W ydma koto Suliszowa

Jedno z nielicznych skupisk wydm w zachodniej części Płaskowyżu Szydłowskiego znajduje się około 4 km na północny zachód od Chmielnika. Uległ tam zwydmieniu piasek morenowy zlodowacenia Sanu (Flis 1956), rozpościerający się u południowo- zachodniego podnóża wapiennego garbu Kamiennej Góry, nad dnem doliny Morawki (ryc. 73). Pod piaskiem morenowym, na głębokości nieprzekraczającej 5 m występuje ił mioceński, warunkujący istnienie podmokłych obszarów wokół wydm.

Wśród małych i nietypowo wykształconych form eolicznych regularnym kształtem wyróżnia się badana wydma, położona nie opodal drogi prowadzącej z Chmielnika do Suliszowa. W rzucie poziomym wydma ma kształt łuku otwartego ku zachodowi, o spłaszczonym 100-metrowej szerokości czole i niesymetrycznie względem niego rozłożonych ramionach (ryc. 74A). Krótsze z nich, 100-metrowej długości, skierowane jest na zachodnio-północny zachód, drugie, o długości 170 m, wyciągnięte jest na po­

łudniowy zachód. Wydma osiąga wysokość 5 m. Jej stoki cechują się różnymi nachy­

leniami: 10-12° SW-NW i 23-28° NNE-SE. Na zachód od południowego ramienia znajduje się zbliżona do niego wysokością i asymetrią stoków forma wałowa. Zdaje się ona być oderwanym fragmentem wydmy łukowej. Jednak wał o przebiegu z zachod­

nio-północnego zachodu na wschodnio-południowy wschód nie leży w bezpośrednim przedłużeniu południowego ramienia.

Struktura wydmy odsłania się w obrębie piaskowni, w przekrojach podłużnych i poprzecznych jej południowego ramienia i fragmentu czoła (ryc. 74A). Warstwowa­

nie formy wałowej obserwowano w specjalnie wykonanych wkopach. Budowa wydmy jest zróżnicowana w jej profilu podłużnym. Najprostsza jest w części czołowej, w ob­

rębie której występuje jedna seria piasku o warstwowaniu przekątnym, a miejscami rynnowym. Zachowanie wyłącznie struktury zaprądowej w przekroju poprzecznym czoła wydmy świadczy o przemieszczeniu tego fragmentu formy na odległość równą co najmniej szerokości jego pierwotnej podstawy (Stankowski 1962a).

W obrębie południowego ramienia wydmy i w formie wałowej wspomniany wyżej typ warstwowania ma ograniczony obszar występowania do ich stoków zawietrznych (ryc. 74B). Jedynie w końcowym odcinku ramienia obejmuje również znaczną część stoku dowietrznego. Omawiana seria piasku cechuje się warstwowaniem przekątnym, a miejscami rynnowym. W przekroju poprzecznym czoła piasek tworzy 20-40 cm miąż­

szości zespoły równoległych do siebie lamin o kształtach prostych i tangencjalnych.

Laminy zapadają pod kątami 25-31° E. Ograniczone są płaskimi powierzchniami gra­

nicznymi o nieco mniejszych nachyleniach 18-23°. W przekroju podłużnym i w płasz­

czyźnie horyzontalnej kształty lamin i ścinających je powierzchni pozostają proste lub przyjmują formy łukowe. Te ostatnie w górnych partiach wydmy wygięte są w stronę doprądową i ku podstawie stoku (por. ryc. 5, fot. 2), w dolnych - odwrócone w prze­

ciwnym kierunku (por. fot. 3, 4). Jest to więc warstwowanie charakterystyczne dla stoku, modelowanego wskutek osuwania piasku pod wpływem siły ciężkości (Sharpe 1938, Land 1964, Hoyt 1966, Mc Kee 1966, Holm 1968, Mc Kee, Douglass 1971, Mc Kee, Douglass, Rittenhouse 1971, Mc Kee, Bigarella 1972, Hunter 1977, Borówka 1979). Taki typ sedymentacji wiązany jest z niedużymi prędkościami wiatru (Gradziń- ski i in. 1986, Roniewicz 1995). Jedynie w końcowym odcinku południowego ramienia wydmy zaznaczają się wyraźne różnice kierunków upadu lamin między spągową

a stropową częścią piasku, wskazujące na stopniową zmianę kierunku przebiegu ra­

mienia. Z położenia równoleżnikowego, uległo ono odchyleniu ku południowemu zachodowi (ryc. 74C).

Na stokach dowietrznych obu analizowanych form struktury zaprądowe ustępują miejsca piaskowi o warstwowaniu przekątnym, charakterystycznym dla sedymentacji w warunkach doprądowych (fot. 42). We wszystkich płaszczyznach przekroju składają się na nie 10-15 cm miąższości zestawy lamin o kształtach prostych i falistych oraz małej ciągłości, ograniczonych płaskimi, deflacyjnymi powierzchniami granicznymi (Brookfield 1977, Hunter 1977). Nachylenia lamin są zróżnicowane 4-13°, a kierunek ich zapadania w przybliżeniu zgodny z ekspozycją stoku. Jest to warstwowanie, two­

rzące się w wyniku wędrówki riplemarków (Allen 1963, Mc Kee 1966, Yallon 1967, Muller 1968, Hunter 1977, Borówka 1979). Zachowanie struktury doprądowej w obrę­

bie stoku dowietrznego ramienia wydmy i na sąsiedniej formie wałowej wskazuje na ich niewielkie przemieszczenie. Również strome ustawienie płaszczyzn ich osi struktu­

ralnych świadczy o słabym usuwaniu piasku ze stoków dowietrznych (Urbaniak 1967).

