Agency Theory…, op. cit., s. 63.
Podsumowanie najważniejszych cech zaprezentowanych teorii zawiera tabela 1.3. Jak widać, najbardziej zbieżna do teorii agencji jest teoria interesariuszy, która kładzie nacisk na realizację celów wszystkich interesariuszy, nie tylko akcjonariuszy. Teoria stewarda natomiast stoi w całkowitej sprzeczności do teorii agencji zakładając, że nie występuje konflikt interesów między pryncypałem i agentem. Przyglądając się cechom charakterystycznym wszystkich teorii warto zwrócić uwagę na fakt, że wspólną cechą tych teorii (poza teorią polityczną) jest prymat efektywności, który występuje w każdej z nich.