W ydma kolo Zawodzia

Jeden z większych kompleksów wydmowych Płaskowyżu Jędrzejowskiego znaj­

duje się w odległości 2-3 km od centrum Nagłowic po obu stronach szosy prowadzącej do Jędrzejowa. Zwydmione tam zostały utwory fluwioglacjalne zlodowacenia Sanu (Hakenberg, Lindner 1971), ciągnące się wąskim pasem z północnego zachodu na południowy wschód, między wododzielnym garbem zbudowanym z margli kredowych a dopływem Białej Nidy (ryc. 76).

Wydmy układają się w formę paraboli kompleksowej (Wojtanowicz 1969), której czoło i ramiona tworzy zespół bardziej lub mniej wyraźnie ze sobą powiązanych form, głównie łukowych o różnych kształtach i rozmiarach. Czołową część kompleksowej wydmy parabolicznej, położoną na północ od Zawodzia, stanowi forma hakowato wy­

gięta (ryc. 76). Jej głównym elementem jest południowe ramię, rozciągające się z za- chodnio-południowego zachodu na wschodnio-północny wschód, wzdłuż granicy z doliną holoceńską (ryc. 77A). Jego długość wynosi 750 m, szerokość dochodzi do 180 m, a nachylenia obu stoków są podobne 10-12° (ryc. 77B). Wschodnio-północno- wschodni koniec ramienia podnosi się do 5,5 m i wygina łukowo, wysuwając ku pół­

nocnemu zachodowi krótkie 120 m długości, zwężające się do 60 m ramię. Ta część wydmy cechuje się asymetrią nachyleń stoków. Stoki zawietrzne osiągają nachylenia 18-24°, przeciwległe nie przekraczają 9-11°. Od północnego zachodu łukowemu fragmentowi wydmy towarzyszy wyraźne obniżenie deflacyjne. Strukturę wydmy badano w trzech odsłonięciach. Jednym z nich jest piaskownia w obrębie północnego ramienia wydmy łukowej, drugim - rozcięcie wzdłuż wspomnianej wyżej szosy, prze­

biegające skośnie przez prostolinijny odcinek południowego ramienia. Natomiast w strefie jego przejścia w formę wygiętą znajduje się rozległa piaskownia, obejmująca swoim zasięgiem obydwa stoki wydmowe (ryc. 77A).

W przekroju poprzecznym poprowadzonym wzdłuż ściany piaskowni z północno- północnego wschodu na południowo-południowy zachód widocznych jest kilka serii piasku różnego wieku i o odmiennej strukturze (ryc. 77B). Trzon wydmy w omawia­

nym odcinku stanowi piasek o warstwowaniu przekątnym (fot. 43). Laminy w obrębie stoków zapadają pod podobnymi kątami 8-15° WSW (ryc. 77C), a w obrębie struktur zaprądowych 28-34° NNW i SSE. Cechują się małymi długościami i kształtami pro­

stymi we wszystkich przekrojach. Występują w cienkich zespołach, ściętych płaskimi, zbieżnymi powierzchniami granicznymi pod kątami 5-8°. Występowanie opisanych struktur doprądowych wraz z lokalnie rozwiniętymi strukturami grawitacyjnego osy­

pywania piasku (por. fot. 8) w obrębie obu stoków są typowe dla formy wałowej po­

dłużnej (Stankowski 1961, Mc Kee, Tibbits 1964, Wojtanowicz 1972a, Twidale 1981).

