W ydma koło Gawłówka

Największe wydmy północnej części Puszczy Niepołomickiej rozciągają się rów­

noleżnikowo na przestrzeni 3 km wzdłuż Drogi Królewskiej, dochodząc do zabudowań Gawłówka (ryc. 33). Zostały one usypane na powierzchni vistuliańskiego stożka na­

pływowego Raby (Starkel 1972) w obszarze płytszego (7 m) niż na terenach sąsiednich zalegania iłu mioceńskiego (Jonak 1980).

Wydmy hakowate powiązane są ze sobą szeregowo za pośrednictwem długich, rów­

noleżnikowo wyciągniętych, południowych ramion, które tworzą podstawę formy złożo­

nej typu grzędy. Z niej wyrastają ku północnemu zachodowi krótkie, zachowujące

D z l2 HH ’ H * E - 1H1 • EZZ17 DZI8

Ryc. 34. Morfologia i struktura wydmy koło Gawłówka: A - plan wydmy, B - przekrój poprzeczny przez środkową część południowego ramienia wydmy, C - diagramy średnich wartości biegu i upadu lamin w strukturach zaprądowych stoku dowietrznego i zawietrznego (długością strzałek oznaczono wielkość upadu według załączonej skali, a linią przerywaną rozdzielono diagramy odnoszące się do serii różnowie- kowego piasku), 1 - poziomice co 2,5 m, linia ograniczająca formę odpowiada jej podstawie, 2 - ściany odsłonięć, 3 - linia przedstawionego przekroju, 4 - piasek bezstrukturalny, 5 - piasek warstwowany, 6 - poziom gleby kopalnej, 7 - profile pomiaru biegu i upadu lamin przedstawionych na diagramach, 8 - profile poboru prób piasku do analiz uziamienia i obtoczenia

swoją odrębność północne ramiona wydm. Jedynie najdalej na wschód wysunięta wy­

dma ma północne ramię odwrócone na północny wschód, dostosowane swoim położe­

niem do przebiegu krawędzi stożka napływowego. Południowe ramię grzędy cechuje się odwróceniem asymetrii nachyleń. Polega ona na tym, że stok północny jest bardziej stromy od południowego.

W obrębie tej złożonej formy znajduje się kilka odsłonięć na terenie piaskowni i w przekopie drogowym (ryc. 34A). Najbardziej kompleksowy obraz warstwowania, obejmujący zarówno obydwa ramiona, jak i strefę czołową jednej formy, wchodzącej w skład grzędy, dają odsłonięcia zlokalizowane w obrębie najdalej na zachód wysu­

niętej wydmy. Należy równocześnie zaznaczyć, że przedstawiony niżej opis jej budo­

wy jest taki sam jak w badanych formach sąsiednich. Analizowana wydma osiąga wy­

sokość 7 m. Jej północne ramię o długości 125 m i nachyleniach stoków: 12° WSW i 22° ENE jest niższe (5 m) od południowego. To drugie ma długość 700 m i w odróż­

nieniu od poprzedniego cechuje się nieprawidłowym dla form łukowych rozkładem nachyleń stoków, z których sąsiadujący z niecką deflacyjną jest bardziej stromy (23°

N) od przeciwległego (14° S).

Złożoność morfologiczna wydm znajduje pełne potwierdzenie w strukturze, zmie­

niającej się wzdłuż jej osi podłużnej. Południowe ramię wydmy budują dwie serie róż- nowiekowego piasku (ryc. 34B) rozdzielone na stoku północnym poziomem gleby ko­

palnej. Obydwie te serie tworzą struktury zaprądowe o przekątnym warstwowaniu (fot. 24). We wszystkich płaszczyznach przekroju laminy mają kształty proste, a ich zestawy ograniczone są płaskimi powierzchniami granicznymi. Taki kształt lamin wska­

zuje na małe prędkości wiatru i grawitacyjny typ depozycji (Sharpe 1938, Land 1964, Hoyt 1966, Mc Kee 1966, Holm 1968, Mc Kee, Bigarella 1972, Hunter 1977, Borówka 1979). Obydwie serie piasku zapadają generalnie w dwu przeciwnych kierunkach. Star­

sze osiągają nachylenie 32° SE. Budują formę o wysokości 6 m. Jej partia grzbietowa i południowy stok są ścięte. Stok północny, okryty glebą kopalną, nie wykazujący śladów niszczenia, wyznacza wcześniejsze położenie ramienia. Jego przebieg z północnego wschodu na południowy zachód jest niezgodny z osią morfologiczną obecnej formy, która ma kulminację przesuniętą ku północy. Najdalszemu przesunięciu uległ końcowy odcinek ramienia, w obrębie którego wyklinowuje się gleba kopalna i zanika starsza seria piasku. Młodsza seria piasku występuje na całej długości północnego stoku, okrywając glebę kopalną. Jego upad wynosi 31-34°, a kierunek zapadania wykazuje zmienność w profilu pionowym (ryc. 34C), ulegając ku stropowi ujednoliceniu wzdłuż całej formy.

Pozwala to wnioskować o odginaniu ramienia na zewnątrz w miarę jego przesuwania ku północy (Glennie 1970, Rotnicki 1970, Borówka 1975, 1980).

Północne ramię wydmy w całości buduje jedna seria piasku o strukturze zaprądo- wej. W jego obrębie piasek zapada pod kątami 29-31° w kierunkach zmieniających się z NNE-NE w spągu na E w stropie (ryc. 34C). Wymienione cechy warstwowania świadczą o dużej mobilności ramienia oraz jego stopniowym odchylaniu od głównej osi wydmy w miarę przemieszczania. Również czoło wydmy posiada cechy formy o dużej mobilności, w prawie całym przekroju poprzecznym zbudowanej z piasku o strukturach zaprądowych. Piasek zapada pod kątami 30-32° E. W strefie połączenia z sąsiednią wydmą widoczne jest nałożenie młodszego piasku jej ramienia, usypanego z południa, na piasek części czołowej, zapadający w kierunku wschodnim (ryc. 35).

