W ydma kolo Jastrząbki Nowej

W górnym odcinku doliny Czarnej na Wysoczyźnie Tarnowskiej gęstość wydm jest niewielka, ale miejscami osiągają one duże rozmiary. Tak jest w przypadku wydmy położonej koło Jastrząbki Nowej, między doliną Jabłońca a drogą z Wesołej do Jawor­

nika Nowego (ryc. 50). Została ona usypana na płaskiej powierzchni, przykrytej pia­

skiem morenowym zlodowacenia Sanu (Konior 1936).

Wydma jest formą zbliżoną kształtem do paraboli, której ramiona przecinają się pod kątem prostym (ryc. 51 A). Północne ramię o długości 500 m, szerokości 100-120 m i stokach o jednakowym nachyleniu 12° biegnie prostolinijnie ku zachodnio-północnemu zachodowi, wzdłuż brzegu suchej doliny. W jego przedłużeniu znajdują się podobnie wydłużone dwa niewielkie piaszczyste wzniesienia. Ramię południowe rozciąga się wzdłuż koryta potoku Jabłońca, na południowy zachód. Jest długie (900 m) i nieregular­

ne w swoim przebiegu, złożone z dwu szerszych (175 m) odcinków rozdzielonych zwę­

żeniem (50 m) i obniżeniem linii grzbietowej. Cechuje się asymetrią nachylenia stoków:

20° ESE i 10° WNW. Maksymalne wysokości względne 10 m występują w obrębie obu ramion w pobliżu ich połączenia, choć nie tworzą wspólnej kulminacji. Rozdziela je wyraźne obniżenie. Zarówno kształt, jak i cechy morfometryczne wydmy pozwalaja przypuszczać, że jest to forma o złożonej strukturze.

Budowę wydmy prześledzono w przekopach drogowych, biegnących wzdłuż osi obu ramion i przecinających odcinek ich połączenia oraz w poprzek południowego ramienia (ryc. 51 A). Ramiona wydmy cechują się odrębną strukturą. Ramię południowe w bada­

nych odcinkach budują dwie serie piasku o różnym typie warstwowania, kierunkach i wartościach upadu (ryc. 51B). Piasek budujący zachodnio-północno-zachodni stok jest warstwowany przekątnie. We wszystkich płaszczyznach przekroju laminy odznaczają się prostym kształtem, małym zasięgiem lateralnym, brakiem ciągłości i niezgodnością

Ryc. 50. Położenie wydmy koło Jastrząbki Nowej na tle głównych elementów rzeźby i utworów po­

wierzchniowych: A - lokalizacja obszaru badań, B - sytuacja morfologiczno-geologiczna badanej wydmy, 1 - obszar badań, 2 - wysoczyzny, 3 - spłaszczenia erozyjno-denudacyjne, 4 - stoki, 5 - doliny nieckowa- te, 6 - pokrywy piasku, żwirów, głazów i gliny morenowej ze zlodowacenia Sanu, 7 - powierzchnie teras rzecznych ze zlodowacenia Odry, zbudowanych z piasku i żwirów, 8 - powierzchnie vistuliańskich teras rzecznych i stożków napływowych, zbudowanych z piasku i żwirów, 9 - powierzchnie holoceńskich teras rzecznych i stożków napływowych, zbudowanych z piasku, żwirów, mulku i mad, 10 - koryta rzeczne, 11 - stawy, 12 - wydmy, 13 - badana wydma

ułożenia w stosunku do ograniczających je, płaskich, zbieżnych powierzchni o nie­

wielkich 2-10° nachyleniach (por. fot. 7). Laminy mają zróżnicowane upady (8-15°) i ich kierunki (WNW-WSW). Jest to więc warstwowanie charakterystyczne dla struk­

tur doprądowych (Bagnold 1941, Land 1964, Mc Kee, Tibbits 1964, Yallon 1967, Holm 1968, Millier 1972, Goldsmith 1973, Hunter 1977). Wysokie kąty upadu lamin wskazują na dużą dostawę materiału, szybkie tempo depozycji oraz niewielką mobil­

ność wydmy (Mc Kee 1966). Do podobnych wniosków skłania strome ustawienie płaszczyzny strukturalnej osi formy (Urbaniak 1967).

