W ydma kolo Nagoszyna

Omawiana forma wchodzi w skład zespołu wydm usypanych na wschodnim skłonie Wysoczyzny Tarnowskiej i w dnie doliny Wisłoki między Nagoszynem a Korzenio- wem (ryc. 60). Jest ona położona w wąskim obszarze wododzielnym potoków rozci­

nających zbocze doliny Wisłoki okryte piaszczysto-żwirowymi utworami morenowymi (Klimaszewski 1937), około 1,5 km na północ od Nagoszyna.

Wydma jest prostolinijnym wałem o długości 1 km (ryc. 61 A), przebiegającym z północnego zachodu na południowy wschód, zgodnie ze spadkiem terenu. W tym samym kierunku rozszerza się od 75-175 m, a jej wysokość wzrasta do 7,5 m. Połu­

dniowo-zachodni stok wydmy cechuje się jednostajnym nachyleniem 16°. Nachylenie stoku północno-wschodniego osiągające 14° w górnym odcinku, w południowo- wschodniej części wydmy ulega zmniejszeniu w kierunku jej podstawy do 10°.

Budowę wydmy obserwowano w dwóch odsłonięciach. W piaskowni zlokalizowa­

nej bliżej północno-zachodniego końca wydmy odsłania się warstwowanie wału po­

dłużnego. Natomiast opisana niżej struktura wydmy widoczna jest w przekopie drogo­

wym przecinającym w poprzek południowo-wschodnią część wydmy (ryc. 61 A).

W tym odcinku zbudowana jest ona z dwu różnowiekowych serii piasku rozdzielonych glebą kopalną (ryc. 6 IB). Jej poziom wyznacza równocześnie granicę między dwiema połączonymi ze sobą formami. Starsza z nich o wysokości 2 m wchodzi obecnie w skład młodszej, wyższej (7,5 m) wydmy, będącej przedłużeniem wspomnianego wyżej wału podłużnego, poszerzając go ku północnemu wschodowi.

W obrębie obu stoków starszej formy można wyróżnić struktury o podobnym typie warstwowania przekątnego klinowego (por. fot. 8). W strukturach doprądowych ze­

stawy lamin o miąższości 15-40 cm zapadają w obrębie obu stoków pod podobnymi kątami 9-18° NW, a w zaprądowych - prostopadle do linii grzbietowej (ryc. 61C).

Laminy mają w przekroju poprzecznym wydmy kształty proste. Ograniczone są zbież­

nymi, płaskimi powierzchniami granicznymi, niezgodnymi z laminacją piasku niżej leżącego. W przekroju podłużnym i w płaszczyźnie horyzontalnej zarysy lamin są proste lub lekko wklęsłe. Wymienione cechy struktury są charakterystyczne dla wydm wałowych podłużnych (Stankowski 1961, Mc Kee, Tibbits 1964, Wojtanowicz 1972a, Twidale 1981).

Ryc. 61. Morfologia i struktura wydmy koło Nagoszyna: A - plan wydmy, B - przekrój poprzeczny przez południowo-wschodnią część wydmy, C - diagramy średnich wartości biegu i upadu lamin w struktu­

rach doprądowych i zaprądowych obu stoków (długością strzałek oznaczono wielkość upadu według załą­

czonej skali), 1 - poziomice co 2,5 m, linia ograniczająca formę odpowiada jej podstawie, 2 - ściany odsło­

nięć, 3 - linia przedstawionego przekroju, 4 - płaszczyzny strukturalnych osi wydm, 5 - piasek bezstruktu- ralny, 6 - piasek warstwowany, 7 - poziom gleby kopalnej, 8 - profile pomiaru biegu i upadu lamin przed­

stawionych na diagramach oraz poboru prób piasku do analiz uziarnienia i obtoczenia

Fot. 36. Przekątne warstwowanie piasku w profilu poprzecznym południowo-zachodniego stoku w y­

dmy koło Nagoszyna. Widoczne klinowe warstwowanie z zestawami prostolinijnych, nieciągłych lamin, ograniczonych zbieżnymi powierzchniami granicznymi o kształtach prostych i falistych. Tworzą one strukturę doprądową młodszej serii piasku, odsłoniętej w przekroju: A - prostopadłym, B - równoległym do przeważającego kierunku wiatru

Podobny typ warstwowania występuje również w młodszej wydmie (fot. 36), w ob­

rębie której piasek zapada w tych samych kierunkach i pod podobnymi kątami (6-20°).