Forma ta w analizowanym przekroju osiąga wysokość 3,5 m. Płaszczyzna jej osi

Ryc. 76. Położenie wydm w okolicach Zawodzia i Nagłowic na tle głównych elementów rzeźby i utwo­

rów powierzchniowych: A - lokalizacja obszaru badań, B - sytuacja morfologiczno-geologiczna badanych wydm, 1 - obszar badań, 2 - wzniesienia wyżynne, 3 - spłaszczenia erozyjno-denudacyjne z wychodniami opok i margli kredowych, 4 - stoki z wychodniami opok i margli kredowych, 5 - doliny nieckowate, 6 - równiny akumulacji piasku i żwirów wodnolodowcowych ze zlodowacenia Sanu, 7 - równiny akumulacji piasku i żwirów wodnolodowcowych ze zlodowacenia Odry, 8 - powierzchnie holoceńskich teras rzecz­

nych, zbudowanych z piasku, żwirów, mułku i mad, 9 - koryta rzeczne, 10 - stawy, 11 - niecki deflacyjne, 12 - wydmy, 13 - badane wydmy

scami klinowo ściętych, zapadających w dwu kierunkach, zgodnie ze spadkiem stoków. Struktura doprą- dowa, odsłonięta w przekrojach: A - równoległym i B - prostopadłym do przeważającego kierunku wiatru

Fot. 44. Warstwowanie piasku w dolnej części przekroju poprzecznego w strefie połączenia wydm koło Zawodzia. Prosta laminacja riplemarkowa z zestawami prostolinijnych lamin o małych upadach należy do wydmy wałowej, widziana w przekroju prostopadłym do przeważąjącego kierunku wiatru

Fot. 45. Warstwowanie piasku w gómej części przekroju poprzecznego w strefie połączenia wydm koło Zawodzia. Przekątne warstwowanie z prostolinijnymi, długimi laminami, zapadającymi pod dużym kątem związane jest z grawitacyjnym osuwaniem piasku w strukturach zaprądowych wydmy łukowej. Odsłonięcie widziane w przekroju równoległym do kierunku przemieszczania materiału

strukturalnej wykazuje odchylenia w przeciwnych kierunkach, obrazujące nierówno- mierność dostawy materiału do obu stoków (Urbaniak 1967).

Analogicznie warstwowane piaski budują zachodni, prostolinijny odcinek wydmy w całym jego profilu pionowym (fot. 44). Dlatego całą tę część wydmy można uznać za formę wału podłużnego. Jedynie jego wschodnio-północno-wschodni koniec został obustronnie nadbudowany do wysokości 5,5 m piaskiem (fot. 45, ryc. 78), zapadają­

cym pod kątem 30-32° SSW-SW (ryc. 77C). Cechuje się on warstwowaniem przekąt­

nym tabularnym z równoległymi do siebie laminami o dużej ciągłości i prostolinijnym przebiegu we wszystkich płaszczyznach przekroju oraz płaskimi powierzchniami gra­

nicznymi. Tworzy więc strukturę typową dla stoku zawietrznego, modelowanego przez procesy osuwania piasku pod wpływem siły ciężkości (Mc Kee 1966, Sharp 1966, Mc Kee, Douglass 1971, Mc Kee, Douglass, Rittenhouse 1971, Mc Kee, Bigarella 1972, Hunter 1977, Borówka 1979). Omawiana seria piasku, podobnego do tego, który bu­

duje północne ramię wydmy, jest zapewne genetycznie związana z formą łukową, sta­

nowiącą zakończenie wału, i wchodzi w skład jej południowego ramienia, za pośred­

nictwem którego obydwie wydmy łączą się ze sobą. Odcinek ich połączenia był for­

mowany podczas dwóch faz wydmotwórczych. Świadczy o tym poziom gleby kopalnej na jego południowo-południowo-zachodnim stoku, przykryty 20-80 cm warstwą pia­

sku bezstrukturalnego.

Piasek obu wydm wchodzących w skład formy złożonej cechuje się podobnymi pa­

rametrami uziarnienia i obtoczenia (ryc. 79). Od materiału wyjściowego różni się jedy­

nie wartością średniej średnicy ziam i wyraźną dominacją jednej frakcji, zamykającej się w przedziale 0,5-0,353 mm (30,6%). Mz piasku wydmowego wynosi 0,31 mm i wydmowy mieści się w klasie wysortowania umiarkowanego: 5 dla materiału podłoża wynosi 0,73 (0,68-0,80). W wydmie wałowej wysortowanie wzrasta do ó = 0,67 (0,54-0,81), a w łukowej do 3 = 0,70 (0,65-0,77). Minimalne różnice występują rów­

nież w stopniu obtoczenia obu rodzajów piasku. Dla utworów wyjściowych Wo = 1302 (1259-1368) przy 28,1% (19,5-32,0%) udziale ziam typu y. Piasek wydmy wałowej cechuje się Wo = 1346 (1260-1483) i y = 32,6% (21,5-44,5%). Dla wydmy łukowej odpowiednie wartości wynoszą: Wq = 1305 (1243-1359), a y = 30,6% (22,5-37,5%).

