Wydma kolo Stanisławie

Na wschód od opisanej wyżej formy rozciąga się w kierunku równoleżnikowym ze­

spół form wydmowych (ryc. 24). Są one usypane na powierzchni vistulianskiego stoż­

ka napływowego Raby (Starkel 1972), którego piaszczysto-żwirowe osady podścielone iłem mioceńskim osiągają w tym rejonie miąższość około 10 m (Jonak 1980). Wydmy tworzą skomplikowany system połączonych ze sobą form, najczęściej łukowych.

W środkowej części tego zespołu wydm zwraca uwagę swoim kształtem trójramienna forma łukowa. Jest ona położona przy leśnym trakcie biegnącym ze Stanisławie na północ przez Puszczę Niepołomicką, w odległości około 1 km od tej miejscowości.

Wydma jest formą łukowo wygiętą, czołem skierowana ku wschodowi (ryc. 28A).

Wydma w części czołowej osiąga wysokość 15 m. Jej kulminacja wznosi się nad roz­

ległym spłaszczeniem grzbietowym, z którego wybiegają trzy ramiona, skierowane na północny zachód i południowy zachód. Północne ramię jest rozdwojone na końcu i podobnie jak ramię środkowe odchylone na zewnątrz. Ramiona są krótkie - osiągają 125-200 m długości i cechują się małą, 200-metrową rozwartością. Zarówno w części czołowej, jak i w obrębie ramion zaznacza się asymetria nachyleń stoków. Bardziej strome są stoki o ekspozycji NE, E i SE - do 23°, łagodniejsze - przeciwległe 15°, obejmują płytkie obniżenie deflacyjne. Występujący w nim torf tworzył się, według wyników badań palynologicznych (Nalepka 1994), od okresu borealnego, nieprzerwa­

nie przez cały holocen.

Strukturę wydmy badano w rozcięciu drogowym, przebiegającym wzdłuż południo­

wego ramienia. Dla zapoznania się z warstwowaniem pozostałych części wydmy wyko­

nano 7 wkopów o głębokości 3,5 m, zlokalizowanych w obrębie ramion oraz części czołowej (ryc. 28A). Uzupełniono je wierceniami do głębokości 7-9,5 m, przeprowadzo­

nymi świdrem rdzeniowym. Niewielka liczba i płytkość odsłonięć oraz materiał z rdzeni wiertniczych dają jedynie fragmentaryczny obraz warstwowania i uniemożliwiają prze­

prowadzenie pełnej analizy strukturalnej. Poczynione obserwacje pozwalająjednak okre­

ślić przynależność występujących w stropowej części wydmy serii piasku do odpowied­

nich typów struktur oraz zrekonstruować w przybliżeniu ich zasięg.

Najprostszą budowę posiada środkowe ramię wydmy. Zarówno na jego stoku do­

wietrznym, jak i zawietrznym natrafiono na podobnie, skośnie warstwowany piasek o upadach 29-31° SE, o strukturze charakterystycznej dla redepozycji grawitacyjnej.

Ramię południowe buduje piasek o warstwowaniu przekątnym klinowym, zapadający w przybliżeniu w dwu przeciwnych kierunkach, zgodnych z ekspozycją stoków:

w obrębie stoku dowietrznego 8-13° WSW, a 28-31° SSE - zawietrznego. Reprezen­

tuje więc on dwa rodzaje struktury piasku wydmowego.