Jedynie w wyższych częściach północno-wschodniego stoku piasek przykrywający glebę kopalną osiąga nachylenia do 31° NE (fot. 37), a laminy przyjmują w przekroju poprzecznym kształty tangencjalne. Zestawy tych lamin są ścięte od góry płaskimi powierzchniami granicznymi o mniejszym nachyleniu od kąta upadu piasku. W prze­

kroju podłużnym i w płaszczyźnie horyzontalnej laminy są wklęsło wygięte (por. ryc.

5, fot. 2, 3, 4), co jest typowe dla depozycji grawitacyjnej (Sharpe 1938, Land 1964, Hoyt 1966, Mc Kee 1966, Holm 1968, Mc Kee, Douglass 1971, Mc Kee, Douglass, Rittenhouse 1971, Mc Kee, Bigarella 1972, Hunter 1977, Borówka 1979). Płaszczyzna osi strukturalnej o przebiegu łamanym w dolnej części wydmy, w omawianej serii piasku wyraźnie pochyla się ku północnemu wschodowi, wskazując na większą depo- zycję po stronie południowo-zachodniej (Urbaniak 1967). Kontakt młodszej serii pia­

sku z glebą kopalną jest sedymentacyjny (ryc. 62). Kolejne warstwy piasku bez zabu­

rzeń nakładają się na zapadający w przeciwnym kierunku poziom glebowy.

Fol. 37. Przekątne warstwowanie pia­

sku w profilu poprzecznym gómej części północno-wschodniego stoku wydmy koło Nagoszyna. W całym profilu piono­

wym widoczne duże upady lamin o znacznej rozciągłości lateralnej, typowe dla grawitacyjnego osuwania piasku w strukturach zaprądowych. Należą one do młodszej serii piasku. Odsłonięcie widziane w przekroju równoległym do kierunku przemieszczania materiału

Piasek obu wydm różni się pod względem uziamieriia (ryc. 63). Starszą formę bu­

duje materiał drobniejszy, umiarkowanie wysortowany. Na stoku południowo- zachodnim (15 prób) jego frakcję podstawową stanowią ziama o średnicach 0,2-0,12 mm (28,9%), a na stoku północno-wschodnim (8 prób) - 0,5-0,353 mm (28,4%).

Średnia średnica ziarn wynosi odpowiednio: 0,26 mm (0,21-0,36 mm) i 0,28 mm (0,25-0,32 mm), a <5 = 0,62 (0,54-0,76) i 0,73 (0,56-0,87). Pod względem składu me­

chanicznego piasek ten jest bardzo zbliżony do piasku podłoża (16 prób) o podstawo­

wej frakcji 0,2-0,12 mm (29,6%), Mz = 0,28 mm (0,20-0,37 mm) i S = 0,76 (0,50- 0,96). Młodszą wydmę buduje materiał grubszy o podstawowej frakcji piasku 0,5- 0,353 mm (30,8%), Mz wzrasta do 0,30 i 0,31 mm (0,24-0,42 mm) w obrębie obu stoków (75 prób), a wysortowanie pogarsza się od dobrego do słabego: ó = 0,71 i 0,76 (0,48-1,03). Główna masa piasku obu wydm była transportowana przez wiatr o podobnych prędkościach krytycznych (Nowaczyk 1968) około 6 m/s. Prędkość ta dla frakcji najgrubszej wzrasta do 7,5 m/s. O zróżnicowanej sile transportowej wiatru może świadczyć duże zróżnicowanie uziamienia piasku w profilu pionowym młodszej wydmy oraz pogarszanie się wysortowania piasku wraz ze wzrostem jego średnicy (Mycielska-Dowgiałło 1980) w formie starszej. Od okresu połączenia form, na północno-wschodnim stoku wydmy zaznaczyła się tendencja odwrotna - ze wzrostem średnicy ziarn piasku poprawia się jego wysortowanie, co może świadczyć o zmniejszeniu dynamiki procesów eolicznych (Mycielska-Dowgiałło 1980).