Zwraca uwagę podobny stopień przekształcenia cech teksturalnych piasku obu wydm, tworzonych co prawda w tym samym czasie obok siebie, ale różniących się mobilnością. Podobieństwo to wynika zapewne z lokalizacji analizowanych prób. Po­

równanie przeprowadzono bowiem dla piasku o strukturze doprądowej niezbyt mobil­

nej formy wałowej i o strukturze zaprądowej w obrębie ramienia formy łukowej, prze­

mieszczonej na większą odległość. W tym drugim przypadku miejsce położenia mate­

riału nie sprzyjało dużej ruchliwości ziam (Rotnicki 1970, Nowaczyk 1986, Myciel- ska-Dowgiałło 1992, 1993). Poza krótkotrwałym oddziaływaniem procesów eolicz- nych, na niewielki stopień przekształcenia materiału wyjściowego mogła mieć również wpływ masowa deflacja i związane z nią zróżnicowanie formy transportu, niesprzyja­

jące sortowaniu i obtaczaniu piasku (Trembaczowski, Wojtanowicz 1971, Borsy 1974, Szczypek 1977, Mycielska-Dowgiałło 1992).

Opisana wydma złożona jest z dwóch form różnego typu, choć utworzonych w tej samej fazie wydmotwórczej pod wpływem wiatru o podobnych kierunkach: zachod­

nich i północno-zachodnich. Zarówno położenie, jak i kształt wchodzącego w jej skład wału podłużnego zostało zapewne wymuszone przebiegiem krawędzi rozdzielającej piaszczystą równinę fluwioglacjalną od holoceńskiego dna doliny. Forma łukowa, która stanowi drugi człon analizowanej wydmy, została usypana bliżej środkowej czę­

ści płata piaszczystego, gdzie mogła swobodnie się przemieszczać. Jednak jej małe rozmiary, niewielka długość ramion i mały stopień eolizacji piasku pozwalają sądzić, że przemieszczanie formy trwało krótko. Wydma poruszała się ruchem odśrodkowym, dzięki czemu jej południowe ramię mogło dosunąć się do końcowego odcinka wydmy wałowej. Ta ostatnia musiała być już wówczas ustabilizowana. Świadczy o tym brak śladów zazębiania się piasku w strefie łączenia wydm. Nic nie wskazuje również na redepozycję piasku formy wałowej i włączanie go do warstw nadległych. Natomiast ramię wydmy łukowej w procesie łączenia z wałem zachowało swoją aktywność i tendencję do dalszego przemieszczania na zewnątrz. Jego piasek przekroczył i okrył całkowicie końcowy odcinek wydmy wałowej, poszerzając ją i podwyższając. Nie dostosował się jednak do jej formy, zachowując kąt zapadania odpowiadający osi mor­

fologicznej wydmy łukowej. Okres aktywizacji procesów eolicznych, jaki nastąpił po

utrwaleniu wydmy i utworzeniu gleby kopalnej, nie przyniósł większych zmian w mor­

fologii i strukturze wydmy. Możliwe, że zaznaczył się on tylko lokalnie w odcinku połączenia wydm, cechującym się największą wysokością i masą nagromadzonego materiału, gdzie stwierdzono glebę kopalną.

W rezultacie połączenia ramię wydmy łukowej zostało przedłużone o wał podłużny.

Powstała forma o kształcie hakowatym, złożona z dwóch równorzędnych elementów, z których każdy zachował swój pierwotny kształt i nachylenie zboczy.