W ydma w Przerytym Borze

Druga z wydm w okolicy Przerytego Boru (ryc. 54), położona w centrum wsi, ma kształt wału przebiegającego z północnego zachodu na południowy wschód, wygiętego w części środkowej ku północnemu wschodowi (ryc. 58A). Swoim południowym koń­

cem schodzi bezpośrednio do holoceńskiej terasy Dąbrówki. Długość wydmy wynosi 1,5 km, szerokość zwiększa się z północy na południe od 180 do 325 m, a wysokość wzrasta w tym samym kierunku od 10 do 12 m. Forma cechuje się asymetrią nachyleń stoków, najwyraźniej zaznaczoną w części południowej, gdzie nachylenia łagodniej­

szego, południowo-zachodniego stoku nie przekraczają 10-12°, a stromego, północno- wschodniego osiągają wartości 22-30°. Wzdłuż linii grzbietowej zaznaczają się drugo­

rzędne wzniesienia o wysokości dochodzącej do 3 m. Jedno z nich, tworzące kulmina­

cję wydmy i położone w jej południowej, brzeżnej części, wyróżnia się barchanołuko- wą formą (ryc. 58A) z północnym ramieniem wysuniętym ku północnemu wschodowi, a południowym wygiętym na zachód. Forma ta różni się swoim kształtem od prostoli­

nijnej w tym odcinku wydmy macierzystej.

Budowa wydmy odsłaniała się stopniowo podczas eksploatacji piasku, postępującej od południowego końca formy, obejmując następnie również jej część środkową. War­

stwowanie piasku w północnym odcinku wydmy obserwowano w specjalnie w tym celu wykonanych wkopach (ryc. 58A). Struktura wydmy jest najbardziej złożona w jej środkowej i południowej części, gdzie w przekroju poprzecznym występują dwie

róż-nowiekowe serie piasku, rozdzielone poziomem gleby kopalnej (ryc. 58B). Starsza seria piasku, występującego w obrębie zachodniego stoku wydmy, posiada strukturę doprądową i zaprądową. Pierwsza z nich cechuje się warstwowaniem przekątnym.

Zestawy lamin o miąższości 5-15 cm ograniczone są płaskimi powierzchniami gra­

nicznymi. Laminy we wszystkich trzech płaszczyznach przekroju mają kształty faliste (fot. 34) i proste o nachyleniach 5-10° SW (WSW-SSW). Warstwowanie takie tworzy się przy powolnej sedymentacji (Hunter 1977, Gradziński i in. 1986).

Piasek stoku zawietrznego reprezentują struktury redepozycji grawitacyjnej, po­

wstałej w wyniku osuwania zwartych pakietów materiału. Ich zapisem jest warstwo­

wanie rynnowe (Mc Kee 1966, Sharp 1966, Hunter 1977, Borówka 1979). W przekroju poprzecznym wydmy laminy cechują się równoległym przebiegiem, tangencjalnym kształtem i dużym zasięgiem lateralnym. Ograniczone są płaskimi powierzchniami granicznymi. W przekroju podłużnym i w płaszczyźnie horyzontalnej powierzchnie te mają formy łuków wygiętych w kierunku doprądowym i ku podstawie wydmy (por.

ryc. 5, fot. 2). Kierunek i kąt zapadania lamin jest stały zarówno w przekroju piono­

wym, jak i podłużnym wydmy i wynosi 28° NE. Opisany typ warstwowania jest cha­

rakterystyczny dla sedymentacji odbywającej się przy małych prędkościach wiatru (Gradziński i in. 1986). Płaszczyzna strukturalnej osi wydmy pochyla się zgodnie z kierunkiem wiatru, wskazując na przewagę depozycji nad deflacją w obrębie stoku dowietrznego (Urbaniak 1967).

Fot. 34. Warstwowanie piasku w przekroju poprzecznym zachodniego stoku, południowej części wy­

dmy w Przerytym Borze. Widoczna laminacja falista, klinowa o małych upadach, należąca do struktur doprądowych, starszej wydmy. Odsłonięcie widziane w przekroju równoległym do przeważąjącego kierun­

ku wiatru. Zafalowanie lamin związane jest z procesami postsedymentacyjnymi

Ryc. 58. Morfologia i struktura wydmy w Przerytym Borze: A - plan wydmy, B - przekrój poprzeczny przez południową część wydmy, C - diagramy średnich wartości biegu i upadu lamin w strukturach zaprą- dowych stoku zawietrznego (długością strzałek oznaczono wielkość upadu według załączonej skali), 1 - poziomice co 2,5 m, linia ograniczająca formę odpowiada jej podstawie (stan przed powstaniem pia­

skowni), 2 - ściany piaskowni, 3 - linia przedstawionego przekroju, 4 - płaszczyzna strukturalnej osi w y­

dmy, 5 - piasek bezstrukturalny, 6 - piasek warstwowany, 7 - poziom gleby kopalnej, 8 - profile pomiaru biegu i upadu lamin przedstawionych na diagramach, 9 - profile poboru prób piasku do analiz uziamienia i obtoczenia