W przekroju z zachodnio-północnego zachodu na wschodnio-południowy wschód zaznacza się to w postaci zalegania piasku poziomo warstwowanego na piasku o stro­

mym upadzie warstw.

Piasek starszej serii wydmowej, budujący całe północne ramię (12 prób) i zasadni­

czą część południowego ramienia wydmy (25 prób), nie wykazuje żadnych różnic pod względem uziamienia i obtoczenia (ryc. 36). Równocześnie jest drobniejszy, lepiej wysortowany i obtoczony od piasku stożka napływowego (22 próby). Ten ostatni w obu obszarach alimentacyjnych, położonych po obu stronach południowego ramie­

nia jest gruboziarnisty z dominacją frakcji 0,75-0,5 mm (27,4%), Mz = 0,44 mm (0,28- 0,50 mm), słabo wysortowany <5 = 1,07 i 1,12 (0,57-1,51), a także słabo obtoczony

Młodszy piasek wydmowy (11 prób) różni się od starszego niższą wartością Mz = 0,28 mm (0,25-0,35 mm) przy niezmienionej frakcji podstawowej (32,4%). Był więc on uru­

chamiany przez wiatr o prędkości 6 m/s. Od starszego piasku jest też nieco lepiej wy­

sortowany § = 0,66 (0,58—0,80) i słabiej obtoczony WQ = 1268 (1233-1319), y = 24,7%

(16,5-31,5%). Równocześnie wykazuje podobny do serii starszej stopień przekształce­

nia w stosunku do materiału źródłowego.

Zmiany wysortowania i obtoczenia starszego piasku wydmowego w stosunku do materiału wyjściowego są efektem jego wielokrotnego przesypywania, trwającego jednakowo długo w obrębie obu ramion (Rotnicki 1970, Nowaczyk 1986, Mycielska- Dowgiałło 1992, 1993), choć, być może, przypadającego lub zmieniającego nasilenie w różnych fazach ich rozwoju. Zbliżone do siebie cechy granulometryczne dwu róż- nowiekowych serii piasku wydmowego mogą natomiast świadczyć o wzbogaceniu młodszej z nich materiałem pochodzącym z niszczenia przekształcanej formy (Rotnicki 1970).

Wydmy tworzące grzędę wydm hakowatych rozwijały się podczas dwóch faz wy- dmotwórczych. W pierwszej z nich, wzdłuż pasa wilgotniejszego podłoża zostały sze­

regowo usypane wydmy łukowe. Przemieszczały się one pod wpływem wiatru zachod­

niego jako oddzielne formy, ponieważ nie stwierdzono kontaktowania się ze sobą star­

szych serii piasku sąsiednich wydm. Rozmieszczenie ramion różniło się od obecnego, sądząc po zmianie kierunków upadu i biegu warstw w profilach pionowych ich stoków zawietrznych. Północne ramię badanej wydmy skierowane było bardziej ku zachodnio- północnemu zachodowi. Dokładniej można określić położenie stoku południowego ramienia, które wyznacza poziom gleby kopalnej. Było ono skierowane na południowy zachód.

Po okresie utrwalenia, w drugiej fazie wydmotwórczej, trwającej krócej niż po­

przednia lub odznaczającej się mniejszą intensywnością procesów, jak na to wskazuje niewielka miąższość osadzonego piasku, nastąpiła zmiana kierunku wiatru na po­

łudniowy lub południowo-zachodni. W tych warunkach wydma uległa przebudowie (Muller 1972). Południowe ramię, wystawione na działalność wiatru, przechwytywało niesiony przez niego materiał, który wraz z piaskiem ścinanego, dawnego zawietrzne­

go, południowego stoku był deponowany na stoku przeciwległym. O udziale redepo- nowanego materiału świadczy dobre wysortowanie i obtoczenie serii młodszego piasku wydmowego. Prowadziło to do przesunięcia ramienia na północ, szczególnie w jego odcinku końcowym i odwrócenia asymetrii nachyleń jego stoków. Północne ramię

otrzymywało mniejszą ilość świeżego materiału z osłoniętej od południa niecki defla- cyjnej. Podlegało więc przyspieszonemu przemieszczaniu. Wielokrotnie przesypywany w jego obrębie piasek uzyskał wysoki stopień eolizacji. W wyniku tego ruchu został zniszczony poziom gleby kopalnej, a samo ramię odchyliło się na północny zachód, jak na to wskazuje kierunek zmian biegu warstw w jego obrębie. Być może, było ono rów­

nocześnie skracane wskutek rozwiewania. Najmniej aktywną częścią wydmy w tej fazie rozwoju było jej czoło, położone równolegle lub skośnie do przeważającego kie­

runku wiatru. Przykrycie jego stoku zawietrznego serią młodszego piasku przyłączane­

go ramienia sąsiedniej wydmy zdaje się świadczyć, że nie podlegało ono przemiesz­

czaniu. Ruch piasku mógł natomiast odbywać się wzdłuż niego.

Połączenie obu form nastąpiło więc głównie dzięki ruchowi południowego ramie­

nia, którego koniec w trakcie przemieszczania dosunął się do czoła położonej w pobli­

żu wydmy. Warunkiem powstania opisanej grzędy form hakowatych było bliskie, rzę­

dowe położenie wydm oraz zmiana kierunku wiatru o około 90°.