W ydma w Ziajkach

Omawiana forma należy do zespołu wydm położonych w Kotlinie Oświęcimskiej u ujścia Chechła (ryc. 10). Zostały one usypane z piasku dwu teras: rzecznej vistuliań- skiej i sandrowej odrzańskiej (Klimek 1972), wyścielających dno doliny Wisły. Duża, powyżej 20 m miąższość (Kotlicka 1969) utworów piaszczysto-żwirowych w ich obrę­

bie nie miała większego znaczenia dla procesów wydmotwórczych, ze względu na płytkie rozcięcie powierzchni (obecna wysokość teras wynosi 5 i 10-12 m), związane z ruchami wginającymi podłoża (Kowalczyk 1964) i zmianą kierunku odwodnienia podczas zlodowacenia Odry (Klimek 1972). Z powierzchni terasowych wydmy wkra­

czają na południowy skłon zrębu tektonicznego Żarek, zbudowanego ze skał karboń- skich i triasowych okrytych iłem mioceńskim (Wilk 1958).

Analizowana wydma położona jest w odległości 250 m na północ od miejscowości Ziajki, przy drodze do Żarek. Rozciąga się ona prostolinijnie z zachodnio- południowego zachodu na wschodnio-północny wschód na długości 1 km, przechodząc z niższego na wyższy poziom terasowy. Jej szerokość wzrasta z południowego zacho­

du ku północnemu wschodowi od 50 do 250 m (ryc. 11 A). W kulminacji położonej w szerszym odcinku, wydma osiąga 7,5 m wysokości. Stoki wydmy cechują się zbli­

żonymi do siebie nachyleniami: 14° NNW i 17° SSE.

Dzięki eksploatacji piasku, postępującej od północno-wschodniego końca wydmy, obydwa jej stoki są odsłonięte na ponad połowie swej długości. Ponadto w rozcięciu drogowym można obserwować przekrój poprzeczny przez środkową część wydmy (ryc. 11 A). Cała forma zbudowana jest z piasku o warstwowaniu przekątnym i klino­

wym (ryc. 11B, fot. 7). W przekrojach: poprzecznym i podłużnym wydmy zespoły skośnych lamin o kształtach prostych są ograniczone ścinającymi je, płaskimi, zbież­

nymi powierzchniami granicznymi. Powierzchnie te są typu deflacyjnego. Związane są

Ryc. 10. Położenie wydmy w Ziajkach na tle głównych elementów rzeźby i utworów powierzchnio­

wych: A - lokalizacja obszaru badań, B - sytuacja morfologiczno-geologiczna badanej wydmy, 1 - obszar badań, 2 - wzniesienia wyżynne, 3 - spłaszczenia erozyjno-denudacyjne z wychodniami iłu mioceńskiego, 4 - pagóry ostańcowe, 5 - stoki z pokrywami piasku i gliny deluwialnej, 6 - doliny nieckowate, 7 - równi­

ny akumulacji piasku i żwirów wodnolodowcowych ze zlodowacenia Odry, 8 - powierzchnie teras rzecz­

nych i stożków napływowych ze zlodowacenia Odry, zbudowanych z piasku i żwirów, 9 - powierzchnie vistuliańskich teras rzecznych i stożków napływowych, zbudowanych z piasku i żwirów, 10 - powierzchnie holoceńskich teras rzecznych i stożków napływowych, zbudowanych z piasku, żwirów, mułku i mad, 11 - koryta rzeczne, 12 - stawy, 13 - wydmy, 14 - badana wydma

ze zmianami kierunków i prędkości wiatru (Mc Kee 1966, Brookfield 1977, Hunter 1977). W płaszczyźnie horyzontalnej laminy są lekko wygięte i często stroną wypukłą zwrócone w kierunku dowietrznym. Nachylenia lamin są zmienne (6-13°). Większość z nich zapada w kierunku W - w obrębie stoku północno-zachodniego i SW - w obrę­

bie stoku południowo-wschodniego. Przedstawiony typ warstwowania powstaje na stokach dowietrznych, w wyniku akrecji (Bagnold 1941, Land 1964, Mc Kee, Tibbits 1964, Yallon 1967, Holm 1968, Muller 1972, Goldsmith 1973, Hunter 1977) i wę­

drówki riplemarków (Allen 1963, Mc Kee 1966, Yallon 1967, Muller 1968, Hunter 1977, Borówka 1979). W miarę przesuwania się ku północnemu wschodowi przeciętny kierunek zapadania piasku zmienia się na NW w obrębie stoku północno-północno- zachodniego, a w obrębie stoku południowo-południowo-wschodniego - na S. Jest to spowodowane coraz powszechniejszym występowaniem w stropowych partiach wy­

dmy innego typu warstwowania (ryc. 12, fot. 8). Tworzą go zespoły równoległych lamin o upadach rzędu 28-33°, nachylonych w przeciwnych kierunkach, prostopadle do linii grzbietowej. Są to struktury grawitacyjnego osuwania się piasku (Stankowski 1961, Mc Kee, Tibbits 1964, Borówka 1979, Livingstone 1987). Płaszczyzna struktu­

ralnej osi wydmy przebiega linią łamaną, wyrażąjąc chwiejną równowagę w dostawie materiału do obu stoków (Urbaniak 1967). udziale procentowym ziam obtoczonych (y) i graniastych (a). Udział tych pierwszych wynosi 21,8 i 23,4% (4,0-44,0%). Materiał wydmowy jest nieco drobniejszy i lepiej wysortowany od piasku terasy vistulianskiej (12 prób), który cechuje się Mz = 0,40 mm (0,22-0,65 mm) i ó = 0,89 (0,68-1,55). Piasek rzeczny jest również słabiej obtoczony od wydmowego: Wo = 1059 (1006-1104), a y = 15,8% (9,0-21,0%). Różnice w ce­