Fot. 35. Przekątne warstwowa­

nie piasku w przekroju poprzecz­

nym wschodniego stoku południo­

wej części wydmy w Przerytym Borze. Widoczna wyraźna zmiana kąta nachylenia w obrębie struktur zaprądowych, związanych z gra­

witacyjnym osuwaniem młodszej serii piasku, osadzonego po utwo­

rzeniu gleby kopalnej. Przekrój odsłonięcia poprowadzony jest równolegle do kierunku przemiesz­

czania materiału

Na stoku zawietrznym rozwinął się 5-30 cm miąższości poziom gleby kopalnej, której wiek określono metodą palynologiczną (Izmaiłow, Nalepka 1994) na subatlan- tycki, nadbudowany młodszą serią piasku o identycznym jak w niżej leżące typie war­

stwowania. Jego spągowe warstwy wykazują pełną zgodność kierunku i wartości upa­

du z piaskiem formy uprzedniej. Jednak w miarę przesuwania się ku wschodowi upady zmniejszają się do 18-22° (fot. 35), a ich kierunki w profilu podłużnym stoku odchy­

lają się od E, w południowym końcu wydmy, do NE, w jej części środkowej (ryc.

58C). Również w obrębie formy grzbietowej są one niezgodne z kierunkiem zapadania piasku w głównej wydmie. W odcinku o zarysie barchanu wynoszą 28-30° SE-NE, gdy w części łukowej zmieniają się od 12-14° SW-N na stoku dowietrznym do 26-31°

SW-SE na stoku zawietrznym. W omawianej części wydmy piasek młodszej serii osią­

ga duże rozprzestrzenienie, obejmując swoim zasięgiem jej stok zawietrzny oraz część stoku dowietrznego. Wyklinowuje się i zanika zupełnie w północnym odcinku wydmy, zbudowanym wyłącznie z piasku starszej serii, o warstwowaniu doprądowym i zaprą- dowym oraz kierunkach i wartościach upadu warstw analogicznych do opisanych z południowej części wydmy.

W przekroju poprzecznym wydmy zaznacza się zróżnicowanie piasku pod wzglę­

dem uziamienia i obtoczenia (ryc. 59). Piasek o strukturze doprądowej (28 prób) jest w przewadze średnioziamisty 0,5-0,353 mm (29,9%) o Mz = 0,29 mm (0,25-0,33 mm), umiarkowanie wysortowany ó = 0,69 (0,27-0,80), z wyraźnymi śladami obróbki Wo= 1237 (1098-1324), o których decyduje dominacja ziam półgraniastych i przewa­

ga ilościowa ziam typu y = 22,9% (11,0-34,5%) nad ziarnami typu a. Materiał budują­

cy stok zawietrzny (68 prób) jest drobniejszy, gorzej wysortowany i słabiej obtoczony.

Nie wykazuje natomiast większego zróżnicowania w obrębie różnowiekowych serii.

Ryc. 59. Diagramy uziamienia piasku, średniej średnicy ziam Mz, odchylenia standardowego 6 oraz ty­

pów obróbki i wskaźnika obróbki Wo dla ziam kwarcowych o średnicy 0 ,75-1,02 mm z wydmy w Przery- tym Borze i z jej podłoża: I - piasek morenowy, II - piasek wydmowy w profilach a, b, c

Cechuje je wyrównany udział procentowy trzech frakcji: 0,2-0,12 mm (25,8%), 0,5- odpowiednie parametry wynoszą: Mz = 0,27 mm (0,24-0,3 lmm), 5 = 0,72 (0,46-1,13), Wo = 1175 (1011-1333), y = 19,4% (8,0-31,5%).

