W ydma kolo Zdzieci Starych

Północne zbocze doliny Wisły w obrębie Wysoczyzny Połanieckiej w rejonie Rusz­

czy i Połańca, wycięte w ile mioceńskim, okryte jest płatami piaszczysto-gliniastych deluwiów (Walczowski 1967, Gilewska 1972). Rozwinęły się na nich małe, nietypowo wykształcone wydmy (ryc. 64). Regularnym, tarczowym kształtem wyróżnia się wśród nich wydma położona około 250 m na południowy zachód od Zdzieci Starych. Została ona usypana w brzeżnej, zachodniej części pokrywy piaszczystej, wyścielającej dno niecki zboczowej (ryc. 64).

Wydma osiągająca wysokość około 4 m jest formą zwartą o elipsoidalnym kształcie osi morfologicznej i południowo-wschodniego stoku. Natomiast od strony północno- zachodniej podstawa wydmy ma w planie jedynie lekko wklęsły zarys, niepozwalający wyodrębnić ramion (ryc. 65A). Przy 160 m odległości między końcami wydmy szero­

kość jej części środkowej wynosi 130 m. Stoki wydmy cechują się asymetrią nachyleń, osiągających wartości: 10° NW i 27° SE.

Fot. 38. Krzyżowe klinowe warstwowanie piasku w przekroju poprzecznym środkowej części wydmy kolo Zdzieci Starych. Widoczny kontakt dwóch serii piasku o odmiennych kierunkach i wartościach upadu:

A - struktura doprądowa o warstwowaniu przekątnym, miejscami klinowym z powierzchniami ścięć i małymi upadami, B - struktura zaprądowa z laminami o kształtach tangencjalnych, związana z grawita­

cyjnym osuwaniem piasku. Płaszczyzny poślizgu zaznaczone są ścięciami warstw. Odsłonięcie widziane w przekroju równoległym do przeważającego kierunku wiatru i osuwania piasku

Struktura wydmy została odsłonięta w ścianach piaskowni, rozcinającej wzdłuż i w poprzek środkową i wschodnią część formy (ryc. 65A). Wydmę buduje seria piasku przekątnie warstwowanego, zapadającego w dwu przeciwnych kierunkach, zgodnych z ekspozycją stoków (ryc. 65B, fot. 38). W przekroju przez środkową część wydmy war­

stwowanie stoku dowietrznego tworzą głównie zestawy lamin o miąższości 20-35 cm,

Ryc. 65. Morfologia i struktura wydmy koło Zdzieci Starych: A - plan wydmy, B - przekrój poprzecz­

ny przez środkową część wydmy, C - diagramy średnich wartości biegu i upadu lamin w strukturach zaprą- dowych stoku zawietrznego (długością strzałek oznaczono wielkość upadu według załączonej skali), 1 - poziomice co 2,5 m, linia ograniczająca formę odpowiada jej podstawie (stan przed powstaniem pia­

skowni), 2 - ściany piaskowni, 3 - linia przedstawionego przekroju, 4 - płaszczyzna strukturalnej osi w y­

dmy, 5 - piasek warstwowany, 6 - profile pomiaru biegu i upadu lamin przedstawionych na diagramach, 7 - profile poboru prób piasku do analiz uziarnienia i obtoczenia

dużej rozciągłości i nachyleniach 6-9° NW. Są one przewarstwione piaskiem, tworzą­

cym zestawy lamin 5-15 cm miąższości o zmiennych kierunkach i większych upadach 12-14° W, WNW, NW oraz małej długości. Powierzchnie graniczne między zestawa­

mi lamin są najczęściej płaskie, prawie równoległe do siebie. Deflacyjną genezę mają głównie powierzchnie ścinające zestawy lamin o większych kątach upadu. Ścięcia warstw mniej nachylonych zaznaczają się tylko w stropowej części wydmy. Są one zapisem chwilowych zmian kierunków i prędkości wiatru (Brookfield 1977, Hunter 1977). Piasek o opisanym wyżej warstwowaniu buduje całą dowietrzną część wydmy.

Płaszczyzna strukturalnej osi formy, oddzielająca piasek o opisanym wyżej warstwo­

waniu od piasku o strukturze zaprądowej, wykazuje wzrost nachylenia zgodnie z kierunkiem wiatru. Obrazuje tym samym wzrost tempa przemieszczania osadów w obrębie wydmy w końcowym etapie jej usypywania (Urbaniak 1967).

Piasek budujący zawietrzną część wydmy tworzy 20—40 cm miąższości zestawy słabo zaznaczających się, cienkich, równoległych do siebie lamin, zapadających pod kątami 25-31° SE. Laminy mają kształty proste lub tangencjalnie wygięte, a w prze­

krojach horyzontalnym i pionowym poprzecznym do kierunku przepływu prądu są nieciągłe. Ograniczone są płaskimi powierzchniami granicznymi. Taki kształt lamin wskazuje na małe prędkości wiatru, deponującego piasek głównie w górnej części się w profilu pionowym stoku zawietrznego zmiana kierunku biegu warstw (ryc. 65C).

Odchylają się one od kierunku NNE-NE w spągu ku NNW w stropie, zgodnie z prze­

biegiem obecnej osi morfologicznej. Zmiana ta jest spowodowana zakrzywianiem pierwotnie prostolinijnej formy (Glennie 1970, Rotnicki 1970, Borówka 1975, 1980).