Dla przeciwległego stoku charakterystyczne jest warstwowanie przekątne i rynno­

we. Laminy odznaczają sie dużą ciągłością, regularnością przebiegu i podobnymi, dużymi upadami: 30-32° ESE. Ich tangencjalne w profilu poprzecznym stoku kształty, w innych przekrojach zmieniają się na soczewkowate o romboidalnym wzorze, cha­

rakterystyczne dla form deflacyjnych (por. ryc. 5, fot. 2) i akumulacyjnych (por. fot. 3, 4), powstających podczas przemieszczania piasku na stokach zawietrznych (Stankow- ski 1961, Mc Kee, Tibbits 1964, Borówka 1979, Livingstone 1987), przy małych pręd­

kościach wiatru (Gradziński i in. 1986, Roniewicz 1995). Opisana struktura z unimo- dalnym kierunkiem zapadania warstw w obrębie stoku zawietrznego pozwala uznać południowe ramię wydmy za formę wałową poprzeczną (Mc Kee 1966, Borówka

1975).

Ramię północne w całości buduje piasek o warstwowaniu przekątnym. Charaktery­

zuje się ono w obu przekrojach: podłużnym i poprzecznym formy występowaniem płaskich, słabo nachylonych (5-10°), zbieżnych powierzchni kontaktu między zespo­

łami lamin. Ich przebieg jest niezgodny z laminacją. Laminy mają kształty proste, upad zmieniający się w podobnych granicach (6-18°) na obu stokach. W strukturach doprą­

dowych zapadają one generalnie na NW (ryc. 51C), a w lokalnie zaznaczających się strukturach grawitacyjnie osuniętego piasku - zgodnie z ekspozycją stoków. Płaszczy­

zna strukturalnej osi ramienia przebiega prawie pionowo, wskazując tym samym na równowagę obustronnej dostawy materiału (Urbaniak 1967). Analizowana forma po­

siada więc strukturę wału podłużnego (Stankowski 1961, Mc Kee, Tibbits 1964, Woj- tanowicz 1972a, Twidale 1981).

Na północno-północno-wschodnim stoku opisana struktura przedłuża swój zasięg poza miejsce przecięcia linii grzbietowych obu ramion. Natomiast w przekroju popro­

wadzonym wzdłuż południowo-południowo-zachodniego stoku przez strefę jego prze­

cięcia z południowym ramieniem wydmy widoczne jest nałożenie poziomo ułożonego piasku wału podłużnego na osady budujące dowietrzny stok wału poprzecznego (ryc. 52B). Kontakt obu serii piasku nie jest zaburzony (ryc. 52, fot. 32). Poziomo le­

żący piasek zostały więc dosypany do wcześniej uformowanego stoku dowietrznego formy poprzecznej, nie przekraczając jej grzbietu.

Ryc. 51. Struktura wydmy kolo Jastrząbki Nowej: A - plan wydmy, B - przekrój przez odcinek połą­

czonych wałów wydmowych, C - diagramy średnich wartości biegu i upadu lamin w strukturach doprądo­

wych i zaprądowych obu stoków (długością strzałek oznaczono wielkość upadu według załączonej skali), 1 - poziomice co 2,5 m, linia ograniczająca formę odpowiada jej podstawie, 2 - ściany piaskowni, 3 - linia przedstawionego przekroju, 4 - płaszczyzna strukturalnej osi wału poprzecznego, 5 - piasek bezstruktural- ny, 6 - piasek warstwowany, 7 - profile pomiaru biegu i upadu lamin przedstawionych na diagramach oraz profile poboru prób piasku do analiz uziamienia i obtoczenia

Fot. 32. Przekątne warstwowanie o małych upadach tworzy strukturę stoku dowietrznego południowego