Przedstawiony wyżej kierunek zmian cech uziamienia i obtoczenia piasku świadczy o częstszym przemieszczaniu materiału w obrębie stoku dowietrznego (Rotnicki 1970, Nowaczyk 1976, Mycielska-Dowgiałło 1992, 1993 i in.), a więc również o intensywnej deflacji w jego obrębie. Podobieństwo tekstury obu różnowiekowych serii piasku o strukturze zaprądowej wskazuje, że młodsza z nich nie pochodziła wyłącznie z rede- pozycji starszej (Rotnicki 1970), ale głównie z dostawy świeżego materiału. Piasek jednej i drugiej serii był unoszony (Nowaczyk 1986) przez wiatr o zbliżonych prędko­

ściach (5-7 m/s) i przemieszczany na podobną odległość.

Piasek wydmowy jest ogólnie bardziej gruboziarnisty, gorzej wysortowany, ale le­

piej obtoczony od utworów wyjściowych (12 prób). Wśród tych ostatnich dominuje frakcja 0,2-0,12 mm (35,8%), Mz = 0,24 mm (0,19-0,33 mm), 5 = 0,64 (0,46-0,80), Wo = 1099 (1048-1165), a y = 17,8% (11,5-21,5%). Wzrost gruboziamistości piasku wydmowego w stosunku do piasku podłoża świadczy o tym, że prędkości panującego wiatru były wystarczające do masowej deflacji tego ostatniego. Natomiast brak wzro­

stu wysortowania i niewielkie zmiany obtoczenia piasku podczas transportu eolicznego można wiązać z jego krótkim dystansem i czasem trwania, na co wskazuje także zróż­

nicowanie materiału w profilu poprzecznym wydmy (Stankowski 1959, Mycielska- Dowgiałło 1992).

Omawiana wydma była formowana podczas dwu faz wydmotwórczych. W pierw­

szej z nich, przypadającej, sądząc po południowo-zachodnim kierunku wiatru wy- dmotwórczego, na młodszą część holocenu (Izmaiłow 1975, Szczypek 1980, Waga 1992), a zakończoną powstaniem w okresie subatlantyckim poziomu glebowego, został usypany wał poprzeczny. Zachowanie w jego obrębie struktury doprądowej, stały kie­

runek zapadania lamin na stoku zawietrznym oraz słabe wysortowanie i obtoczenie piasku wskazują, że była to forma nie odznaczająca się dużą ruchliwością. Takie cechy i niezmienione położenie zachowała wydma jedynie w swoim północnym fragmencie, który nie podlegał późniejszym procesom eolicznym.

Pozostała część wydmy przeszła drugą fazę modelowania w okresie subatlantyckim pod wpływem wiatru zachodniego. Rodzaj i intensywność jego działania były zróżni­

cowane w poszczególnych częściach wydmy. Jej południowy koniec, położony w bez­

pośrednim sąsiedztwie koryta rzecznego, był głównie nadbudowywany po stronie za­

wietrznej, co przy ustabilizowanej podstawie wydmy (zachowana struktura zaprądowa starego stoku zawietrznego) doprowadziło do poszerzenia formy. Intensywniejsze przesypywanie piasku odbywało się w części stropowej. Jego efektem było powstanie barchanołukowej formy grzbietowej, niezależnej w kształcie i strukturze od wydmy macierzystej. Jej barchanopodobny odcinek rejestrował szybszy ruch piasku niż w formie głównej. Odcinek łukowy, położony w brzeżnej, wilgotniejszej części wy­

dmy, wolniej przemieszczany, tworzy zaczątek przyszłego ramienia zaginanej w formę łuku wydmy (Izmaiłow 1996). Tendencja taka nie zaznaczyła się jeszcze w dolnej

części wydmy, która w omawianym odcinku zachowuje zarys prostolinijny. Wyginanie wydmy zostało natomiast zapoczątkowane w jej środkowym odcinku. Była ona w tym okresie formą o zwiększonej mobilności, przesypywanej od podstawy. Zostało to za­

rejestrowane częściową redukcją starego stoku dowietrznego i zmianą kierunku upadu warstw w obrębie młodszej serii piasku na stoku zawietrznym. Został on przesunięty ku wschodowi w stosunku do niezmieniających swojego położenia końców wydmy, tworząc jej lekkie wygięcie. Jest ona przykładem przekształcania pierwotnie niezbyt mobilnej, utrwalonej wydmy poprzecznej, która w następnej fazie wydmotwórczej, w wyniku nierównomiernego stopnia utrwalenia i zróżnicowanej prędkości ruchu w jej obrębie przyjęła formę łukową, złożoną z różnowiekowych fragmentów o różnej strukturze.