Ryc. 62. Warstwowanie piasku w przekroju poprzecznym strefy połączenia stoków wałów podłużnych koło Nagoszyna: A - warstwowanie przekątne klinowe, powstałe w warunkach doprądowych (a) i zaprą- dowych (b) na stoku starszej wydmy, odsłonięte w przekroju poprzecznym do kierunku wiatru, B - poziom gleby kopalnej, C - struktury zaprądowe, związane z osuwaniem piasku, w obrębie młodszej formy, odsło­

nięte w przekroju równoległym do kierunku jego przemieszczania

W stosunku do słabo obtoczonego piasku podłoża o Wo = 1083 (904-1285) piasek obu wydm nabiera wyraźnych śladów obróbki. Wo wzrasta do 1230 i 1294 (1094—

1485). Wzrost ten był spowodowany zwiększeniem ilości ziarn obtoczonych od 14,5%

(1,0-31,0%) w podłożu do 22,5 i 25,1% (13,0-34,0%) w starszej, a 26,5 i 28,2%

(10,0-43,0%) w młodszej formie. Równocześnie w tym samym kierunku nastąpił spa­

dek zawartości ziarn graniastych.

Omawiana wydma złożona jest z dwóch różnowiekowych form. Na podstawie cech morfologicznych i strukturalnych można je uznać za wydmy wałowe podłużne, usypa­

ne przez wiatr północno-zachodni. W okresie powstania i rozwoju młodszej formy starsza nie podlegała już modelowaniu eolicznemu. Świadczy o tym brak na glebie kopalnej piasku ułożonego zgodnie z wcześniejszą strukturą wydmy. Była ona więc prawdopodobnie utrwalona. O połączeniu wałów zadecydował wzrost i związane z nim poszerzanie formy młodszej. W miarę zmniejszania się odległości między wałami po­

garszały się zapewne warunki dostawy materiału od północno-wschodniej strony roz­

rastającej się wydmy. Było to spowodowane zwężaniem się strefy luźnych utworów dostępnych deflacji na przedpolu utrwalonego wału oraz zmniejszeniem prędkości wiatru wskutek zwiększonego tarcia nad przeszkodą terenową i powierzchnią zaro­

śniętą. Większa depozycja piasku na południowo-zachodnim stoku wydmy w tym okresie została zarejestrowana pochyleniem się płaszczyzny jej osi strukturalnej ku północnemu wschodowi. Część piasku przesypywana poza grzbiet wydmy osuwała się pod wpływem siły ciężkości w dół północno-wschodniego stoku, jak na to wskazuje jego struktura, wypełniając stopniowo obniżenie międzywydmowe. Słabnąca z czasem dynamika procesów, zapisana w teksturze osadów, była powodem częściowego tylko przykrycia starszej formy przez serie młodszego piasku, tak że powierzchnię obecnego północno-wschodniego stoku wydmy tworzą różnowiekowe osady. Dominacja struktur depozycji osuwiskowej na północno-wschodnim stoku młodszej wydmy w okresie jej łączenia się ze starszą formą nie świadczy o zmianie kierunku wiatru i przekształceniu się jej z wału podłużnego w wał poprzeczny. Przeczy temu brak podobnej zmiany w strukturze północno-zachodniego odcinka omawianej wydmy. Można więc przyjąć, że w ciągu całego swojego rozwoju od momentu powstania do połączenia z drugą formą typ wydmy nie uległ zmianie. Obydwie wydmy zostały usypane i połączone pod wpływem wiatru o tym samym kierunku. W efekcie zrośnięcia wzdłuż stoków dwu wydm wałowych podłużnych powstała forma wału podłużnego o złożonej strukturze.