Piasek dowietrznego i zawietrznego stoku południowego ramienia wydmy różni się między sobą jedynie średnicą ziam (ryc. 75). Piasek stoku dowietrznego (26 prób) wykazuje pod tym względem duże podobieństwo do piasku występującego w podłożu (12 prób). W jednym i drugim rodzaju osadów podstawowa frakcja mieści się w prze­

dziale 0,75-0,5 mm (odpowiednio 23,1 i 32,3%), a Mz = 0,34 mm (0,25-0,50 mm) dla piasku morenowego i 0,33 mm (0,25-0,37 mm) dla piasku wydmowego. Stok

Fot. 42. Przekątne warstwowanie piasku w przekroju poprzecznym zachodniego stoku czołowej części wydmy koło Suliszowa. Prosta laminacja riplemarkowa o małych upadach z licznymi powierzchniami ścięć, związanych ze zmianami kierunku wiatru. Tworzy ona strukturę doprądową, odsłoniętą w przekroju równoległym do przeważającego kierunku wiatru

zawietrzny buduje głównie piasek drobnoziarnisty (30 prób) 0,2-0,12 mm (32,1%), a jego Mz = 0,26 mm (0,21-0,29 mm). Zmniejszanie średnicy ziam piasku wzdłuż profilu poprzecznego wydmy nie ma żadnego wpływu na stopień jego wysortowania.

Jego średnia wartość jest w obu badanych profilach, jak i w piasku podłoża identyczna i wynosi: dla piasku morenowego <5 = 0,69 (0,59-0,74), na stoku dowietrznym wydmy 8 = 0,69 (0,63-0,75), a na zawietrznym <5 = 0,69 (0,56-0,82).

Prędkość wiatru zapoczątkowującego procesy eoliczne (Nowaczyk 1986) wynosiła nieco poniżej 7 m/s i była wystarczająca do masowej deflacji piasku podłoża. Brak wzrostu wysortowania materiału podczas transportu eolicznego można wiązać z jego krótkim czasem trwania, zmiennością dynamiki, o jakiej świadczy zależność między Mz i 8 (Mycielska-Dowgiałło 1980), wyrażona spadkiem wysortowania wraz ze wzro­

stem średniej średnicy ziam w profilach wydmowych. Brak różnic wysortowania mate­

riału w obrębie prawie nieprzemieszczającego się ramienia wydmy może wiązać się z ograniczonym ruchem zdeponowanego na stoku dowietrznym piasku. Mógł on być hamowany procesem stabilizacji piasku bezpośrednio po depozycji. W podobny spo­

sób można również wyjaśnić brak zmian obtoczenia ziam piasku w profilu poprzecz­

nym ramienia wydmy. IVO w strukturach doprądowych stoku dowietrznego wynosi 1466 (1421-1510) przy y = 42,3% (39,0-51,0%), a w zaprądowych stoku zawietrznego Wq = 1462 (1420-1508) przy y = 45,6% (33,0-53,5%). Piasek wydmowy jest lepiej obtoczony od materiału źródłowego, dla którego Wo = 1305 (1232-1362), a y = 30,6%

(21,0-37,0%). Biorąc pod uwagę niewielką mobilność wydmy, różnica ta jest wyni­

kiem raczej formy transportu przez trakcję (Mc Carthy 1935, Racinowski 1964, Szczy­

pek 1989) lub selekcji kształtu ziam (Sindowski 1956) niż długości jego trwania.

Rozwój opisanej wydmy odbywał się podczas jednej fazy wydmotwórczej, pod wpływem wiatru z sektora zachodniego. Forma została usypana, przemieszczała się i uległa rozerwaniu w czasie jednej fazy wydmotwórczej. Przy płytkim zaleganiu iłu mioceńskiego, a więc znacznej wilgotności podłoża, warunki do przemieszczania wy­

dmy istniały jedynie w jej części czołowej, skupiającej największą masę piasku. Istot­

nie, tylko w tym odcinku posiada ona strukturę formy przemieszczonej na odległość równą co najmniej szerokości jej pierwotnej podstawy. Końce wydmy były szybko utrwalane, o czym świadczy zachowanie, tak w formie wałowej jak i na długim odcin­

ku południowego ramienia struktury doprądowej w obrębie stoku dowietrznego, oraz cechy teksturalne piasku, wskazujące na jego szybką stabilizację. Kierunek zmian przebiegu linii grzbietowej w profilu pionowym końcowego odcinka ramienia świad­

czy o jego ruchu odśrodkowym. Wydaje się, że ruch ten, zaznaczający się dopiero w końcowym etapie rozwoju wydmy, rozpoczął się po jej rozerwaniu. Powstałe w jego wyniku obniżenie deflacyjne sprzyjało wzrostowi prędkości wiatru i przyspieszeniu przesypywania piasku (Miszalski 1973, Minkevićius 1977) nieutrwalonego jeszcze, skróconego ramienia. W rezultacie nastąpiło jego przemieszczanie połączone z odgina­

niem na zewnątrz. Został w ten sposób zapoczątkowany proces jednostronnego rozpro­

stowywania formy łukowej. W niesprzyjających warunkach wilgotnościowych był on jednak krótkotrwały. Nie doprowadził nawet do całkowitego przesypania piasku i zniszczenia struktury doprądowej stoku dowietrznego. Wystarczył zaledwie do zabu­

rzenia regularnego kształtu wydmy i jej odsunięcia od oderwanego fragmentu ramie­

nia. Wskazuje jednak na możliwość rozprostowywania wydm łukowych w wyniku rozerwania ramion, cechujących się wcześniej niewielką mobilnością.