Piasek wydmowy jest drobno- i średnioziamisty, umiarkowanie wysortowany, ze słabymi lub wyraźnymi śladami obróbki. Nie wykazuje większego zróżnicowania w obrębie wydmy (ryc. 53). Najgrubszą frakcją podstawową 0,5-0,353 mm (27,0%)

ryzuje się piasek wału podłużnego (47 prób). Piasek był więc uruchamiany (Nowaczyk 1986) przez wiatr o prędkości poniżej 7 m/s. Deflacja miała przebieg selektywny, gdyż w podłożu (14 prób) występuje materiał głównie gruboziarnisty 0,75-0,5 mm (37,0%) o Mz = 0,41 mm (0,37-0,47 mm). Jest on nieco gorzej wysortowany S = 0,79 (0,55- 1,11) od piasku wydmowego. W obrębie wydmy ó wykazuje niewielkie zróżnicowanie: dla piasku wału poprzecznego wynosi 0,74 (0,61-0,86) na stoku dowietrznym i 0,70 (0,56-0,87) na zawietrznym, a dla stoków wału podłużnego - 0,66

¡0,72(0,46-1,03).

Przekształcenie materiału wyjściowego jest więc niewielkie, co jest zrozumiałe, biorąc pod uwagę ustabilizowane położenie wydmy, a więc i krótki czas trwania trans­

portu eolicznego (Rotnicki 1970, Seppala 1971, Trembaczowski, Wojtanowicz 1971, Borsy 1974, Nowaczyk 1976, Szczypek 1977, 1986a, 1991, Mycielska-Dowgiałło 1982, 1992, Szczypek, Wach 1993a). Brak zmian wysortowania i obtoczenia piasku w obrębie wału poprzecznego może świadczyć o małej ruchliwości ziam na stoku do­

wietrznym, a więc o dużej dostawie, szybkiej depozycji materiału, przeważającej nad jego dalszym przemieszczaniem (Stankowski 1959, Król 1972, Mycielska-Dowgiałło

1992).

Obydwie formy wałowe: poprzeczna i podłużna, wchodzące w skład obecnej wy­

dmy złożonej, powstały i połączyły się ze sobą prawdopodobnie w ciągu jednej fazy wydmotwórczej. Sugeruje to brak gleby kopalnej, rozdzielającej należące do nich serie piasku, oraz ten sam, zachodnio-północno-zachodni kierunek wiatru wydmotwórczego.

Przyczynę zróżnicowania typów wydm, rozwijających się obok siebie w jednym cza­

sie, a więc w tych samych warunkach aerodynamicznych wyjaśnia ich lokalizacja.

Obydwa wały zostały usypane wzdłuż form dolinnych. Ich miejsce powstania i kształty zostały więc wymuszone przebiegiem granic między obszarami o odmiennej wilgotno­

ści podłoża, gdzie istniały optymalne warunki do depozycji piasku. Wydmy zostały usypane w swoim obecnym położeniu. Wskazuje na to typ wydm oraz zachowanie struktury doprądowej w obrębie stoku dowietrznego w wale poprzecznym i mały sto­

pień eolizacji piasku. Być może, że formy wzięły początek z mniejszych nagromadzeń piasku, tworzących pierwotnie oddzielne centra depozycji, następnie, w miarę powięk­

szania, łączone ze sobą. Taką możliwość sugeruje morfologiczna niejednolitość wału poprzecznego, sprawiająca wrażenie jego złożoności oraz drobne formy depozycji piasku, położone w przedłużeniu wału podłużnego.

Formy połączyły się końcami w wyniku wydłużania wału podłużnego, o czym świadczy częściowe przykrycie jego piaskiem drugiej wydmy. Po zrośnięciu wydm nadal trwało wydłużanie północnego stoku wału podłużnego. Jego struktury nadbudo­

wują bocznie północno-północno-wschodni koniec sąsiedniej formy. Proces ten został natomiast zahamowany po stronie południowej, gdzie nadsypywany piasek nie prze­

kracza grzbietu wału poprzecznego. Połączenie wydm nie spowodowało przekształce­

nia ich pierwotnych cech. W obrębie utworzonej przez nie wydmy pseudoparabolicznej obydwie formy wyjściowe zachowały swoją odrębność strukturalną i morfologiczną.