W przekroju poprzecznym północnego ramienia i części czołowej warstwowanie jest bardziej złożone. W tym drugim przypadku (ryc. 28B) piasek stoku dowietrznego do głębokości 1 m cechuje się warstwowaniem klinowym (por. fot. 7), charaktery­

stycznym dla struktur doprądowych (Bagnold 1941, Land 1964, Mc Kee, Tibbits 1964, Yallon 1967, Holm 1968, Muller 1972, Goldsmith 1973, Hunter 1977), z upadami lamin 9-11° NW-WNW. Zalegający niżej piasek o miąższości 2 m cechuje się struktu­

rą zaprądową (Stankowski 1961, Mc Kee, Tibbits 1964, Borówka 1979, Livingstone 1987) o upadach 30-31° SE-ESE (por. fot. 6). Pod nim występuje piasek o warstwo­

waniu typowym dla struktur doprądowych (Bagnold 1941, M cKee, Tibbits 1964,

Ryc. 28. Morfologia i struktura wydmy koło Stanisławie: A - plan wydmy, B - przekrój poprzeczny przez czoło wydmy, C - diagramy średnich wartości biegu i upadu lamin w strukturach doprądowych i zaprądowych stoku dowietrznego i zawietrznego (długością strzałek oznaczono wielkość upadu według załączonej skali), 1 - poziomice co 2,5 m, linia ograniczająca formę odpowiada jej podstawie, 2 - miejsca odkrywek, 3 - linia przedstawionego przekroju, 4 - piasek bezstrukturalny, 5 - piasek warstwowany, 6 - profile pomiaru biegu i upadu lamin przedstawionych na diagramach oraz profile poboru prób piasku do analiz uziarnienia i obtoczenia

Fot. 20. Przekątne warstwowanie pia­

sku w profilu poprzecznym środkowej części zachodniego stoku czołowej części wydmy koło Stanisławie. Widoczne dwie serie piasku o różnych upadach: A - ze­

społy słabo nachylonych lamin, ograniczo­

ne płaskimi powierzchniami granicznymi, tworzą struktury doprądowe o przekątnym warstwowaniu, wydmy wschodniej, B - stromiej ułożone zestawy prostolinijnych lamin o dużej ciągłości lateralnej, należą do struktur zaprądowych wydmy zachodniej.

Kontakt obu serii piasku jest sedymentacyj­

ny. Przekrój odsłonięcia poprowadzony w przybliżeniu równolegle do przeważąjącego kierunku wiatru, z odchyleniem kilkunastu stopni ku południowemu wschodowi

Yallon 1967, Hunter 1977) o upadach 9-13° NW-W (ryc. 28B). Prawdopodobnie ta sama seria piasku (te same cechy warstwowania oraz kąt i kierunek zapadania) wy­

stępuje we wkopie na zachodnim stoku w pobliżu kulminacji wydmy (ryc. 28B). Na głębokości około 3 m jest on podścielony piaskiem zapadającym pod kątem 32° ESE (fot. 20). W obrębie stoku zawietrznego czołowej części wydmy również stwierdzono występowanie piasku zapadającego pod kątami 30-34° ESE (ryc. 28C). W omawianym profilu oraz w obrębie północnego ramienia wydmy mamy więc do czynienia z połą­

czeniem się niższej, szybciej przemieszczanej formy o strukturze zaprądowej z wydmą wyższą, wolniej przemieszczaną, w obrębie której obok warstwowania charaktery­

stycznego dla strony zaprądowej zachowały się fragmenty struktury doprądowej.

W stosunku do średnio- i gruboziarnistych utworów wyjściowych (14 prób) o do­

minującej frakcji: 0,5-0,353 mm (25,2%), 0,75-0,5 mm (21,1%) i >0,75 mm (18,8%), A/z = 0,41 mm (0,28-0,47 mm), słabym wysortowaniu ó = 1,27 (0,76-1,73) i słabym obtoczeniu Wo = 1013 (933-1089), y = 10,3% (1,0-18,5%) piasek wydmowy jest drob­

niejszy, lepiej wysortowany i obtoczony (ryc. 29). Wykazuje również pewne zróżni­

cowanie w przekroju poprzecznym wydmy. Najbardziej gruboziarnisty, z dominacją frakcji 0,5-0,353 mm (32,6%) i Mz = 0,33 mm (0,30-0,37 mm) oraz najgorzej wysor­