chach uziamienia i obtoczenia obu rodzajów utworów nie muszą wynikać z długiego czy wielokrotnego przemieszczania piasku w środowisku eolicznym. Lepsze wysorto­

wanie zawdzięcza piasek wydmowy selektywnej deflacji pozostawiającej na miejscu ziarna najgrubsze, a wzrost stopnia obtoczenia - intensywności przemieszczania (My- cielska-Dowgiałło 1992) lub transportowi poprzez trakcję, sprzyjającemu zaokrąglaniu ziam (Mc Carthy 1935, Racinowski 1964, Szczypek 1989). Transport inicjowany był (Nowaczyk 1986) przez wiatr o umiarkowanych prędkościach - 7 m/s.

Wydma powstała podczas jednej fazy wydmotwórczej, gdyż brak w jej strukturze śladów utrwalenia. Na podstawie cech morfologicznych i strukturalnych można zali­

czyć j ą do wydm wałowych podłużnych (Stankowski 1961, Mc Kee, Tibbits 1964, Wojtanowicz 1972a, Twidale 1981). Jej rozwój zachodzący pod wpływem wiatru

Ryc. 11. Morfologia i struktura wydmy w Ziajkach: A - plan wydmy, B - przekrój poprzeczny przez środkową część wydmy, C - diagramy wypadkowych wartości biegu i upadu lamin w strukturach doprą- dowych i zaprądowych obu stoków (długością strzałek oznaczono wielkość upadu według załączonej skali), 1 - poziomice co 2,5 m, linia ograniczająca formę odpowiada jej podstawie (stan przed powstaniem pia­

skowni), 2 - ściany piaskowni, 3 - linia przedstawionego przekroju, 4 - płaszczyzna strukturalnej osi w y­

dmy, 5 - piasek bezstrukturalny, 6 - piasek warstwowany, 7 - profile pomiaru biegu i upadu lamin przed­

stawionych na diagramach, 8 - profile poboru prób piasku do analiz uziarnienia i obtoczenia

Fot. 7. Warstwowanie piasku w przekroju poprzecznym grzbietowej części wydmy w Ziajkach. Widoczne dwie serie piasku, zapa­

dającego pod niewielkimi kątami w przeciw­

nych kierunkach, nawiązujących do ekspozycji stoków. Tworzą je struktury doprądowe o war­

stwowaniu klinowym krzyżowym, z laminami o kształtach prostych i falistych, widziane w przekroju prostopadłym do przeważą)ącego kierunku wiatru

Fot. 8. Warstwowanie piasku w prze­

kroju podłużnym gómej części północno północno-zachodniego stoku wydmy w Ziajkach. Widoczne trzy serie piasku o odmiennej strukturze: A - słabo zazna­

czające się przekątne laminy o kształtach prostych, odsłaniające się w przekroju prostopadłym do kierunku osuwania piasku, B - przekątna, prosta laminacja riplemar- kowa, charakterystyczna dla struktur doprą- dowych, z mikroformami zagłębień defla- cyjnych w spągu, odsłonięta w przekroju równoległym do przeważającego kierunku wiatru, C - warstwowanie rynnowe, cha­

rakterystyczne dla struktur zaprądowych, odsłonięte w przekroju prostopadłym do kierunku osuwania piasku

południowo-zachodniego, prawdopodobnie w warunkach ograniczonej dostawy piasku przy niezbyt głębokim zaleganiu wód gruntowych polegał na podwyższaniu, poszerza­

niu i wydłużaniu formy. Dwa pierwsze procesy, ściśle ze sobą związane, spowodowa­

ne były równoczesnym nadbudowywaniem dwu przeciwległych stoków głównie wskutek akumulacyjnej działalności wiatru i w mniejszym stopniu grawitacyjnej rede- pozycji piasku. O ile ten ostatni rodzaj przemieszczania odbywał się prostopadle do linii grzbietowej (bimodalny kierunek upadu warstw), to dosypywany materiał był dostarczany z różnych kierunków. Zaznaczająca się z południowego zachodu na pół­

nocny wschód zmiana kierunku usypywania piasku z podłużnego do stoków na skośny do nich, której towarzyszy wzrost częstości występowania struktur osuwiskowych, nie oznacza zmiany kierunku wiatru. Wskazuje raczej na proces wydłużania wału, wskutek przesypywania piasku, odbywającego się wzdłuż formy, zgodnie z kierunkiem od­

działywania wiatru. Wówczas północno-wschodnia część wydmy, w której najlepiej zachowały się w przypowierzchniowych warstwach struktury grawitacyjne, byłaby strefą najsilniejszej depozycji. Piasek byłby dostarczany do niej zarówno z podnóża, jak i z południowo-zachodniej części formy. Ta ostatnia przy dalszym nadbudowywa­

niu pełniłaby równocześnie rolę strefy tranzytowej, obejmującej coraz dłuższe odcinki stoków w miarę wydłużania wydmy. W ciągu całego swojego rozwoju wydma cecho­

wała się prostolinijnym przebiegiem linii grzbietowej, na co wskazują wypadkowe biegów warstw, pomierzonych w profilach pionowych obu stoków (ryc. 11C).