Wydmę buduje piasek drobno- i średnioziamisty, umiarkowanie wysortowany (ryc.

66). Między stokiem dowietrznym (28 prób) a zawietrznym (30 prób) frakcja podsta­

wowa zmniejsza się z 0,5-0,353 mm (27,1%) do 0,2-0,12 mm (31,6%), a średnia śred­

nica ziam zmniejsza się średnio od 0,29 mm (0,26-0,31 mm) do 0,24 mm (0,20-0,26 mm) przy nieznacznym tylko wzroście wysortowania od S = 0,70 (0,62-0,88) do 0,69 (0,44-0,77). Zróżnicowanie uziamienia piasku w profilu poprzecznym wydmy świad­

czy o jego krótkim transporcie i ograniczonej dostawie materiału z zewnątrz (Stankow- ski 1959, Mycielska-Dowgiałło 1992). Na małą odległość przemieszczania piasku pod wpływem wiatru wskazuje również niewielka tylko poprawa jego wysortowania w porównaniu z materiałem podłoża (14 prób), cechującym się ó = 0,81 (0,58-0,80).

Wzrost wysortowania piasku wydmowego można w omawianym przypadku uznać za efekt selektywnej deflacji (Rotnicki 1970), której przy wietrze o prędkości 5,5-6,5 m/s (Nowaczyk 1986) podlegał tylko materiał drobniejszy. Piasek podłoża ma bowiem znacznie większą od piasku wydmowego średnicę ziam: Mz = 0,39 mm (0,28-0,75 mm) przy frakcji podstawowej 0,5-0,353 mm (22,7%).

O krótkim czasie trwania procesów eolicznych lub ich niewielkiej dynamice świad­

czy również podobieństwo stopnia obtoczenia ziam piasku podłoża i wydmy (Myciel- ska-Dowgiałło 1992, 1993). Cechują się one wyraźnymi śladami obróbki i dominacją ziam półgraniastych. Wskaźnik obróbki Wo wzrasta od 1276 (1112-1459) w podłożu do 1369 (1157-1501) w wydmie. Ziarna półgraniaste są w wydmach zastępowane ziarnami zarówno lepiej, jak i gorzej obtoczonymi. Udział ziam obtoczonych zwiększa się od 34,8% (20,0-53,5%) do 45,0% (23,0-58,5%).

Brak przerw w depozycji piasku wskazuje, że wydma powstała podczas jednej fazy wydmotwórczej. Została usypana pod wpływem wiatru północno-zachodniego, okre­

sowo zmieniającego kierunek na zachodnio-północno-zachodni i zachodni. Zarówno położenie formy w brzeżnej, dowietrznej części powierzchni piaszczystej, jak też za­

chowanie struktury doprądowej w obrębie stoku dowietrznego świadczą o jej małej ruchliwości. Również nieznaczne tylko przekształcenie cech teksturalnych piasku w wyniku działalności wiatru, przy jednoczesnym zróżnicowaniu uziamienia w obrę­

bie obu stoków wydmy potwierdzają krótkotrwałość transportu eolicznego.

Pierwotnie forma miała kształt prostolinijnego wału, poprzecznego do przeważają­

cego kierunku wiatru, jak na to wskazują jednakowe kierunki biegu spągowych lamin, pomierzone w różnych częściach stoku zawietrznego. Jej rozwój polegał początkowo jedynie na powiększaniu rozmiarów w wyniku depozycji piasku. Dopiero po osiągnię­

ciu przez wydmę większej wysokości rozpoczął się jej niewielki ruch postępowy, za- rejestrowny powierzchniami ścięcia warstw w wyższych partiach stoku dowietrznego oraz poszerzeniem strefy występowania struktur zaprądowych po stronie zawietrznej.

Ruch ten zaznaczył się najsilniej w środkowej części formy, powodując wygięcie jej osi oraz stoku zawietrznego. Zaledwie zapoczątkowany proces wyodrębniania ramion przerwało utrwalenie wydmy.

Omawiana wydma reprezentuje stadium przejściowe między inicjalną formą po­

przeczną a łukową, w której nie zdążyły jeszcze rozwinąć się ramiona, z powodu zbyt krótkotrwałego rozwoju lub za małej dynamiki procesów. Stosunkowo duże nachylenia warstw w obrębie struktur obu stoków wydmowych wskazują na jej niewielki ruch postępowy (Mc Kee 1966) oraz na małe prędkości wiatru (Petrov 1948, Cooper 1958, Minkevićius 1971, Gradziński i in. 1986). O małej mobilności formy przy jej małych rozmiarach zadecydowały zapewne niesprzyjające warunki lokalne: położenie w osło­

niętej od wiatru formie wklęsłej oraz płytkie zaleganie w podłożu iłu mioceńskiego.

Niewielkie prędkości wiatru i mała miąższość piasku położonych na skraju powierzch­

ni deflacji były zapewne również przyczyną ograniczonej i zmniejszającej się z upły­

wem czasu dostawy materiału (może o tym świadczyć zmiana nachylenia płaszczyzny osi strukturalnej), co w konsekwencji doprowadziło do utrwalenia wydmy (Landsberg

1956, Rotnicki 1970, Verstappen 1972, Vaitoniene 1976).