towany ó = 0,71 (0,60-0,84) jest piasek o strukturze doprądowej budujący dowietrzny stok wyższej wydmy (39 prób). Mógł on być uruchamiany (Nowaczyk 1986) przez wiatr o prędkości 7 m/s. Piasek o strukturze zaprądowej stoków zawietrznych (106 prób) obu zrośniętych ze sobą form o przewadze frakcji 0,5-0,353 mm (34,0%) jest

wzbogacony w materiał drobniejszy 0,2-0,12 mm (18,0%), a odpowiednie parametry stoku dowietrznego, dla którego Wo = 1185(1117-1242), a y = 20,2% (8,0-33,0%).

O takim zróżnicowaniu stopnia obróbki ziam w obrębie stoków zawietrznych obu wydm mogły zadecydować odmienne cechy osadów w ich obszarach źródłowych.

Brak utworów organicznych w badanych odsłonięciach i wierceniach nie wyklucza ich istnienia, a zatem i możliwości różnofazowego rozwoju wydm, połączonego ze zmianą obszaru deflacyjnego. Inną przyczyną zróżnicowania obróbki ziam mogła być różna długość transportu eolicznego (Rotnicki 1970, Nowaczyk 1986, Mycielska-Dowgiałło 1992, 1993 i in.). Lepszym obtoczeniem cechuje się piasek niższej wydmy, szybciej przemieszczanej, a więc częściej przesypywany. Na powolny ruch wyższej wydmy wskazuje zróżnicowanie cech teksturalnych piasku budującego stok dowietrzny i za­

wietrzny (Stankowski 1959, Mycielska-Dowgiałło 1992).

Zarówno cechy morfologiczne, jak i strukturalne wydmy wskazują, że ma ona zło­

żoną genezę. Powstała z połączenia dwóch, usypanych przez wiatr zachodni form łu­

kowych o różnych rozmiarach. Różnica wielkości wydm zadecydowała zapewne o różnym tempie ich przemieszczania, które mogło być przyczyną połączenia form.

Istnieją przesłanki pozwalające przyjąć, że w okresie zrastania się wydm wschodnia, wyższa z nich, była przynajmniej w części czołowej nie tylko nieutrwalona, ale za­

chowała cechy formy ruchomej. W jej stropowej części seria piasku o strukturze do­

prądowej jest wyraźnie przesunięta ku wschodowi w stosunku do położenia, jakie zaj­

muje w części niższej, przykrytej piaskiem drugiej formy. Świadczy to o tym, że zasy­

pywaniu stoku dowietrznego, postępującemu od dołu, towarzyszyło przemieszczanie kulminacyjnej partii wydmy. Być może, impulsem do przyspieszenia ruchu części grzbietowej było właśnie dosuwanie się od zachodu drugiej wydmy. Osłonięcie przez nią, a następnie zasypywanie stoku dowietrznego wyższej wydmy spowodowało zmniejszenie dostawy piasku do jej kulminacji, umożliwiając tym samym przyspiesze­

nie jej ruchu i opóźniając moment całkowitego zrośnięcia (Izmaiłow 1996). W wyniku połączenia się wydm został natomiast zahamowany ruch czoła nasuwającej się formy.

Dzięki temu mógł ulec względnemu przyspieszeniu ruch jej ramion, które prawdopo­

dobnie wówczas rozchyliły się na zewnątrz. Był to jednak proces krótkotrwały, po­

zwalający zachować im pewną odrębność. Wskutek koncentrycznego, choć niecałko­

witego połączenia dwu swobodnie przemieszczających się form łukowych powstała trójramienna złożona wydma łukowa. Jej rozwój zakończył się najpóźniej w okresie borealnym, kiedy rozpoczęło się zatorfianie niecki deflacyjnej, a w jej pobliżu rozprze­

strzeniły się lasy liściaste (Nalepka 1994).